ءار ەلدىڭ سالتى باسقا - قىزىقتى زاڭدارى مەن سالت- داستۇرلەر

استانا. قازاقپارات - «حالقىم قانداي دەسەڭ، سالتىمنان سۇراپ ءبىل» دەمەكشى، سالت- داستۇرلەردەن حالىقتىڭ مىنەز- قۇلقى، ۇلگى- ونەگەسى، دانالىعى، شەشەندىگى، تانىمدىق كوزقاراستارى كورىنەدى.

 ۋاقىت وتكەن سايىن سالتىمىزعا ءارتۇرلى وزگەرىستەر ەنىپ، قوعام تالابىنا ساي كەلمەيتىن داستۇرلەر اۋىسىپ، ومىرگە قاجەتتى سالت كەمەلدەنىپ، دامىپ وتىرادى. بۇل -  ءومىردىڭ زاڭدىلىعى. دەگەنمەن، «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەمەكشى، ءار ۇلتتىڭ زامان اعىمىنا ىلەسە الماي، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان كونە داستۇرلەرى دە بولادى.

 ەندەشە، بۇگىن ءبىز سىزدەردى بىرنەشە ەلدىڭ عاسىردان- عاسىرعا ءتىپتى، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان قىزىقتى زاڭدارى مەن سالت- داستۇرلەرىمەن تانىستىرماقپىز.

 دۋشانبەدە سوت شەشىمىمەن جەرگىلىكتى تۇرعىن امىربەك يسايەۆقا تۋعان كۇنىن ءدامحانادا تويلاعانى ءۇشىن ايىپپۇل سالىندى. ءىس ماتەريالدارىندا ماۋسىم ايىندا يسايەۆ ءوزىنىڭ دوستارىمەن بىرگە تۋعان كۇنىن قالاداعى مەيرامحانالاردىڭ بىرىندە تويلاعانى كورسەتىلگەن.

 كەيىن ول فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىنە كەشتىڭ سۋرەتتەرىن جانە ءوزىن قۇتتىقتاعان دوستارىنا دەگەن العىسىن جاريالادى. وسىلايشا، ەر ادام زاڭنىڭ «داستۇرلەر، مەرەيتوي جانە ادەت- عۇرىپتى رەتتەۋ تۋرالى» بابىن بۇزدى. وعان سايكەس تۋعان كۇندى جانۇيادان تىس تويلاۋعا بولمايدى. ءوز كەزەگىندە يسايەۆ سوت مالىمدەمەسىن جوققا شىعارىپ، سول كۇنى تورت الۋ ءۇشىن دۇكەنگە بارعانىن، كەيىن ءدامحاناعا كىرىپ، دوستارىن كەزدەستىرگەنىن، ولاردىڭ بىردە- ءبىرى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاماعانىن ايتتى. مۇنى داياشى دا راستادى.

 الايدا سوت بۇعان سەنبەي يسايەۆقا 4 مىڭ سوموني (شامامەن 45 مىڭ رۋبل) ايىپپۇل سالدى. ساموندىقتار بولسا كەزدەسكەن ساتتە ءبىرى- ءبىرىن يىسكەيدى ەكەن. بۇل ءداستۇر ولارعا اتا- بابالارىنان كەلە جاتىر دەسە دە بولادى. ولار وسى ءتاسىل ارقىلى جات ەلدىكتى بىردەن تانيدى.

 جاڭازەلانديالىقتار بولسا ءبىر- ءبىرىن تاناۋلارى ارقىلى بىلگەن. بۇل ءداستۇر عاسىردان- عاسىرعا جالعاسىپ كەلەدى. بۇل ءداستۇر «حونگي» دەپ اتالادى، سونىمەن قاتار ومىرگە دەم بەرەدى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان.

 وسى داستۇردەن كەيىن عانا ول ادامدى ءوز ادامىنداي قابىلدايتىندىعى ءسوزسىز. بۇل ءتىپتى جوعارى لاۋازىمدى ادامدار اراسىندا دا كەزدەسەدى. سوندىقتان جاڭازەلانديالىق پرەزيدەنت مۇرىنىن ءتۇيىستىرىپ امانداسىپ جاتقانىن كورسەڭىز تاڭعالماڭىز، ويتكەنى بۇل قالىپتاسقان ءداستۇر ونى بۇزۋعا بولمايدى.

 اندامان ارالىنىڭ تۇرعىلىقتى تۇرعىنى باسقا ادامنىڭ تىزەسىنە وتىرىپ، مويىنىنان قۇشاقتاپ جىلايدى ەكەن. مۇنداي ارەكەت بايقاي قالساڭىز ومىرىنە قاپالانىپ نەمەسە قايعىلى وقيعاسىن ايتىپ، تاعدىرىنا نالىپ وتىر دەپ ويلاپ قالماڭىز. بۇل ونىڭ ءوز قوناعىن قۋانا قارسى الىپ، سوعان دەگەن ىستىق سەزىمىن جەتكىزۋى دەپ تۇسىنەرسىز.

