قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى استانالارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق جەرىندەگى قالالاردىڭ بوي كوتەرۋى ۇلى جىبەك جولىنىڭ تاريحىمەن بايلانىسىپ جاتىر.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ باستى تارماقتارىنىڭ ورتا جانە تومەنگى سىرداريا بويىن جاعالاي ءوتۋى بۇل وڭىردەگى قالالاردىڭ سانىنىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتتى. وسىدان دا بولار وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدىڭ جازيرالى جەرلەرى ەجەلدەن-اق تاريحي-مادەني ايماقتارعا اينالدى. جالپى، قالالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىن كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى.

ءبىرىنشى كەزەڭ - تۇركى داۋىرىنە دەيىنگى ەجەلگى قالالار. اري، تۋر زامانىنان، قولا داۋىرىنەن باستاپ تۇرىك قاعاندىعىنا دەيىنگى ارالىق. بۇل ارالىقتا قالالار سيرەك، ويتكەنى كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ باسىم تۇسكەن كەزەڭى.

ەكىنشى كەزەڭ - تۇركى داۋىرىندەگى ەرتە ورتاعاسىرلىق قالالار. بۇل ارالىقتا شامامەن 30 شاقتى قالا بولعان. ارحەولوگ عالىمدار ەرتەرەكتەگى ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەردەگى قالالاردى سيپاتى جاعىنان ءۇش توپقا بولگەن: استانالىق جانە ءىرى قالالار ءبىرىنشى توپتا، ەكىنشى توپ ورتاشا قالالار، ال ءۇشىنشى توپتى كىشىگىرىم قالالار قۇراعان.

ءۇشىنشى كەزەڭ - ІХ-ХІІІ عاسىردىڭ باسىنداعى قالالار. بۇل ارالىقتا ۇلى جىبەك جولىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە بايلانىستى قالالار سانى كوبەيدى. ول قالالار ءوزىنىڭ كولەمىنە قاراي بولىنگەن: كولەمى 30 گەكتاردان اساتىن قالا جۇرتتارى، كەلەسى قالالار 15-30 گەكتارعا دەيىنگى ارالىقتى، كىشىگىرىمدەرى 15 گەكتاردان تومەن قالالار.

ءتورتىنشى كەزەڭ - ⅩⅢعاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى قالالار. بۇل كەزەڭ التىن وردا - جوشى ۇلىسىنىڭ زامانىنان باستاۋ الادى. التىن وردانىڭ ىدىراۋى ناتيجەسىندە پايدا بولعان اق وردا، موعولستان، قازاق حاندىعىنىڭ، ياعني مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ جانە دامۋ ۋاقىتىنا كىرەدى.

ال، كەزىندە التىن وردا قۇرامىنا جەتىسۋ مەن شىعىس قازاقستاننىڭ از عانا بولىگىنەن باسقا قازىرگى بۇكىل قازاقستان اۋماعى، دەمەك، قىپشاق تايپالارى وداعىنىڭ جەرى تۇگەلدەي كىردى.

التىن وردانىڭ نەگىزىنىڭ قالانىپ، كەڭ قانات جايۋى جوشىنىڭ ەكىنشى بالاسى، شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ حاننىڭ اتىمەن بايلانىستى. ول رۋستىڭ وڭتۇستىك ايماعىن، پولشانى، ۆەنگريانى، دالماتسيانى قۇزىرىنا قاراتتى. گرۋزيانى جەڭىپ، كاۆكازدىڭ باسقا دا كەيبىر حالىقتارىن باعىندىردى. التىن وردا شەكاراسى ەرتىستەن دنەسترگە دەيىن سوزىلدى. شىعىس ەۋروپادا وعان ەدىل بۇلعارلارىنىڭ جەرى، دەشتى قىپشاق، قىرىم جانە دەربەنتكە دەيىنگى سولتۇستىك كاۆكاز (كەيدە باكۋگە دەيىن)، ورتا ازيادا ۇرگەنىش قالاسىمەن قوسا سولتۇستىك حورەزم، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى ايماق تۇگەل قارادى.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى استانالىق قالالارىن انىقتاۋ بولعاندىقتان، تىكەلەي التىن وردا تاريحىندا ماڭىزدى ورىن العان سارايشىق قالاسىنا كوڭىل اۋدارايىق. التىن وردانىڭ گۇلدەنۋى وزبەك حان مەن جانىبەك حاننىڭ تۇسىنا كەلەدى. اتالعان حانداردىڭ بيلىگى بارىسىندا التىن وردانىڭ استاناسى ساراي ءال-ءجاديد (جاڭا ساراي) بولدى. جانىبەك حان تۇسىندا جاڭا ساراي التىن وردانىڭ عانا ەمەس، سول تۇستاعى بۇكىل مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ ەڭ ءىرى مادەني، عىلىمي، ءدىني ورتالىعىنا اينالعان بولاتىن.

