اجە، تاتاردى نەگە جاقسى كورەسىڭ؟
قىز جاساۋىنا كەرەكتى ساندىق، قولجۋعىش، ءۇيدىڭ ەسىك- تەرەزەسىن قاتىرىپ جاسايتىن. ءوزى 70- جىلدارى سىبىردەن كەلىپتى دەپ ەستيتىنبىز. ول كەز- كەلگەن ۇيگە تۇنەپ جۇرە بەرەتىن. قاي ۇيگە جاتسا، سول ءۇي ونىڭ اس- تاماعىن موينىنا الاتىن.
ول كەيدە اراق ءىشىپ كوشەدە ماس بوپ قۇلاپ جاتاتىن. سول تاتارعا مەنىڭ كۇمىس اجەم جاقسى قاراۋشى ەدى. بۇل اجەم 1998 -جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ اۋدانى بەلباسار دەگەن جەرىندە 102 جاسقا جەتىپ، بالا- شاعاسىنىڭ الدىندا قايتىس بولدى. اجەم اتاقتى ۇزاق باتىردىڭ تۋعان جيەنى بولاتىن، ەلىم شۇيكە دەپ وتىرۋشى ەدى.
سونىمەن، الگى تاتار كوشەدە جاتىپ قالسا ءبىزدى اربامەن جىبەرىپ، ۇيگە الدىرىپ، وعان تاماق بەرىپ، جۋىندىرىپ، بايەك بولىپ جاتاتىن. ەس كىرە «اجەم نەگە وسى تاتاردى سونشا سىيلايدى...» دەپ ويلادىم دا، ونىڭ ءمانىسىن سۇرادىم.
- اجە ، وسى تاتاردى نەگە جاقسى كورەسىڭ، توركىن جاعىڭىزعا تۋىستىق جاقىندىعى بار ما ەدى؟
- جوعا، قاراعىم. ونىڭ سەبەبى باسقاشا. مىنا سەندەردىڭ ءتىرى بولىپ، جەر باسىپ جۇرگەندەرىڭە ەرتەدە ءبىر تاتاردىڭ سەپتىگى ءتيىپ ەدى.
- قالاي سوندا؟
- بۇل وقيعا اتاقتى ۇزاق باتىر باستاعان «قارقارا كوتەرىلىسىنەن» كەيىن، پاتشا اسكەرلەرى قازاق اۋىلدارىنا شابۋىلدار جاساپ جاتقان كەزدە، كۇزگە قاراي بولعان ەدى، - دەپ باستادى اجەم اڭگىمەسىن. - ۇزاق باتىر سەنىڭ اتاڭ تۇرىسبەك مولدانىڭ جاقىن تۋىسى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ اۋىلدا كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار كوپ بولدى، كوبىسى ءولىپ كەتتى. ىشىندە نۇربەك اتاڭ دا بار. مەنى نۇربەكتىڭ ءىنىسى قارا اتاڭا قوسايىن دەپ جاتقان ۇلكەندەر. «سولداتتار انا اۋىلدى شاۋىپتى، مىنا اۋىلدى شاۋىپتى» دەگەن حابار كۇندە كەلىپ جاتىر جان- جاقتان. ءبىزدىڭ اۋىل ءانى- مىنە كوشەمىز دەپ جاتقان كەز.
ءبىر كۇنى كەشكى اپاق- ساپاق مەزگىلدە، يىعىندا مىلتىعى شوشايعان ءبىر سولدات شاۋىپ كەلىپ، تۋرا ءبىزدىڭ ۇيگە اتباسىن تىرەدى. ۇيدەن اتام دا سىرتقا شىقتى. سولداتتى كورىپ بۇكىل اۋىل ادامدارى تۇرعان ورىندارىندا قالشيىپ قاتىپ قالىپتى. سولدات ەڭكەيىپ كەلىپ، اتامنىڭ قۇلاعىنا بىرنارسەنى سىبىرلادى دا، اتتان تۇسپەستەن كەيىن قاراي شابا جونەلدى. كەلگەنى قانداي تەز بولسا، كەتكەنى ودان دا تەز بولدى.
تۇرىسبەك اتام بۇكىل ايماققا بەدەلى بار يمام ەدى. اتام ايقاي سالىپ، اۋىلداعىلاردى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەدى:
- مىنا كەلگەن تانىس تاتاردىڭ بالاسى، سولداتتا جۇرگەن. اكەسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق اۋىلدارىن وسىلاي ەسكەرتىپ ءجۇر ەكەن. اۋىل سىرتىندا، قىردىڭ استىنا سولداتتار كەلىپ زەڭبىرەكتەرىن قۇرىپ جاتىر. ەرتەڭ تاڭ الدىندا اتقىلاماق كورىنەدى، ءبىز قازىر كوشۋىمىز كەرەك، تەزدەتىپ جينالىڭدار. جۇكتى ازدان الىڭدار دا تەك اتتارعا عانا ارتىڭدار. ءار شاڭىراق ءبىر قويدان سويىپ، جولعا شيكىدەي الىڭدار. مالدان تەك جىلقىلاردى الامىز، باسقاسى قاتتى جۇرىسكە جارامايدى. جۇك ارتقان، بالا شاعا، قاتىن- قالاش مىنگەن اتتاردى جىلقىعا ارالاستىرىپ قۋىپ وتىرىپ، تەكەستىڭ جوعارى جاعىنا قاراي تاۋعا جەتىپ، سول جەردەن ارعى بەتكە وتەمىز. سوندا عانا امان قالامىز، - دەپ ءبىر- اق توقتادى تۇرىسبەك اتام.
