بەگىم انا جايلى اڭىز
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.
***
بەگىم انا جايلى اڭىز
9 عاسىردىڭ تۇسىندا تۇرىكتەر كوتەرىلە كوشىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ توڭىرەگىنە قونىستانىپ، سەلجۇق مەملەكەتىن قۇردى. بۇل مەملەكەت تەز ارادا كۇشەيدى. سوسىن قاراسان پاتشالىعىنا شابۋىل جاساپ، ونى كۇشپەن باسىپ الادى. مالىك شاھتىڭ كەزىندە سەلجۇقتار ابدەن ءوز كەمەلىنە كەلگەن ەدى. مالىك شاھ ولگەننەن سوڭ ونىڭ ورنىنا بالاسى سانجار وتىرادى.
سانجار استاناسىن قاراساننان كوشىرىپ، سىر بويىنا، جانكەنتكە ورنالاستىرادى دا، بۇل شاھاردى مىقتى بەكىنىسكە اينالدىرادى. ول اڭ اۋلاپ، سەيىل قۇرعاندى جاقسى كورەدى ەكەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ سوزاقتىڭ ماڭايىندا ءومىر سۇرگەن قارابۋرا اۋليەنىڭ قىزى بەگىمگە ۇيلەنەدى. بەگىم جاراتىلىسىنان اقىلىنا كوركى ساي، پاراساتى مول قىز بولىپتى. سانجاردى تابىندىرعان دا ونىڭ وسىنداي سان قىرلى قاسيەتتەرى بولسا كەرەك. ۇيلەنگەننەن كەيىن سانجار بۇرىنعى ادەتىمەن ساياحاتقا نوكەرلەرىن ەرتىپ قاراتاۋعا اڭعا شىعادى. دارياعا كەلىپ، ىسپا قايىقپەن وتەردە قانجارىن ۇيگە قالدىرعانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، قۇلىن شۇعىل ۇيىنە جۇمسايدى.
- حانىم، حاننىڭ قانجارىن تەز الىپ بەرىڭىز. كىدىرۋگە مۇرسات جوق، - دەدى ول ءۇي سىرتىنان. حانىم جابىقتان قانجاردى ۇسىنعاندا ونىڭ مۇسىندەي اپپاق بىلەگىن كورىپ، قۇل سول جەردە تالىپ قۇلايدى. بەگىم مۇنى بىلمەيدى. ءبىرازدان سوڭ ەسىن جيعان قۇل اتىنا مىنە ساپ دارياعا قايتا شابادى. كەلسە، حان قاھارىنا ءمىنىپ، شانشىلىپ تۇر ەكەن.
«تاقسىر، قاسىق قانىمدى قيا كورىڭىز. مەنىڭ كەشىككەن سەبەبىم حانىمعا قاتىستى ەدى، قانجاردى جابىقتان بەرىپ تۇرىپ، ونى الايىن دەپ قولىمدى بوساتا الماي، كەشىگۋ سەبەبىم وسى»، - دەپ وتىرىكتى سۋداي اعىزادى. قۇدايدان بەزگەن جەكسۇرىن جاننىڭ بۇل سوزىنە يمانداي سەنگەن سانجار حان ساپارىن توقتاتىپ، كەيىن قايتادى. ءىستىڭ اق- قاراسىن تەكسەرمەي، كۇناسىز بەگىم سۇلۋدىڭ وڭ قولىن، وڭ بۇرىمىن كەسىپ، وڭ تاناۋىن تىلەدى دە، زىندانعا تاستايدى. وڭ قولىن كەسكەنى- ارامدىقتى وڭ قولىمەن ىستەدى دەگەن ويى بولسا كەرەك. ءىستىڭ مانىسىنە تۇسىنبەي، ءارى جازىقسىز ءزابىر كورىپ زارلاعان ارۋ كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. بۇنى سارايداعىلار تۇگەل بىلسە دە، حانىمعا اراشا تۇسە المايدى. كەلەسى كۇنى تۇندە قارابۋرا اۋليە قىزىنىڭ تۇسىنە كىرىپ، بىلاي دەيدى:
- بالام، بۇلتارتپاي شىنىڭدى ايتشى، اقپىسىڭ الدە قارامىسىڭ؟ اق بولساڭ، اللام جاردەم بەرىپ، جاراڭدى جازار، قارا بولساڭ، قارعار. تەك تۋراسىن ايت!- دەپتى. سوندا بەگىم جىلاپ تۇرىپ اكەسىنە:
- اتاجان، قۇداي اتىمەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا انت ەتەمىن. ەگەر سانجارعا قيانات جاساسام، ءتاڭىرى اتسىن، ءومىرىمدى قىسقارتسىن. اقپىن، اتا، - دەپ زار ەڭىرەيدى. وسىدان كەيىن قارابۋرا سانجاردىڭ دا تۇسىنە ەنەدى.
- سەن دە ءبىر بالام ەدىڭ. ەگەر مەنىڭ قىزىم ارام بولىپ، ساعان قيانات ىستەسە، كەلەسى كۇنى سول قولى، سول بۇرىمى، سول تاناۋى كەسىلگەن كۇيدە مۇگەدەك بولىپ قالسىن. قىزىمنىڭ اق پەن قاراسىن تەكسەرمەي جازا قولدانعاندا ءبىر اۋىز ءادىل ءسوزىن ايتپاعان شاھارىڭدا ءتىرى ادام قالدىرماي جىلان جۇتسىن!- دەپ قارعاپ باتاسىن بەرەدى. وسى ءتۇستى كورگەن سوڭ سانجار قاتتى شوشىنىپ، كۇنى بويى ويلايدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭ اتقان سوڭ زىندانعا ادام جىبەرەدى.
- تەز بارىپ كورىپ كەل. حانىم نە كۇيدە جاتىر ەكەن؟ - دەپ تاپسىرادى. جىبەرگەن ادامى بارسا، بەگىم باياعى ساۋ قالپىندا وتىر ەكەن دەيدى. الگى ادام كورگەنىن حانعا كەلىپ ايتادى. سودان باستاپ حاندى ۇرەي بيلەيدى. كەش بولادى. حان كەڭەسشىلەرىمەن وتىرعاندا ءىڭىر ۋاقىتىسىندا اسپاننان ءبىر مەس شاھاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ جارىلادى. مەستىڭ ءىشى تولا جىلان. جىلان سىرتقا ءتىرى جاندى شىعارمايدى، شاعىپ ولتىرەدى. سونىمەن جايناپ تۇرعان جانكەنت شاھارى سانجار سياقتى قاتىگەز حاننىڭ كەسىرىنەن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا وپات بولادى. بۇل جاعدايدى اڭىز دەپ قابىلداساق تا، شىندىققا كەلىڭكىرەيدى. جىلان ورداسى وسى كۇنگە دەيىن جانكەنتتىڭ بۇزىلعان ىرگەسىندە بىتىساپ جاتاتىن.
ال بەگىم سۇلۋ بولسا، شاھار وپات بولىپ، حالقى تۇگەل قىرىلعان سوڭ ءوز اكەسى قارابۋرا ءاز اۋليەنىڭ كومەگىمەن بەگىم انا بەلگىسىن سالدىرىپ، «بۇدان بىلاي ەركەكتى كورمەيمىن»، - دەپ قالعان جۇمباق عۇمىرىن سول مۇنارانىڭ ىشىندە وتكىزگەن. اتا باباسىنىڭ قاسيەتى دارىپ، كەيىن بەگىم انا اتانادى.
اسىل انا جاردەم سۇراپ بارعان جاندارعا بالا بەرەتىن، مەيىر شاپاعاتىنا بولەيتىن، ناعىز كەرەمەت اۋليە رەتىندە ەسىمى جالپاق جۇرتقا ءمالىم بولعان.