 كەنيالىقتار بولسا، وزدەرىنىڭ وتە كونەدەن كەلە جاتقان داستۇرلەرىمەن ەرەكشەلەنبەك. سونداي داستۇرلەردىڭ ءبىرى - تانىسۋ ءبيى. بۇل ءبيدى تەك ەر ادامدار ورىندايدى. سەبەبى، بۇل سوعىس زاڭى. بيشىلەر دوڭگەلەنە تۇرىپ جوعارى سەكىرەدى، قانشالىقتى جوعارى سەكىرسە سونشالىقتى ولاردىڭ ازاماتتىعىن كورسەتەدى. ولار شارۋاشىلىقپەن اينالىساتىندىقتان اڭ اۋلاۋدا بۇنداي قيمىلداردى ءجيى قولداناتىندارى ءسوزسىز.

 تيبەتتىكتەر بولسا، كەزدەسكەندە ءبىر- بىرىنە ءتىلىن شىعارادى. مۇنداي ءداستۇر تيبەتتى لاندارما باسقارعان كەزدەن، سوناۋ IX عاسىردان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. حاننىڭ ءتىلى قارا بولعاندىقتان ونىڭ قارالىعى باسقا ادامنىڭ بويىندا قالماسىن دەگەن ماقساتپەن تىلدەرىن كورسەتەتىن بولعان. وسىنداي ءادىس ارقىلى وزدەرىن زۇلىمدىقتان ساقتاعان- مىس.

 بۇل تەك جاپوندىقتارعا عانا ءتان ەمەس بارلىق ۇلت پەن ۇلىسقا ءتان سالت دەسە دە بولادى. سەبەبى، ءسىز قوناققا بارعان جەرىڭىزدە ەڭ الدىمەن سىرت بولمەگە كىرە سالا اياقكيىمىڭىزدى اۋىستىرۋىڭىز شارت. قوناق بولمەگە وتەردە ءوز اياقكيىمىڭىزدى اۋىستىرىپ الماڭىز.

 قىتايلىقتار مەن جاپوندىقتاردىڭ تاعى ءبىر ءداستۇرى ولاردىڭ اس تاياعى (شوكە) جوعارى كوتەرىلىپ ىدىستان شىعىپ تۇرۋى كەرەك. بۇل ەلگە بارا قالساڭىز اس تاياعىنىڭ كۇرىشكە قادالىپ تۇرعانىن نەمەسە ىدىسقا سالىنعانىن كورسەڭىز بۇل جامان ىرىم. مۇنداي ىرىم بىرەۋ قايتىس بولعان جاعدايدا جاسالادى. سوندىقتان اس تاياعىڭىزعا اباي بولىڭىز. تايلاندتا باسىم كوپشىلىگى بۋدديزم ءدىنىن ۇستاناتىندىعىن بىلەمىز. ادامنىڭ باسى قاسيەتتى ۇعىم بەرەتىندىكتەن وعان قول تيگىزۋ قورلىقپەن تەڭ. ءتىپتى جاس بالانىڭ باسى بولسا دا. بۇل ەلدەگى تاعى ءبىر قاتال ىرىم ول قولىڭدى شوشايتىپ كورسەتۋ. قولىن شوشايتقان ادامعا تايلاندتىقتار ىزالى كەيىپپەن قاراپ تۇرادى.

 ءۇندىنىڭ كەيبىر اۋداندارىنداعى ىرىمدار مەن تىيىمدار دا ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە قونىمسىز بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، ءۇندىستاننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا ءۇشىنشى نەكەگە تىيىم سالىنعان. ەكى رەت وزىڭىزگە ايەل تاڭداۋعا قۇقىلىسىز، ال ءۇشىنشى رەت تىيىم سالىنادى. ەگەر ەكى نەكەمەن توقتاماعان ەر- ازامات ءۇشىنشى جولى اعاشقا ۇيلەنۋى ءتيىس. ءيا، كادىمگى اعاشقا.. . بۇل ساتتە دە بارلىق سالت- ءداستۇر ساقتالىپ نەكە قيىلادى، تەك ءۇشىنشى نەكەنى ءتىرى اداممەن قۇرۋعا تىيىم سالىنعان. وسى ىرىمدار جاسالىپ بولعاننان كەيىن عانا اعاشتى كەسىپ، ءۇشىنشى رەت نەكە قيۋعا رۇقسات ەتىلەدى. مۇنداي ىرىمداردىڭ تاعى ءبىرى ۇلكەن اعاسى ۇيلەنبەي تۇرىپ، ءىنىسى ۇيلەنۋگە تىيىم سالىنادى. وسىنداي ساتتەردە اعاسى ايەلدىككە اعاشتى تاڭداپ، ءوزىن نەكە قۇرۋدان قۇتقارادى. ال گرەكتەردە جاڭا تۇسكەن قالىڭدىق ءوزىن ەبەدەيسىز ەكەندىگىن كورسەتپەۋ ءۇشىن كۇيەۋ جىگىتتىڭ اياعىن باسۋى ءتيىس. ەگەر كۇيەۋ جىگىتكە بۇل قاسيەتى ۇناسا ول وتباسىنىڭ باسشىسى بولاتىندىعىنا سەنىمدى بولادى.