التىن وردا اۋماعى جاپپاي كوشپەلىلەر مەكەندەگەن ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالا عانا ەمەس، قالا سالۋ مادەنيەتى دە قاتار جۇرگەن مەملەكەت بولعان. موڭعول حاندارى سالعان قالالاردىڭ ىشىندە كەزىندە ىشكى جانە حالىقارالىق ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولعان سارايشىق قالاسىن دا اتاۋعا بولادى. نەگىزىن باتۋ حان قالاعان سارايشىق وزگە قالالارمەن قاتار، ەرتىستەن دۋنايعا دەيىنگى ۇلان-بايتاق ولكەنى بيلەگەن، كەيىننەن التىن وردا اتالعان يمپەريا - جوشى ۇلىسىنىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا سالىندى.

التىن وردا تاريحىنان حاباردار وقىرمان ساراي باتۋ، ساراي بەركە قالالارىنىڭ دا استانالىق ماڭىزى بولعانىن بىلەدى. وسىدان، التىن وردا تاريحىندا ساراي ءال-جاديد، سارايشىق، ساراي باتۋ، ساراي بەركە قالالارى بەلگىلى ۋاقىت ارالىقتارىندا استانالىق قىزمەت اتقارعان دەگەن قورىتىندى جاساۋعا نەگىز بار. سونىڭ ىشىندە، سارايشىق قالاسىنىڭ دا استانالىق ماڭىزىنىڭ بولعاندىعىن سارايشىقتا توقتى حاننىڭ جەرلەنگەنىن، جانىبەكتىڭ وسىندا تاققا وتىرىپ، 17 جىل حاندىق قۇرعانىن، اقىرى سۇيەگى وسىندا قويىلعانىن ايتادى.

جانىبەك حان دۇنيە سالىسىمەن، سارايشىققا ءازىربايجاننان ونىڭ ۇلى بەردىبەك كەلىپ ءۇش كۇننەن كەيىن حان سايلانادى دەپ جازعان ورتاعاسىرلىق اۆتورلاردىڭ ءبىرى ءابىلعازىنىڭ سوزدەرىنەن بايقايمىز. ويتكەنى، ورتاعاسىرلىق ءداستۇر بويىنشا حاندىق تاققا كوتەرۋ جانە ول دۇنيە سالعان سوڭ ونى جەرلەۋ دە سول استانادا وتەتىن بولعان.

سارايشىق قالاسى التىن وردادان كەيىن نوعاي ورداسىنىڭ دا تاريحىندا كەزدەسەدى. «نوعايدىڭ اتاسى جوشىنىڭ جەتىنشى بالاسى. نوعاي اكەسىنەن دنەپر مەن دنەستر ارالىقتارىن مۇراگەرلىككە العان ەدى»، - دەپ جازادى التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋشى ءىرى عالىمداردىڭ ءبىرى سافارگاليەۆ م. گ.

سونىمەن، ءبىز تاريحتان نوعاي ۇلىسى جانە نوعاي ورداسى دەگەندى كەزدەستىرەمىز. نوعاي ۇلىسى دەپ ەدىگە زامانىنا دەيىنگى ۋاقىتتى الۋىمىزعا بولادى. «نوعاي» اتتى ەتنيكالىق اتاۋ ⅩⅤ عاسىردىڭ اياعىندا ەدىگەنىڭ ارقاسىندا ماڭعىت جۇرتىنىڭ بىرىگۋى، كۇشەيۋى ارقاسىندا قايتا جاڭعىرعان. نوعاي ورداسىنىڭ تاريحي ساحناعا قايتا ورالىپ وردا (مەملەكەت) رەتىندە تانىلۋى ەدىگەنىڭ نەمەرەسى ۋاقاس ءبيدىڭ تۇسىنا كەلەدى دەيدى نوعايتانۋشى اۆتورلار.

