قۇدىرەتتى قۇرتقا ءتاۋىپ
مۇنداي اڭگىمەنى «قيسىنعا كەلمەيدى» دەۋگە، ءتىپتى بولمايدى. ويتكەنى ول تۋرالى تاريحي دەرەكتەر جىل سايىن كوبەيىپ، ىزدەنۋشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋدا. وسىنىڭ ايعاعى رەتىندە الماتىدا س. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە «حالىق ەمشىلىگىن جانداندىرۋداعى قۇرتقا ءتاۋىپ بابامىزدىڭ قالدىرعان جادىگەرى» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق كونگرەسستىڭ ءوتۋى دە ماڭىزدى وقيعاعا اينالدى. ءارى قازاقستاندىقتاردىڭ عانا ەمەس، الەم ەلدەرىنىڭ دە نازارىن اۋداردى. وسىلايشا، باسقوسۋعا قىتاي، رەسەي، تاجىكستان، وزبەكستان، چەحيا، سلوۆاكيا، كورەيادان ارنايى كەلگەن قوناقتار دا قازاق توپىراعىندا كيەلى ادامداردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە كوز جەتكىزىپ قايتتى.
- الەمنىڭ ءار شالعايىندا ەمشىلىگىمەن، كورىپكەلدىگىمەن، دانالىعىمەن، شەشەندىگىمەن تانىلعان تالانتتى تۇلعالار جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ەڭبەگى مەن قايىرىم- شاراپاتىن ناسيحاتتاۋ جان- جاقتى جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسىلايشا، ءار مەملەكەت ءوز قۇندىلىقتارىن الەمگە پاش ەتىپ، داڭقتى ازاماتتارىن جارنامالاۋعا كىرىسكەلى قاشان! ءبىزدىڭ دە قۇرتقا ءتاۋىپتى جان- جاقتى زەرتتەۋىمىز، الەمگە تانىستىرۋىمىز، ەڭبەكتەرى مەن مۇراسىن جاريا ەتۋىمىز ورىندى ماسەلە.
ەكىنشىدەن، قۇرتقا ءتاۋىپ قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى. حالىق ەمشىلىگى مەن قازىرگى زامانعى مەديتسينانى بايلانىستىراتىن، وتكەن كۇن مەن بۇگىنگى كۇننىڭ ەرەكشەلىگىنەن بۇرىن ءبىرىنىڭ ءبىرىنسىز دامىماعاندىعىن دالەلدەيتىن دە مىسالدار وسىندا جاتىر. سوندىقتان ءبىز اتا- بابا ءداستۇرىن ارداقتاي وتىرىپ، قازاق حالىق ەمشىلىگىنىڭ، ەمدەۋ ءتاسىلىنىڭ ءتۇپ- توركىنى قايدا جاتقانىن قۇرتقا ءتاۋىپ سەكىلدى دانالاردىڭ ەڭبەگىنەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك، - دەيدى قۇرتقا ءتاۋىپ اتىنداعى عىلىمي اكادەميا پرەزيدەنتى، حالىق مەديتسيناسىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شاكەن شىنتايەۆ.