 سونىمەن قاتار گرەكتەردە ءبىرىنشى نەكە تۇنىندە بالالار كەلەدى. شىن مانىندە، ولاردىڭ توسەكتەرىنە جاس نارەستەلەردى جىبەرەدى، سەبەبى ومىرلەرى ۋايىم- قايعىسىز، قۋانىشپەن ءوتسىن دەگەن تىلەك.

 كەنيالىقتار كۇيەۋىن ايەلدىڭ كيىمىمەن كيىندىرىپ، كەم دەگەندە ءبىر اي ءجۇرۋى شارت. وسىنداي ىرىمدار ارقىلى ايەلدىڭ اۋىر قىزمەتتەرىن باعالاپ، ءتۇسىنىپ الاقانىندا ايالاپ وتەدى دەگەن سەنىم. بۇل ىرىم قاتاڭ تۇردە ساقتالادى. كەيىن ايەلى ءوز وتاعاسىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ وتباسىلىق البومدارىندا ساقتايدى.

 نورۆەگيالىقتار تويلارىندا قالىڭدىقتىڭ بوتقاسىن جەۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. بيدايعا قايماق قوسىلىپ جاسالاتىن بوتقانى قالىڭدىقتىڭ قولىنان، قالىڭدىق كويلەگىن شەشىپ، قاراپايىم وتاناسى كەيپىنە ەنگەن كەزدە تارتۋ ەتەدى. نيكوبار ارالدارىندا ەگەر كۇيەۋ جىگىت سول ءۇيدىڭ قىزىن العىسى كەلسە قالىڭدىقتىڭ ۇيىندە قۇل بولۋعا دايىن. بۇل التى ايعا ءتىپتى ءبىر جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن. وسى ۋاقىت ىشىندە قالىڭدىقتا ويلانۋ مۇمكىندىگى تۋادى دەگەن ىرىم. مۇنداي كۇيەۋ وعان كەرەك پە، الدە.. . وسىدان كەيىن عانا قالىڭدىق قالاسا ەكەۋىن ەرى مەن ايەلى دەپ جاريالاپ، ەكى جاس وتاۋ تىگەدى. قالاماعان جاعدايدا كۇيەۋ جىگىت ۇيىنە ورالادى. ورتالىق نيگەريالىقتاردا قىزدارىن كۇيەۋگە بەرۋ ءۇشىن ولاردى ۇننان جاسالعان تاماقپەن باعىپ، ءبىر جىلعا دەيىن كۇتىمگە الادى. جەكە بولمەگە تەك اناسىنىڭ عانا كىرۋگە قۇقى بار. بۇل ەلدىڭ ادامدارى قىز بالا تولىق بولسا، تۇرمىسقا ءساتتى شىعۋدىڭ جولى دەپ ويلايدى.

 ءۇندىستان حالقى دا ءوزىمىزدىڭ قازاقتار سەكىلدى قولدارىن الىپ امانداسادى.

 دەگەنمەن ەستە ساقتاپ قوياتىن ەرەكشەلىكتەرى دە جوق ەمەس. بۇرىننان تانىس ەمەس ادامنىڭ قولىن قىسۋعا بولمايدى. ايەلدەر قاۋىمىنا قول الىپ امانداسۋعا مۇلدەم بولمايدى. ۇندىستەرمەن كەزدەسكەن ساتتە ولاردىڭ اتتارىنىڭ ءوزى بىرنەشە بولىكتەن تۇراتىنىن ۇمىتپاعانىڭىز ءجون. ەڭ الدىمەن ونىڭ ءوز اتى، اكەسىنىڭ اتى، كاستا اتاۋى، ونىڭ تۇرعان اۋدانى مەن اۋىلىنىڭ اتاۋى ايتىلادى. ال ايەلدەردە ءوز اتىمەن بىرگە كۇيەۋىنىڭ اتى اتالادى. قوشتاسار ساتتە ۇندىستەر قولدارىن كوتەرىپ، تەك ساۋساقتارىن عانا قيمىلداتادى. ءبىز دە كەيدە سولاي قوشتاسامىز. ال ۇندىلىكتەر بۇلاي تەك قىزدارمەن عانا قوشتاسادى. ال ەر اداممەن قوشتاسار بولساڭىز تەك قولىڭىزدى كوتەرسەڭىز دە جەتكىلىكتى.

 

نۇرگۇل ساباقانوۆا

«ايقىن»