سارايشىق قالاسى وردا تولىق قۇلاعانشا نوعاي بيلەۋشىلەرىنىڭ قىستىق استاناسى بولىپ قالا بەردى. استانا ارقىلى شىعىس ەۋروپا مەن ورتا ازيانى قوساتىن باستى ساۋدا كەرۋەندەرى ءوتىپ جاتتى. نوعاي ورداسىنىڭ گەوگرافيالىق اۋماعى التىن وردا مەن اق وردانىڭ اراسىندا ءتيىمدى ورنالاسقان ەدى. ⅩⅤ عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ اق وردا قازاق حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنا اينالعاندىعىن ەسكە الاتىن بولساق، بۇل ايماقتاردىڭ قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ نازارىندا بولۋى ابدەن مۇمكىن جاعداي. تاريحي مالىمەتتەر جانىبەك حان مەن بۇرىندىق حان تۇسىندا-اق سارايشىق قالاسى قازاق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولدى دەگەندى ايتادى. سونىڭ ىشىندە، قازاق مەملەكەتىنىڭ قاسىم حان تۇسىندا نىعايۋى باتىس شەكارالارمەن بايلانىستى.

ХVІ عاسىردىڭ باسىنان باستاپ نوعاي ورداسى اۋىر داعدارىسقا دۋشار بولادى. بيلىك باسىنداعى باياعى ەل قامىن جەگەن ەدىگەنىڭ ۇرپاقتارى ۇساقتاپ، تاق ءۇشىن ءوزارا تارتىسىپ، اقىرى ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىن دەربەس ۇلىستارعا ءبولىنىپ كەتەدى. نوعايلاردىڭ بۇدان ءارى ەلىن، جەرىن ءوز كۇشىمەن ساقتاپ قالار مۇمكىندىگى جوقتىعىنا كوزى جەتكەن قاسىم حان ورىستاردان بۇرىن قامداندى.

ول 1519-جىلى نوعاي مىرزالارىن ەدىلدىڭ وڭ جاعىنا ىعىستىرىپ، قازاق حاندىعىنىڭ باتىس شەكاراسىن استارحان حاندىعىمەن شەكتەستىردى. قاسىم حان ءوزى بيلىك قۇرعان تۇستا وزبەك حاندىعىنان سىرداريا بويىن، موعولستاننان جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ۇلكەن بولىگىن، نوعاي ورداسىنان ەمبى، جايىق پەن ەدىل ارالىعىن ءوز حاندىعىنا قوستى.

قادىرعالي ءبي ءوز ەڭبەگىندە قاسىم حاننىڭ اتاقتى حان بولعانىن، ونىڭ ءىس-قيمىلىنىڭ كوپشىلىككە ءمالىم ەكەنىن ايتا كەلىپ، ونىڭ حيكاياسى ءار جەردە ايتىلادى، سوندىقتان ءمالىم، ءماشھۇر بولدى، «اقىرىندا سارايشىقتا دۇنيە سالدى. بۇل كۇندەرى ونىڭ قابىرى سارايشىقتا جاتىر»، - دەپ جازادى.

سارايشىق قالاسىنىڭ استانالىق ماڭىزىن ونىڭ گەوساياسي جاعدايىمەن بايلانىستىرۋ ارتىق ەمەس. بۇل جاعداي بابالاردىڭ كورەگەندىك قاسيەتىن ايقىنداي تۇسەدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا استانالىق قالا بولىپ ساۋران، سىعاناق قالالارى اتالادى. ارحەولوگ عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا بۇل قالالاردىڭ تاريحى سوناۋ Х-XI عاسىرلاردان باستالادى.

بەلگىلى اراب عالىمى ءال-ماكسيدي: «ساۋران قالاسى بىرىنەن كەيىن بىرىمەن جەتى قابىرعامەن قورشالعان ۇلكەن قالا، ونىڭ ورتاسىندا مەشىتى بار»، - دەپ كورسەتەدى. ساۋران ⅩⅣ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا اق وردانىڭ استاناسى بولعان. 1320-جىلى قايتىس بولعان اق وردا بيلەۋشىسى ساسى بۇقا جەرلەنگەن.

