قاجىمۇقان پوددۋبنىيدى قالاي جەڭگەن؟
ول - «قاجىمۇقان پوددۋبنىيدان جەڭىلگەن بە، جەڭىلمەگەن بە؟» دەگەن سۇراق. بۇل تۋراسىندا جازۋشى قالماقان ءابدىقادىروۆتىڭ 1989 - جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «قاجىمۇقان» اتتى كىتابىنىڭ 103-بەتىندە:
«- اعانىڭ جولىنا ادەپسىز كىسى عانا تالاسادى. ءبىرىنشى ورىن مىنا كىسىنىكى، - دەپ سيراعىنان قىسا ۇستاپ، ءتىپ- تىك كوتەرىپ يىعىنا تۇرعىزدى دا، پوددۋبنىيدى كەنەتتەن ەسىككە الىپ كەتتى مۇقان»، - دەپ سۋرەتتەلەدى. ياعني، بۇل جەردە قاجىمۇقان جەڭىلمەگەن، تەك ىنىلىك ىزەت جاساعان. وسى وقيعا 1913 - جىلى پاريجدە وتكەن الەم بىرىنشىلىگى بولاتىن. قاجىمۇقان نەگە بۇلاي ىستەگەن؟ ارينە، ونىڭ ءبىر- اق جاۋابى بار. ول - ورىس پەن قازاق دوستىعى. ال شىن مانىندە پوددۋبنىي مۇڭايتپاسوۆتى جەڭبەگەن نەمەسە قاجىمۇقان پوددۋبنىيدان ەشقاشان دا جەڭىلمەگەن. مۇنى ءبىر دەڭىز.
تەك كەي كەزدەرى ەكەۋى تەڭ ءتۇسىپ وتىرعان. ول راس. ونداي جاعدايدا دا قاجىمۇقان پوددۋبنىيدى دوس، اعا، ۇستاز تۇتقاندىقتان عانا ەكىنشى ورىندى قاناعات تۇتىپ باس ورىندى بەرىپ وتىرعان. ال ەندى قاجىمۇقاننىڭ پوددۋبنىيدى قالاي «جەڭگەنىنە» توقتالامىز: ءسوزىمىزدىڭ باسىندا بارلىق بالۋانداردى جەڭىپ شىعىپ، سوڭىندا قالاتىن پوددۋبنىي مەن قاجىمۇقان كوپ جاعدايدا «تەڭ ءتۇسىپ» وتىرعان دەدىك. قىتايدىڭ حاربين قالاسىندا دا وسىلايشا تەڭ ءتۇسىپ، پوددۋبنىي ءبىرىنشى، قاجىمۇقان ەكىنشى ورىندى العان.
ال توكيودا وتكەن جارىستا بۇل جاعداي باسقاشا سيپات العان. تاعى دا رەسەيدىڭ ەكى بالۋانى جەڭىمپاز بولعاننان كەيىن بۇل شەشىم وزگەرىپ كەتەدى. ياعني، جەڭىمپاز تەك بىرەۋ عانا بولۋى كەرەك. بۇل انىعىندا دۇرىس شەشىم ەدى. ەندى بالۋاندار فرانسۋزشا كۇرەس ەمەس، جاپوندىق «جيۋ- جيتسي» كۇرەسىنەن ونەر كورسەتۋى كەرەك بولادى. قازاقتىڭ عانا ەمەس، الەمنىڭ ۇلى بالۋانى قاجىمۇقاندى ۇنەمى وسىلاي شەتەل بالۋانىنىڭ تاساسىندا ۇستاۋعا تىرىسۋشىلىق باسىم بۇل تۋرالى زەرتتەۋشى مۇرات كەرەيبايدىڭ «قاجى مۇقان» (استانا: فوليانت، 2006) اتتى دەرەكتى كىتابىندا بىلايشا تۇسىندىرىلەدى:
«جارىستىڭ باس تورەشىسى: - قادىرمەندى ورىس پالۋاندارى! سىزدەر فرانسۋزشا كۇرەستەن جەڭىمپاز اتاندىڭىزدار. دەگەنمەن، بايگەگە تىگىلگەن ارنايى اقشانى ىشتەرىڭىزدەگى ەڭ كۇشتى دەگەندەرىڭىز جاپوندىق «جيۋ- جيتسي» كۇرەسىندە جەڭگەندە عانا الادى. ءبىز سىزدەرمەن حاربين قالاسىندا وسىلاي كەلىسكەن بولاتىنبىز... وقيعانىڭ وسىلايشا ءوربيتىنىن كۇتپەگەن ورىستار العاشقىدا ابدىراپ قالدى. زالدا قايتادان تىنىشتىق ورنادى. ەندى ورىس پالۋاندارى «جيۋ- جيتسۋ» كۇرەسى جايلى ەمىس- ەمىس ەستىگەندەرىن ويلارىنا تۇسىرە باستادى.