قۇرتقا ءتاۋىپتى زەرتتەپ جۇرگەن جازۋشى ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى اعامىز دا بىرنەشە كىتاپ شىعاردى. ال عۇلامانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى سانالاتىن بەلگىلى پروفەسسور- حيرۋرگ تۇرار كوكەيەۆ تە عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا قۇرتقا ءتاۋىپ توڭىرەگىندە كوپتەگەن دەرەك تاپتى. جازۋشى- دراماتۋرگ الىبەك امزەيەۆ ايگىلى ءتاۋىپ ءومىر سۇرگەن بەلگىلى ەرلەردى ارالاپ، جاڭا روماندى دۇنيەگە اكەلدى. ءتىپتى «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» قۇرتقا سۇلتانقوجا ۇلى تۋرالى دەرەكتەر دە ەلەۋلى ءىستى قولعا الۋعا نەگىز بولعان. كىتاپتىڭ تومىنداعى 51-بەتتە «قۇرتقا سۇلتانقوجا ۇلى (1770 - 1906) جەتىسۋ جانە كورشىلەس قىرعىز ەلىنە اتى كەڭ تاراعان حالىق ەمشىسى. ۇلى ءجۇز شاپىراشتى تايپاسى شىبىل رۋىنىڭ بايىس دەگەن اتاسىنان. قۇرتقا اراب- پارسىشا وقىعان. ول اۋىر ناۋقاستاردى ەمدەپ، كۇردەلى وپەراتسيالاردى جاساي بىلگەن. ءتۇرلى شوپتەردەن ءدارى جاساعان. قوقاندىقتارمەن سوعىستا جارالى بولعانداردى ەمدەپ، وپەراتسيا جاساپ، سۇيەكتەگى وقتى العان. قۇرتقا وتە ۇزاق جاساپ، 136 جىل ءومىر سۇرگەن» .
مۇنىڭ بارلىعىن تاپتىشتەپ تۇسىندىرۋىمىزگە سەبەپ بولعان جاعداي، قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ اتا- بابالارىمىزدان قالعان مۇرالارعا كەيدە سەلقوس قارايتىندىعىنان. ال شىنداپ كەلگەندە ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى ۇرپاققا قالدىرىلعان ونەگەلەردەن تۇرادى. سونىڭ بارلىعىن جيناۋ، كەلەشەككە قالدىرۋدىڭ ءمانى دە، ماڭىزى دا زور. جوعارىدا ايتقانىمىزداي قۇرتقا ءتاۋىپتىڭ ءوزى قانشاما ونەگە قالدىرعانىن ساناپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ايتالىق.. .
بىردە استا جامبىل مىنگەن اتى سىلتي باسىپ كەلگەنىن كورىپ، قۇرتقا ءتاۋىپ:
- اناۋ اقىننىڭ اتىنىڭ ءبىر اياعىنىڭ جىلىگى جارىلعان ەكەن. ەندى مىنسە، كۇپ بولىپ ءىسىپ، تۇككە جاراماي قالا- دى، - دەگەن سوڭ، تاۋىپكە ەمدەتىپ، قاراتقاننان كەيىن ءبىر ايداي بوس جىبەرىپ مىنگەندە قۇر اتتاي شاۋىپ كەتىپتى.
بۇل مالعا عانا قاتىستى مىسال، قۇرتقا سۇلتانقوجا ۇلىنىڭ ادامعا جاساعان جاقسىلىقتارى ءتىپتى كوپ.
- قۇرتقا ءتاۋىپ - ەلىنە قامقور بولعان ابىز، اۋليە، كورىپكەل، قاسيەتتى شيپاگەر. ءۇش عاسىر ادامدارىمەن ارالاسقان، ەمشىلىگىمەن اتى شىققان، ءبىلىمدار ءارى وتاشى، ءارى شوپپەن، دارىمەن ەمدەگەن بۇل كىسى يبن سينا، وتەيبويداق سەكىلدى ءىرى تۇلعا.
ەندىگى مىندەت - ابىل اتا قۇرتقا ءتاۋىپ جايلى عىلىمي ىزدەستىرۋ، كىتاپ شىعارۋ، تاريحىمىزداعى ورنىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ - بىزدەر ءۇشىن اسىل پارىز، باستى مۇرات، - دەيدى جازۋشى ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى.
ەڭ باستىسى، بەلگىلى حيرۋرگ، ۇلت جاناشىرى شاكەن شىنتايەۆ اعامىزدىڭ قولعا العان قىرۋار شارۋاسى. ول كىسى قۇرتقا ءتاۋىپتىڭ قۇدىرەتىن ەلىمىزگە، الەمگە تانىتا باستادى.
جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن»