ساۋران ءوز ۋاقىتىندا مىقتى قاقپانىڭ ءرولىن اتقارعان دەگەن ارحەولوگ عالىم ك. م. بايپاقوۆتىڭ پىكىرىن باسشىلىققا الاتىن بولساق، قازاق مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شەكارالارىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قازاق بيلەۋشىلەرى ساۋراندى ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىققا اينالدىرعان دەپ وي توپشىلاۋعا بولادى.

ماحمۋد قاشعاريدىڭ ەڭبەگىندە استانالىق قالانىڭ ءبىرى - سىعاناق قالاسى دا وعىزداردىڭ قالالارىنىڭ قاتارىندا ХI عاسىردان باستاپ اتالادى. ساۋران دا، سىعاناق تا سىر بويىنداعى ەكونوميكالىق ماڭىزى بار قالالار. وسىعان دا بايلانىستى ساۋران، سىعاناق اق وردا، كوشپەلى وزبەك حاندىعى تاريحىندا دا ماڭىزدى ورىن الدى.

بۇل قالالار شەپتىك ايماقتا ورنالاسۋىنا بايلانىستى سوعىستاردىڭ سالدارىنان بىرەسە جوشىلىقتار بىرەسە شايباندىقتاردىڭ قولىنا الما-كەزەك ءوتىپ وتىردى. قازاق مەملەكەتىنىڭ سىر وڭىرىندەگى سوعىستارىنىڭ ناتيجەسى ⅩⅤ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قاتتى بايقالدى. 1471/72-جىلعى ۇرىس قازاق حاندىعى ءۇشىن وتە ناتيجەلى اياقتالدى. سىر وڭىرىنەن قارسىلاس جاۋ قۋىلدى جانە ايماقتىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك باتىسىنداعى سوزاق، ساۋران جانە سىعاناق ايماقتارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى.

شاقپاق ءبي مەن ءجۇزباسى سادىق ءشايح باستاعان قاسكۇنەمدەر شاھاردى (سىعاناقتى) بۇرىندىق حاننىڭ قولىنا بەردى. يبن رۋزبيحان سىعاناق قالاسىن «...جاننات جەردىڭ شەتى...» دەپ سيپاتتايدى. «بۇل قالا، - دەپ جازادى ول، - دەشتى قىپشاقتىڭ شەكارالىق بەكەتى بولىپ تابىلادى جانە بۇكىل الەمگە اۋماعىنىڭ كەڭدىگىمەن، قاۋىپسىز ءارى تىنىش بولۋىمەن داڭقى شىققان. سىعاناق تۇركىستان ايماعىنىڭ ءىرى ساۋدا ورتالىعى، جارمەڭكەلەر وتكىزىلىپ، كوشپەلىلەرمەن الىس-بەرىس جۇرگەن... حاجى تارحاننان كوپتەگەن يگىلىكتەر، سەمىز قويلار جانە اڭ تەرىسىنەن، كيش پەن تىننەن، ياعني بۇلعىن مەن ءتيىن تەرىسىنەن تىگىلگەن توندار، بەرىك ساداقتار، اق قايىڭنان جاسالعان جەبەلەر، جىبەك ماتالار سياقتى باسقا دا باعالى تاۋارلار جانە وزگە دە اسىل بۇيىمدار جەتكىزىلەدى»، - دەپ سۋرەتتەلۋىنە قاراعاندا بۇل قالانىڭ ەكونوميكالىق ءمانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

قالانىڭ بۇل سيپاتىن دا قازاق بيلەۋشىلەرى باسشىلىققا السا كەرەك. ويتكەنى، جاڭا بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان مەملەكەت ءۇشىن ەكونوميكا، ياعني بازيس ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستىنە XV- XVI عاسىرلار - قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ، قانات جايۋ كەزەڭى. ساۋران، سىعاناق، سارايشىق، قاسىم حان تۇسىندا ۇلىتاۋدىڭ دا اتالۋى عاجاپ ەمەس.