سونىمەن، نە كەرەك، ءاپ- ساتتە ۇيلەر جىعىلىپ، تەڭدەر بۋىلىپ، اتتارعا ارتىلدى. ءار تەڭگە ءبىر بالا، ءبىر ايەلدەن مىنگەستىك. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا بۇكىل اۋىل ات ۇستىندە وتىردىق. وتار- وتار قوي- ەشكى، تابىن- تابىن سيىر، تۇيەلەرگە قاراعان جان بولعان جوق. ەرلەر جاعى ءبىز مىنگەن اتتاردى جىلقىعا قوسىپ قۋىپ الا جونەلدى. وسى جورتقاننان تۇنىمەن جورتىپ، تاڭ الدىندا تەكەستىڭ جوعارعى جاعىنا تاۋعا كەلىپ تىرەلدىك. ەندى تەك تەكەستەن ءوتۋ كەرەك. تەكەستىڭ اعىسى ءتىپتى سۇمدىق، قورقىنىشتى، ارىنداپ جاتىر.
وسى كەزدە اتام قۇيىنداتىپ جىلقىنىڭ الدىنا شىقتى.
- توقتاماي سۋعا تۇسە بەرىڭدەر، ءبىر اللا جار بولسىن!.. - دەدى دە، ءوزى سۋدىڭ جارلى قاباعىنا سەكىرىپ ءتۇسىپ، وزەنگە قاراپ وتىرىپ قۇران وقي باستادى. قالىڭ جىلقىنىڭ الدى سول ارىنداعان بەتى كەلىپ سۋعا تىرەلدى. توقتاۋ، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس ەدى. جىلقىنىڭ الدى سۋعا ءتۇسىپ، تەكەستىڭ سۋىمەن الىسىپ كەتە باردى. جىلقىنىڭ ورتا تۇسىندا ادامدار مەن جۇكتەر ارتىلعان جىلقىلار دا كەلىپ ءتۇستى سۋعا، ءبىر اللاعا جالبارىنىپ. ءتىپتى، ءبىر- بىرىمەن قوشتاسىپ جاتقاندار دا بولدى. كوپ تومەندەپ بارىپ جىلقىنىڭ الدى ارعى بەتكە شىعا باستادى.
وسىلايشا مىڭنان استام جىلقى دۇركىرەگەن كۇيى ۇستىندەگى ادامدار مەن جۇكتى ارعى بەتكە الىپ ءوتتى. ءبىراز قۇلىن- تايلار شىعىنى بولماسا، جىلقىنىڭ دەنى، ادامداردىڭ ءبارى امان- ەسەن وتتىك. اتام ەڭ سوڭعى جىلقىشى سۋعا تۇسكەنشە قۇران وقۋىن توقتاتقان جوق. ەڭ سوڭىنان اتام ءوزى سۋعا ءتۇسىپ، جىلقىنىڭ ارتىنان ول دا امان ءوتتى.
سۋدان شىققانداردىڭ ەڭ سوڭىنان اتام شىقتى ءوزىنىڭ بوز ايعىرىمەن. ءبىز سۋدان ۇزاپ كەتپەي جاتىپ، ارعى بەتكە سولداتتار دا جەتتى شاپقىلاپ. ولار كەلە سالا قاتار ءتىزىلىپ ات ۇستىندە تۇرا- تۇرا قالىستى. ءبىر سولدات اتپاق بولىپ ات ۇستىنەن مىلتىعىن كوزدەي باستاپ ەدى، قاسىندا تۇرعان ءبىر قابا ساقال وعان قاتتى ايقايلاپ ۇرىسىپ تاستادى، اناۋ دەرەۋ مىلتىعان يىعىنا اسا قويدى.
سولداتتار مۇنشا ادامنىڭ، قىرۋار جىلقىنىڭ مىنا اساۋ وزەننەن قالايشا شىعىنسىز، ءارى جىلدام ءوتىپ كەتكەنىنە تاڭ قالا قاراپ ۇزاق تۇردى.
كەيىنىرەك ەل ىشىندە «بۇكىل اۋىل تەكەستەن ءوتىپ كەتكەنشە تۇرىسبەك مولدا قۇران وقىپ، تەكەستىڭ سۋىن توقتاتىپ تۇرىپتى» دەگەن اڭىز تارادى...»
اجەمنىڭ وسى اڭگىمەسىنەن سوڭ ءبىز الگى تاتارعا ءىشتارتا قارايتىن بولدىق...
مۇحامەدجان جاقايەۆ
www.akjunis.kz