بۇل كۇرەستە ەشقانداي ەرەجە جوق ەكەن، اركىم ءوزى ويلاپ تاپقان كەز كەلگەن ءادىس- ايلانى قولدانا الادى. پالۋاننىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيسە دە جەڭىلگەن بولىپ ەسەپتەلمەيدى. جەڭىلۋدىڭ ءبىر عانا ءتۇرى - كۇرەس الاڭىندا و دۇنيەگە اتتانۋ نەمەسە ەسىنەن تانىپ قۇلاپ قالۋ عانا. ال قارسىلاسى جەڭىس تۇعىرىنا شىعىپ، قوماقتى، قارجىعا يە بولادى. يۆان پوددۋبنىي تاعى دا ۇنسىزدىك. جۇرت دەمدەرىن ىشىنەن الىپ وتىر. ورىس پالۋاندارىنىڭ ەشقايسىسى باسىن ولىمگە تىگىپ، ساراكيكيمەن كۇرەسكە تۇسۋگە باتىلدارى جەتپەي تۇرعاندا ورتاعا قاجىمۇقان سۋىرىلىپ شىعىپ، شاپانىن ورىندىققا تاستاي سالدى. سول كەزدە مۇقان پالۋاننىڭ ەكى جاعىندا تۇرعان يۆان پوددۋبنىي مەن يۆان كورەن:
- قوي، اسىعىستىق جاساما، ولەسىڭ. - بۇل كۇرەس فرانسۋزشا كۇرەس ەمەس، جاپوندىق كۇرەس.. . - دەستى. سوندا قاجى مۇقان: - مەن نامىستى قولدان بەرە قوياتىن حالىقتىڭ وكىلى ەمەسپىن! تاۋەكەل! ارۋاق! - دەدى دە، العا سۋىرىلىپ شىقتى».
كۇرەس اياعىندا قاجىمۇقان ساراكيكيدىڭ ۇستىڭگى ەرنى مەن مۇرىنىن قوسا قارماپ، ەكىنشى قولىمەن جەلكەسىنەن تىرەپ ۇستاپ، ەرنى مەن مۇرنىن قوسا سىپىرىپ الادى. ساراكيكي ەسىنەن تانىپ قالعان مەزەتتە، سىپىرىلعان بەت- تەرىسىن قويا بەرىپ، ونىڭ موينى مەن يىعىنان مىقتاپ قارماپ ۇستايدى دا جوعارى قاراتا لاقتىرىپ جىبەرەدى. جاپون بالۋانى 5-6-اي ەمدەلگەننەن كەيىن اقىل- ەسىنەن ايىرىلىپ، جىندىحاناعا ءتۇسىپ، كوپ كەشىكپەي قايتىس بولادى.
جاپون بالۋانى ساراكيكي دجيندوفۋ كوردىڭىزدەر مە؟! اتاعى جەر جارعان، كۇرەسكەن ادامى ءتىرى قالماعان ساراكيكيمەن كۇرەسۋگە پوددۋبنىيدىڭ دا جۇرەگى داۋالاماي، ورتاعا باتىر قاجىمۇقان شىعىپ، دۇشپانىن جەر جاستاندىرادى. سونىمەن، جوعارىدا ايتقان تورەشىنىڭ شەشىمى قاناعاتتاندىرىلدى. سوندا، ءبىرىنشى ورىندى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ العان بولىپ شىقپاي ما؟ ! البەتتە، سولاي! شىندىققا تۋرا قارايىق، تاريحتى بۇرمالامايىق، اعايىن!
باۋىرجان بەرىك ۇلى
baq.kz