ءوزىنىڭ قالىپتاسۋى بارىسىندا تالاي توسقاۋىلداردى باستان كەشكەن جاس قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا ءبىر قالانىڭ عانا تۇراقتى استانالىق قىزمەت اتقارماۋىندا ۋاقىت تالابىنا ساي ىشكى-سىرتقى جاعدايلارمەن بايلانىستىرىپ قاراستىرعان ءجون سياقتى. اسىرەسە، قاسىم حاننىڭ سىرتقى ساياساتى بۇل جاعدايلاردى ناقتى دالەلدەدى. سىر ءوڭىرى شەكارالارىن ساقتاۋ ءارى نىعايتۋ، ءدال وسى ماعىناداعى ستراتەگيالىق ماقساتتى ەدىل مەن جايىق ارالىعىنا دا ۇستاندى.

ونىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى شايباندىقتارمەن ۇلكەن قاقتىعىستارعا بارا وتىرىپ، سىر ءوڭىرى شەكارالارىن ساقتاۋ ءارى نىعايتۋ ەدى. وسى ايماققا باستى نازار اۋدارۋدان بولار كەيبىر دەرەكتەردەن ارحەولوگ عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن وڭتۇستىكتە ساۋران، سىعاناق قالالارىنىڭ ەكونوميكالىق ماڭىزى بار ساياسي- اكىمشىلىك ورتالىق رەتىندە قاتار اتالاتىنىن دا كەزدەستىرەمىز. بۇل جاعدايدا قالالاردىڭ اتقارعان قىزمەتىنىڭ اراسالماعىن سالىستىرا وتىرىپ سىعاناق قالاسىنىڭ ساياسي ماڭىزىنىڭ باسىم ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. كەزىندە سىعاناق دەشتى قىپشاق ءۇشىن «ساۋدا ايلاعى» بولدى، ول دالا مەملەكەتتەرى حاندارىنىڭ استاناسى سانالدى.

سىعاناق - XI عاسىردان باستاپ سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنداعى ساياسي ورتالىققا اينالعان ەڭ ءىرى قالا. ول ەڭ العاش قىپشاق حاندىعىنىڭ ودان اق وردانىڭ، ءابىلقايىر حاندىعىنىڭ استاناسى بولدى. سىرداريانىڭ تارماقتارىن جاعالاي قونىستانعان تايپالار سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. سىعاناق - موڭعول شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى وتىراردان كەيىنگى ەرلىكپەن قورعانعان ەكىنشى باتىر قالا.

سىعاناق قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ تۇسىندا اكىمشىلىك، ساياسي، ساۋدا جانە مادەني ورتالىققا اينالىپ، كەمەلىنە جەتتى. دەرەكتەر بۇل قالانىڭ ءىرى كەرۋەن ورتالىعى بولعاندىعىن مالىمدەيدى. ونىڭ گۇلدەنۋى XII- XIII عاسىرلارعا جاتادى. قازاق حاندىعىنىڭ تۇسىندا قالانىڭ ساياسي ماڭىزى ارتا ءتۇستى. سىعاناق قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنداعى سۇناق اتا دەگەن جەر.

«قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي ورتالىعى اۋەلى باتىس جەتىسۋ، بىرنەشە جىلدان كەيىن - سىر ءوڭىرىنىڭ قالالارى مەن قاراتاۋ بەتكەيلەرىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى اۋماققا (باستى قالالارى سىعاناق پەن ساۋران بولعان)، ال ХVІ عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ تۇركىستان قالاسىنا اۋىستى». ساياسي ورتالىقتىڭ تۇركىستانعا اۋىسۋىن رۋزبيحانعا سۇيەنە وتىرىپ، ХVІ عاسىردىڭ باسىندا سىعاناقتىڭ بىرتىندەپ قۇلاۋىمەن بايلانىستىرۋعا دا بولادى.

تۇركىستان قالاسى ءوزىنىڭ استانالىق قىزمەتىن قازاق مەملەكەتىنىڭ نىعايعان، ساياسي ارەنادا كورشىلەس ەلدەرگە بەلگىلى بولا باستاعان كەزدەن باستادى. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قاسيەتتى ورنى ءارى قازاق حاندارىنىڭ رەزيدەنتسياسى بولعان تۇركىستان ءىرى ساياسي، ەكونوميكالىق ءارى مادەني ورتالىق بولدى. مۇندا ەسىم، جاڭگىر، ابىلاي حانداردىڭ كەسەنەلەرى سالىندى.

ەرسىناي پىرىمبەتوۆا،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

ت. رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان