قازاق ۇلتىنىڭ ءتول اتىن وزىنە قايتارىپ، مەملەكەتتى قازاق دەپ اتاعان ساكەن سەيفۋللين بولاتىن - ت. كاكىشەۆ

ساكەن تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، بىرەگەيى. م. اۋەزوۆتىڭ مەيرىمىن كورگەن، س. مۇقانوۆتىڭ ءتالىمىن كورگەن، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ سىرىن تۇيگەن قابىرعالى قايراتكەر.
بۇل كىم دەسە، ءدۇيىم ءجاميعات جاڭىلماي ول - كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ دەيتىنى انىق. ابىز اقساقالمەن جولىعىپ، بۇكپەسىز اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- تۇرسىنبەك اعا، جاسىرارى جوق، ەل ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ۇلى تۇلعالاردى ءبىر- بىرىنە قارسى قويۋ، ءسۇزىستىرۋ، سول ارقىلى باتىل بولىپ كورىنىپ، ارزانقول جارناما جاساۋ - قازىرگى قوعامدىق ومىرىمىزدە زارارلى ادەتكە اينالدى. قايراتكەر تۇلعانىڭ تۇتاس تابيعاتىن تۇبەگەيلى تانىماي «قۇدىقتاعى باقانىڭ كوزىمەن» ۇلىلاردى ولشەۋ رۋحاني ومىرىمىزگە زور كەسىرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ۇلىلاردى اق پەن قىزىلعا جىكتەۋ، «الاش، الاش» دەپ جالاڭ ۇرانداۋ، باسقالاردى ىعىستىرۋ، ماسەلەن ساكەن مەن ءسابيتتى تۇرتپەكتەۋ سانگە اينالعان سەكىلدى؟
- ساكەن جونىندەگى زەرتتەۋلەر بۇرىڭعىداي ەمەس، سەبەبى: سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا بايلانىستى جانە ونىڭ «جاساسىن، سوۆەت ۇكىمەتى!» دەگەن ولەڭدەرى بولۋىنا بايلانىستى، قازىر جۇرت، گازەت- جۋرنال، راديو، تەلەۆيدەنيە توڭىرەگىندەگى جۋرناليستەر، كەيبىر عالىمسىماقتار «ءسابيت پەن ساكەن بولماسا، سوۆەت ۇكىمەتى قازاقستاندا ورنامايتىن ەدى، سوندىقتان سونىڭ بارلىق كۇناھارى وسى ەكەۋى بولدى» دەگەندەي پىكىر قالىپتاستىرىپ كەلەدى. باسقالار قۇتىلدى.
وڭگەنى قويعان ۋاقىتىندا ءسابيتتى الشى: تۇلداي جەتىم، باقىرشى بالا، كەدەيلىكتىڭ بارلىق تاقسىرەتىن كورگەن. سوعان بايلانىستى ول «كەدەيدى ءادىل بيلىككە جەتكىزەم، ەلدىڭ ءبارىن تەڭدىككە جەتكىزەم» دەپ كەلگەن ۇكىمەتكە قوسىلماسقا شاراسى جوق ەدى. اسىرەسە، ءسابيتتىڭ. ال ساكەندى الىپ قاراعان ۋاقىتىندا، بايشىكەشتىڭ بالاسى، ونىڭ اعايىن تۋىستارى مىڭدى ايداعاندار. ال اكەسى سال- سەرىلىكپەن جۇرگەن ۋاقىتىندا شارۋاسىنا قۇنتتاپ قاراي الماعان.
ءبىراق ساكەننىڭ ومبىدا وقىعان كەزىندە العان تاربيەسى، اسىرەسە انا بەرەزوۆسكيلەرمەن تاعى باسقالارمەن بايلانىستى بولعان ۋاقىتىندا كەدەي- كەپشىككە جاردەمدەسۋ، ەلدى كوتەرۋ، جەتكىزۋ كەرەك ەكەن دەيتىن باعىتتى سول كەزدە ۇققان، ۇناتقان. سوندىقتان ساكەن باستاپ، قينالماي- اق سوۆەت جاعىنا شىعۋى سودان. اسىرەسە ون التىنشى، ون جەتىنشى جىلدارى فيەۆرال ريەۆوليۋتسياسى بولىپ جاتقان تۇستا ساكەن اعالارىنا قارادى. الاش ازاماتتارىنىڭ نە ايتاتىنىن، نە قوياتىنىن اڭداعان، سوندا ۋھ جالعىزدىق دەپ جۇرگەن كەزدەرى بولعان.
ريەۆوليۋتسيا بولعان ۋاقىتىندا «اسىعىپ، تەز اتتاندىق» دەپ، وقىتىپ جاتقان بالالارىن تاستاپ سالىپ، اقمولاعا كەلىپ، سول جەردە «جاس قازاق» ۇيىمىن ۇيىمداستىرعان. سول كەزدە «تىرشىلىك» دەيتىن گازەت شىعارعان. وسىنىڭ بارلىعى ساكەننىڭ قارا باسىنا كەرەك پە ەدى؟ ال، بۇنىڭ بارلىعى ەلدىڭ ماقساتىنا، «كەل جىگىتتەر، بولىڭدار ەر، ورعىت تۇلپاردى» دەيتىن ولەڭدەرىنىڭ بارلىعى دا سول وكتيابر ريەۆوليۋتسياسىنىڭ تۇسىندا جازىلۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى وسى.
سوندىقتان، ەل ماقساتىن كوزدەگەن، ەلدى جەتكىزۋ ماقساتىن كوزدەگەن ساكەن، باسقا ويى جوق. مىنا قازىر الاش قايراتكەرلەرى جونىندە ۇلكەن ماقالالار جازىلىپ، شارالار قولعا الىنىپ جاتىر، ال شىندىعىنا كەلگەن ۋاقىتىندا الاشتىڭ كوزدەگەنى دە، ساكەننىڭ، ءسابيتتىڭ كوزدەگەنى دە - قازاق حالقىنىڭ جايى. ءبىراق، ولاردىڭ جولدارى ەكى باسقا بولدى. الاش قايراتكەرلەرى دەموكراتيالىق اعارتۋشىلىق باعىتپەن كەتتى، ال ساكەندەردىكى اعارتۋشى ريەۆوليۋتسيالىق باعىت بولدى. تەز ىستەپ، تەز قامتۋ ماقساتىن كوزدەگەن.
انا جولى ماقالا جازدىم عوي «ساكەن جانە تروتسكي» دەگەن. نەگە ساكەن تروتسكيگە ولەڭ ارنادى. «ويپىرىم- اي، قۋ نيەت، قويدىڭ عوي جەپ» دەپ ءوزىنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋزىنا نەگە ءسوز سالادى. دەمەك، ريەۆوليۋتسيانىڭ الىپ بارا جاتقان قارقىنى، الىپ بارا جاتقان باعىتى ونشا بولماعاندىقتان دا، اناۋ الگى تروتسكيدىڭ الەمدىك ريەۆوليۋتسيا، تاعى باسقا پرولەتارلىق ادەبيەتتى جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز پرولەتارلىققا جەتىلمەگەن دەيتىن يدەيالاردىڭ كوبى ساكەننىڭ كوڭىلىنە قونعان. سوندىقتان ساكەن ءتىرى ۇكىمەتتى باسقارىپ وتىرعان لەنينگە ولەڭ ارنامايدى دا، ولگەننەن كەيىن ارنادى. كوزى تىرىسىندە لەنينگە ارناعان ساكەننىڭ ولەڭدەرىن مەن بىلمەيمىن.
وسى جاعىنان كەلگەن ۋاقىتىندا مىنا ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءبىرىن بىرىنە قارسى قويىپ، ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە سۇعىپ وتىرماسا ىشتەرى پىسادى، ونان دا تاريحتا بولعان قۇبىلىستاردىڭ تامىرىن ءبىلىپ، سونىڭ شىندىعىنا جەتىپ، كىم، نە ءۇشىن كۇرەستى، سونى فاكتىمەن بىلگەن دۇرىس. ساكەن مەن ءسابيت قازاق حالقىن قۇرتۋ ءۇشىن، وڭباعان جولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كۇرەستى مە؟! جارايدى، ولاردىڭ جۇرگەن جولى تەرىس دەيىك، مىنا قازاق ەلىنىڭ وسىنشاما كوركەيىپ ءوسۋى، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋى نەنىڭ ارقاسى، وتكەن كۇردەلى دە كۇدىر تاريحتىڭ ارقاسى. ولاي بولسا وتكەننىڭ بارىنە تاس لاقتىرۋعا بولمايدى.
- تۇرسىنبەك اعا، ساكەن تانۋ عىلىمىنا كەلۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
- ساكەن اقتالعاننان كەيىن ە. ىسمايىلوۆ، قازاقتىڭ ۇلى سىنشىسى ەلۋ جەتىنشى جىلى شىققان ساكەن ولەڭدەرىنىڭ جيناعىنا العىءسوز جازدى. سودان كەيىن ەلۋ توعىزىنشى جىلى ساكەنگە قاتىستى دەرەكتەردى جينايتىن ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىردى. ەلۋ توعىز، الپىس، الپىس ءبىرىنشى جىلدارى. سوندا مەن ول كىسىنىڭ شاكىرتى بولاتىنمىن، ول مەنىڭ جەتەكشىم بولاتىن. ماعان سەنگەن بولۋ كەرەك: مەن ەكسپەديتسيانى باسقارىپ ءجۇردىم.
باسقاراتىن سەبەبىم: ءيا، مەن قىرىق ءتورتىنشى جىلى لاتىن الفاۆيتىندەگى ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقىعان ەدىم. ماعان وقىتقان ادام - قازاقتىڭ ۇلكەن ءانشىسى قوسىمجان باباقوۆ بولاتىن. مىناۋ رابيعانىڭ (سىزدىقوۆا ەمەس)، قازاقتىڭ ۇلكەن ءانشىسىنىڭ اعاسى ەدى. سول، ءوزى دە ءانشى. مەن قىرىق ءتورتىنشى جىلى سول باباقوۆتىڭ ۇيىندە جاتقاندا وسى الماتىدان م. تولەبايەۆ پەن ءا. ىسمايىلوۆ، ءبىرى سۋرەتشى، ءبىرى كومپوزيتور، سول ەكەۋى ءبىر اي ق. باباقوۆتان ءان تىڭداپ، مىناۋ «ءبىرجان- سارا» وپەراسىنا كوپتەگەن اندەردى سول ق. باباقوۆتان العان ەدى.
سول ۇيدە مەن التى اي جاتتىم: مەن دە ءارتىس بولعام. سول ەكەمىز تەاتردا بىرگە قىزمەت ىستەگەمىز. سوندا وقىعام. ۇيىندە كىتاپتىڭ نە العى بەتتەرى جوق، نە ارتقى بەتتەرى جوق، كىمنىڭ كىتاپتارى ەكەنى بەلگىسىز، جۇمىرلانعان بىردەڭەنى ماعان «وقى، وقى» دەيدى. انانىڭ ىشىندە، اقمولانىڭ ادامدارى كەزدەسكەن ۋاقىتىندا وزىنەن ءوزى تاراتىپ، سويلەپ وتىرادى. ءسويتىپ، مەن ساكەندى ەرتەدەن بىلەتىنمىن، ءيا دۇرىس ايتاسىڭ، جابىق كەزىنەن. و كەزدە ساكەننىڭ اتىن اتاۋعا بولمايتىن، ءيا ءولى ارۋاقپەن دە الىستى، وقۋعا تىيىم سالدى.
سوسىن ۋنيۆەرسيتەتكە كەلدىك. وقۋعا تۇستىك، ءسويتىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا سول س. سەيفۋلليندەرگە قۇداشا بوپ كەزدەسەتىن ءبىر قىزعا كەزدەستىم، سول قىز ماعان ايتتى: سەنى س. سەيفۋلليننىڭ جەسىرى كورگىسى كەلەدى. سىناتايىن دەپ ءجۇر عوي، ەندى مەن ۇيلەنەتىن بولعاننان كەيىن. سودان باردىم، بارسام الگى ايەل، ۋاقىتتىڭ تابى دا بار شىعار، ول ساكەنگە ونشا كەلىڭكىرەمەيتىن سياقتى بوپ كورىندى ماعان. مەن دە جىگىت كوزىمەن قاراپ وتىرمىن عوي.
ءبىراق، ءسوز، ءىس، ايتاتىن ويدى كەسىپ- كەسىپ، تۋراپ- تۋراپ ايتقان ۋاقىتىندا، ە، باسە، ساكەندى وسىنداي ايەلدەر عانا ۇستاي الادى ەكەن عوي دەيتىن قورىتىندىعا كەلدىم. ول گۇلبارام باتىربەك قىزى سەيفۋللينا. ساكەن ۇستالعاندا جيىرما توعىز جاسىندا قالعان، سودان كەيىن باسقانىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتپەگەن ۇلكەن ازامات جەڭگەمىز، اپامىز. وسىنداي بايلانىستار ارقىلى ەلۋ جەتىنشى جىلى ساكەن اقتالدى، ساكەن اقتالعان كەزدە مەن سول كىسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن- كەتكەن ادامداردىڭ قولىنا سۋ قۇيعان اداممىن. ءسابيت مۇقانوۆ ءماريام ەكەۋى ەڭ العاش كەلىپ، سول ۇيدەن ءدام تاتتى. قۇتتىقتاپ، ءبىرىن ءبىرى قۇشاقتاپ، بۇرىن دا ءسابيت ارالاسىپ تۇرادى ەكەن.
1957 - جىلى 22- قاراشا كۇنى جازۋشىلار وداعىندا س. سەيفۋلليندى ەسكە الۋ كەشى بولدى. سول ەسكە الۋ كەشىندە س. مۇقانوۆ ەكى ساعاتتاي ەستەلىك ايتتى. سونداعى ءسابيتتىڭ ۇلىلىعى مىنادا: سەندەر بۇعان دەيىن قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ مەنى اتاپ كەلدىڭدەر عوي، مىنە، شىن يەسى قايتىپ كەلدى، ەندى بۇدان بىلاي قاراي، ساكەن سەيفۋلليندى اتاڭدار دەپ سول جەردە ايتتى. سول جينالىستىڭ اياعىندا جۇماعالي ساين «وۋ، ساكەننىڭ اندەرى بار عوي، نەگە ايتپايمىز؟» دەپ «كوكشەتاۋدى» باستاپ جىبەردى. سوندا جۇرت ورنىنان تۇرىپ، «كوكشەتاۋ» ءانىن ايتىپ، ءارقايسىسىنىڭ كوزىنەن جاس سورعالاعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. سودان باستاپ، «ە، ساكەنگە ەڭبەكتەنۋگە بولادى ەكەن، ساكەندى ناسيحاتتاۋ كەرەك ەكەن» دەگەن شەشىمگە كەلدىم.
- ساكەن مۇراسىن قالاي جيناستىرىپ، تۇگەندەدىڭىزدەر؟
- مەنىڭ ساكەننىڭ تۋىستارىمەن، ەڭبەكتەرىمەن جاقىندىعىمدى سەزگەن دە، بىلگەن دە مەنىڭ ۇستازىم ە. ىسمايىلوۆ الگى جەردە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى، سول ەكسپەديتسياعا ءۇش ادام بولىپ شىقتىق. الدىمەن جاڭاارقاعا باردىق، اقساقالدارعا، ساكەننىڭ قۇربىلارىنا كەزدەستىك، سويلەستىك، وسىندا سۋرەتى دە بار ولاردىڭ. سوسىن، قاراعاندىعا كەلدىك، ساكەندى كورگەن ادامدار ەلۋ توعىزىنشى جىلى كوبى ءتىرى بولاتىن. سوسىن، اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆلعا باردىق، كول- كوسىر مالىمەت جينادىق.
ال ەندى ساكەننىڭ شىعارمالارى جونىندە كەلسەك، ەسماعامبەت ىسمايلوۆ ءبىر تومدىقتى شىعاردى، سودان كەيىن ساكەننىڭ جەتپىس جىلدىعى تايادى. ساكەندى ناسيحاتتاۋ، اكادەميانىڭ، ەكسپەديتسيانىڭ ناتيجەلەرىن ەلگە جەتكىزۋىمىز كەرەك قوي. ساكەننىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى تومدارىن قۇراستىرۋ قيىنعا تۇسكەن جوق. ويتكەنى، دايىن كىتاپتاردان الدى دا بەردى. ەندى قالعان پروزالىق شىعارمالارى بار، گازەتتە جازىلىپ، جۋرنالدا قالعاندارى بار. سولاردىڭ بارلىعىن جيناۋ ءۇشىن مەنى لەنينگرادقا، موسكۆاعا ارحيۆكە جىبەردى.
قازاقستاندا ەسكى گازەت- جۋرنالدار تولىق ساقتالماعان. جىرتىلىپ، قالعانى بار، كەي كىتاپتار قولدى بولعان. سونىڭ ءبارىن مەن لەنينگراد، موسكۆادان الىپ كەپ، التى توم بولىپ شىقتى. بەسىنشى توم «تار جول، تايعاق كەشۋ» بولۋعا ءتيىس ەدى، ءبىراق ول شىقپادى، جەكە ءوز الدىنا سەكسەن مىڭ تيراجبەن ەكى رەت باسىلىپ شىقتى، سول كەزدە. ارتىنان قوسامىز دەپ جۇردىك، ءبىراق بەس توم بولىپ شىققاننىڭ، سونىڭ ءتورتىنشى، بەسىنشى تومدارى، التىنشى تومىن دا قۇراستىرۋعا قاتىستىم. ماڭداي تەرىم سول ۋاقتا سىپىرىلدى.
التىنشى توم ايگىلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ماعىنالى ەڭبەك. سوعان ءسابيت «قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ەرا» دەيتىن العى ءسوز جازدى. سوڭعى ءسوزى «حالىق قازىناسى» دەيتىن اتپەن مەنىڭ ءبىر جارىم باسپا تاباقتاي ساكەننىڭ حالىق ادەبيەتىن جيناعان ەڭبەكتەرى، قازاقتىڭ ەجەلگى اۋىز ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى جونىندە ءبىراز نارسەلەر ايتتىم. بۇل الپىسىنشى جىلدارى. ال ەندى جەتپىسىنشى جىلدارى، ساكەننىڭ سەكسەن جىلدىعى كەلگەن ۋاقىتىندا اكادەميانىڭ جىگىتتەرى، قازىرگى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ، سول التى تومنان بەس توم قىلىپ قىسقارتا قۇراستىرىپ شىعاردى.
- سوڭعى كەزدە ساكەندى ۇلتتان الاستاتىپ، قىزىل دەپ قىرىن قاراۋشىلار كوپ ەكەنىن ايتتىق. الايدا ءسىزدىڭ باستاپ قۇراستىرىپ وتىرعان ساكەننىڭ ون ەكى تومدىق مىناۋ جيناعىنا زەر سالساق ساكەن ۇلتتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تۇنىق تۇماسىن قورىعان ناعىز كورەگەن تۇلعا ەكەندىگى بايقالاتىنداي...
- قازىر ءبىز ساكەننىڭ ون ەكى تومىن شىعارىپ جاتىرمىز. سورەدە تۇتاس تۇر. مۇنى شىعارىپ جاتقان، «قازىعۇرت» باسپاسى، ونىڭ ديرەكتورى تەمىرعالي كوپبايەۆ دەيتىن جىگىت. بۇل كىتاپتى قۇراستىرىپ شىعارىپ جاتقان ەكى ادامبىز: تۇرسىنبەك كاكىشەۆ پەن كۇلاش سادىق قىزى احمەت. قازىر بۇل دا دوكتور بولدى. ەكەمىز بىرىگىپ، مەنىڭ ارحيۆىمدە جاتقان دۇنيەنى، قازىنانىڭ ارحيۆىندە جاتقان دۇنيەلەردى جيناپ، قازىر ون تومىن شىعاردىق. مىناۋ سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ونىنشى تومدار ساكەننىڭ وتىزىنشى جىلدارى ەكسپەديسياعا بارىپ، ءوزى ادەبيەتتەن ساباق بەرىپ، ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا قاجەت بولعان جىرشى، اقىنداردىڭ بارلىعىن جيناپ، شىعارعان جيناقتار. ءتىپتى، مىناۋ الپامىس، ەدىگە باتىر، شورا باتىر ت. ب. بىلاي قويعاندا، اقان سەرىنىڭ العاشقى جيناعىن شىعارىپتى ساكەن.
- ساكەن سەيفۋللين 1931 -جىلى اتىلىپ كەتكەن ش. قۇدايبەرديەۆتىڭ مۇراسىن دا قىزىل وكىمەتتەن قورىقپاي قايتا جاريالاعانى، 1921 - جىلى جازىم وققا بايلانعان ءدىندار عۇلاما عۇمار قاراش تۋرالى زەرتتەۋ ماقالا جازعانى ەرلىك ەمەس پە؟
- ساكەن 1935 - جىلى شاكارىمنىڭ «ءلايلا- ءماجنۇن» داستانىن جاريالاپ جىبەردى. سوندا بار ايتقان ءسوزى: «بۇل جىردى قازاقتىڭ اقىنى شاكارىمنىڭ اۋدارماسى ارقىلى بەرىپ وتىرمىز». ءبىر- اق اۋىز ءسوز. ودان باسقانى ايتۋعا ونىڭ پراۆوسى دا جوق ەدى. ال سول قيىن كەزدە، ۇلى اقىندى اتقان وق- ءدارىنىڭ ءيىسى كەتپەي جاتىپ شاكارىمدى ەسكە العان ءبىر ادام ساكەن. قازىر كەۋدەسىن كەرىپ جۇرگەندەر ماعان ايتسىنشى، كىم ەكەندەرىن، ال سول كەزدە ساكەن تەر توگىپ اقموللا اقىندى شىعاردى، مىناۋ تاتار، باشقۇرت، قازاققا ورتاق شايىر دەپ. سول اقموللانىڭ بۇرىن جيناعىن كورىپ پە ەدىڭدەر؟ كورگەندەرىڭ جوق! ءى. التىنساريننىڭ دە ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى.
ال قاراشى: بۇقار جىراۋ، بازار جىراۋ، شورتانباي، دوسقوجا، كەمپىرباي، ءسۇيىنباي، شوجە. وسىلاردىڭ بارلىعىن قازىرگى جازارماندار «مەن تاۋىپ، مەن جەتكىزىپ جاتىرمىن، مەن اشىپ جاتىرمىن» دەگەن سۋماقاي نارسەلەردى ايتادى. ال شىندىعىنا كەلگەن ۋاقىتىندا ساكەن باياعىدا وتىزىنشى جىلدارى وسىنى جيناعان، جۇيەلەپ جاريالاعان. ءيا بولماسا، «ورىنباي مەن شوجەنىڭ ايتىسى»، «بالتا مەن شوجەنىڭ» ايتىسى، «كەمپىرباي مەن شوجە»، «جاناق پەن تۇبەك»، «ورىنباي مەن سەرالى»، «ورىنباي مەن توعجان»، «قۇلماعامبەت پەن جامبىل»، «قۇلماعامبەت پەن مايكوتتىڭ ايتىسى». مىنە، كول- كوسىر ەڭبەك، ۇلتى ءۇشىن سوققان جۇرەكتىڭ نىعمەتى، بەرەكەسى.
- كەڭەس وداعى كەزەڭىندە ايتىپ وتكەنىڭىزدەي س. سەيفۋلليننىڭ التى تومدىق تاڭدامالى جيناعى جاريالاندى. التىنشى تومعا «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن س. سەيفۋلليننىڭ قۇندى زەرتتەۋى ەنگەن ەدى. الايدا وسى جيناقتىڭ دا قىزىل سەنزۋرانىڭ كەزدىگىنە ىلىنگەنىن بۇگىندەرى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن سەكىلدى...
- ءيا، سوۆەت زامانىندا سول «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ايگىلى ەڭبەكتىڭ كەيبىر تاراۋلارى راسىندا جۇلمالانىپ شىقتى. وسىندا، اكادەميانىڭ ءوزى بولسىن، باسپا بولسىن، سوندا وتىرعان جىگىتتەر ماسكەۋدى شاپقان ەدىگەنىڭ اتىن ەستىگەن ۋاقتا قورقىپ، لاقتىرىپ تاستايتىن، قازاندى قورعاعان شورا باتىردان دا ۇرەيلەنەتىن. سول سەبەپتەن قايشىعا ىلىككەن ەدى. قازىرگى ءبىز قۇراستىرىپ وتىرعان ون ەكى تومدىقتا سونىڭ ءبارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، بەرىپ جاتىرمىز.
- ساكەن سەيفۋللين كەڭەستىك قازاقستاندا ۇلكەن بيلىككە قولى جەتكەن ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى. ول قولىندا بيلىك باردا ۇلتىنا قىزمەت ەتە الدى ما؟
- ساكەن سوۆناركوم پرەدسەداتەلى بوپ تۇردى. بۇل مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ياعني قازىرگى تۇسىنىكپەن پرەمەر مينيستر دارەجەسىندە دەگەن ءسوز. ول كەزدە بىزگە بيۋدجەتتى موسكۆا بەرەدى، س. سەيفۋللين بيلىك قولعا تيگەن سوڭ سونىڭ تەڭ جارتىسىن وقۋ اعارتۋ، مەكتەپ سالۋ جۇمىسىنا جۇمسادى. ساكەنگە سول ءۇشىن پارتيا ۇيىمى ەسكەرتۋ جاساعان.
مەنىڭ ايتاتىن داۋىم بار: قازىر قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ بەرگەن كىم؟ ول - ساكەن. جيىرما ەكىنشى جىلى دەكرەت قابىلداعان ۋاقىتىندا س. مەڭدەشيەۆ، سوسىن جانايدار ءسادۋاقاسوۆ دەيتىن جان جولداسى كيرسيكتە وتىرعاندا، قوزعالماي، سودان ساكەن ءا. جانگەلديندى، ابديەۆتى، ن. نۇرماقوۆ ت. ب. جانىنا ەرتىپ الىپ، كەزەكسىز سەسسيا وتكىزىپ، قازاق ءتىلىن وركەندەتۋ جونىندە ماسەلە قويعان. سول جيىرما ەكىنشى جىلى، جيىرما ەكىنشى قاراشادا دەكرەت قابىلداتقان: قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەپ.
سول دەكرەتتىڭ كوشىرمەسى ۇيىمدە ساقتاۋلى تۇر. ال ەندى سونىمەن قاتار، ساكەن 1922 - جىلى ون بەسىنشى فيەۆرال كۇنى «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك!» دەپ ماقالا جازدى. ءبىز 1925 - جىلعا دەيىن «كيرگيزيا» بوپ كەلگەن ەلمىز. ياعني قازاق ۇلتىنىڭ ءتول اتىن وزىنە قايتارىپ، مەملەكەتتى قازاق دەپ اتاعان ساكەن.
ول جيىرما ءۇشىنشى جىلى ۇكىمەت باسىنا كەلگەن ۋاقىتىندا، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەلۋ جىلدىق تويىن وتكىزدى قىزىل مەملەكەت باسشىسى سوۆناركوم ءتوراعاسى بولا تۇرا. سونداعى ايتقان ءسوزى نە؟ «پاتشا زامانىنىڭ وزىندە قازاققا جاقسىلىق ويلاعان. قازاقتى قالاي جەتكىزەم، وركەندەتەم دەگەن ماقساتپەن حالقىنا شىن جانى اشىعان، شىن ۇلتشىل احمەت بايتۇرسىنوۆ» دەگەن پىكىر ايتقان.
وسىعان بايلانىستى، وسى پىكىرگە قارسى شىققان ادام بولدى. ول - ءابدىراحمان ايتيەۆ، مينيستر ۆنۋترەننىح دەل، ساكەننىڭ قاراماعىندا. ول «سوۆەتسكي ستەپ» دەيتىن گازەتكە ماقالا جازدى. سونىڭ ەكپىنى سابيتكە ءتيدى. ءسابيت «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار، شەشەندەر!» دەيتىن ماقالانى جازعان ۋاقتا ساكەننىڭ ۇيىندە جاتقان، ساكەننىڭ قامقورلىعىن كورىپ وتىرعان ادام. ءسابيتتىڭ ەڭ العاش اتاعىن دا، شاتاعىن دا شىعارعان، كۇنى بۇگىنگە شەيىن ءسابيتتى ۇمىتتىرماي كەلە جاتقان ماقالا - وسى. الگى ءسابيت ساكەننىڭ ۇيىندە جاتقان سول كەزدە.
ساكەن سوۆناركوم پرەدسەداتەلى بولعاننان كەيىن ءساۋىر ايىنىڭ ىشىندە سول مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرىن جيناپ الىپ، ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. الگى جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان ورىستاردى بىلاي قويعاندا، قاتىسىپ وتىرعان قازاقتار «ءيا، باسە» دەيتىن سوزدەردى مىڭگىرلەپ قويمايدى. سونى كورگەن، سەزگەن ساكەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىن، ءوزى رەداكتور «ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ» دەيتىن ماقالا جازادى.
قازاق ءتىلىن مەملەكەت تىلىنە اينالدىرۋ جونىندە ساكەندە توعىز ماقالا بار. ەڭ سوڭعى جازعان ماقالاسى، اۋداننىڭ، وبلىستىڭ باسشىلىعىنا ارناعان «اشىق حاتى». «ءاي، اعايىندار- اۋ، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولدى، ەندى ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزبەيسىڭ بە؟ ەلىڭنىڭ جەتپىس بەس، سەكسەن پروسەنتى قازاق» دەگەندە وڭگە ەمەس، مىناۋ باياناۋىلدى باسقارىپ وتىرعان باسشىلار قارسى شىعادى. جوق، ورىس تىلىندە جۇرگىزەمىز دەپ. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول ساناداعى سارى ىندەت كۇنى بۇگىنگە شەيىن پاۆلودار سەكىلدى وڭىرلەرگە جايىلىپ دىڭكەلەتىپ تۇر.
... سوندىقتان، ساكەندەردىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرىن، باتىلدىعىن قادىرلەۋ، ۇلگى تۇتۋ - قازىرگى باسشىلارعا ۇلكەن ساباق. الاش كوسەمى احاڭنىڭ قازاق ءتىلى جونىندە ايتقاندارىنا قارسىلىعىم جوق، قازاق ءتىلىن كوتەرگەنىنە دە. ءبىراق، قولىندا ءمورى، بيلىك بولماعاننان كەيىن زيالى، وقىمىستىنىڭ اسىل ءسوزى قۇر ءسوز بولىپ قالاتىنى دا بار. ال ساكەن قولىندا بيلىگى تۇرعاندا قازاق ءتىلى ءۇشىن وسىنداي ءىرى قادامداردى جاساپ كەتتى. سوندىقتان، ۇكىمەت باسىنان قۋدالانىپ ەرتە كەتتى. ەكى جىلداي عانا ۋاقىت بولدى پرەمەر مينيستر تاعىندا.
- ساكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا الاشوردا قايراتكەرلەرىن كوپ سىناعان، سول سەبەپتەن دە ولاردىڭ جازالانۋىنا وسى رومان سەبەپشى بولعان دەگەن پىكىر بار. بۇل تۇسىنىكتى وزگەرتە الاسىز با؟
- ءبىز قۇراستىرىپ وتىرعان وسى ون ەكى تومدىققا «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانىن العاش رەت 1927 -جىلعى باسىلىمىمەن بەردىك. ونىڭ نە ەرەكشەلىگى بار: مىناۋ بايشىل، ۇلتشىل، الاشورداشىلار دەگەندى قۇرتۋعا، تۇقىرتۋعا ۇگىتتەگەن ادام ساكەن بولىپ وتىرعان سياقتى بوپ كورىنەدى عوي قازىرگى سەندەرگە. ال «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 - جىلعى جاريالانعان نۇسقاسىندا مۇنداي سوزدەر جوقتىڭ قاسى. كەلەسى جاريالانعان نۇسقالاردا قىزىل سەنزۋرا، ليتو بىلگەنىن ىستەپ، تىزەگە باسىپ، ساكەننىڭ اۋزىنا نە سەكىلدى كۇلدىبادام اشكەرەلەگىش سوزدەردى سالىپ جىبەرگەن ءتارىزدى.
ال مىنا 1927 - جىلعى نۇسقادا «قازاقتىڭ وقىعاندارى، قازاقتىڭ تورەلەرى» دەگەن سوزدەرمەن الاشوردا قايراتكەرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن تۇسپالداپ بەرەدى. ال 1936 - جىلعىسىندا بايشىل، ۇلتشىلدار، الاشورداشىلار دەيتىن تەرميندەردى ساكەن ءوزى قولداندى ما، جوق ليتودا وتىرعان ادامدار نەمەسە رەداكتور قولداندى ما، مەن ءالى سونى انىقتاي الماي ءجۇرمىن. ال ساكەن كوپ جاعدايدا اناۋ الدىڭعى تولقىن اعالارىنا ىلتيپاتپەن قاراپ وتىرعان. تەك ءا. بوكەيحانوۆقا ءتونىپ كەتەتىن تۇستارى كوپ بولدى «تار جول، تايعاق كەشۋدە». ال احمەت بايتۇرسىنوۆ جونىندە ايتىپ وتىرعانى الگى «شىن ۇلتشىل» دەگەن. ال ۇلتشىل دەگەندى جامان سوزگە اينالدىرىپ الدىق قوي.
- سوندا «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 - جىلعى نۇسقاسى العاش رەت جاريالانىپ وتىر ما؟
- العاش رەت. ءبىرىنشى توم سونىمەن باستالادى. سونىڭ سوڭعىسى وتىز التىنشى جىلعىمەن اياقتالادى. سەبەبى، ەكەۋىنىڭ اراسى ءبىراز نارسە. بۇلاي ەتىپ وتىرعانىمىز، مىناۋ كۇلاش ساكەننىڭ سول جيىرما جەتىنشى جىلعىسىن زەرتتەپ، سونداعى الشاقتىقتاردىڭ ءبارىن اشىپ، ءتىپتى «ساكەن جانە الاش ازاماتتارى» دەپ ساكەننىڭ ءجۇز جىلدىعىندا ماقالا جازىپ، س. قيرابايەۆ، م. بازاربايەۆ، ر. نۇرعاليەۆ، سوسىن مەنى، بارلىعىمىزدى سىناپ وتكەنى بار. بۇلار 1936 - جىلعىمەن عانا ءسوز سويلەپ كەلە جاتىر دەپ. ال شىندىعىنا كەلگەندە ساكەننىڭ مىناداي مىناداي اعالارىنا ايتقان سوزدەرى بار دەپ، ناقتى سيتاتتارمەن سويلەگەن.
- ساكەن شىعارمالارىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى، قولجازباسى ساقتالماعان با، ىزدەستىرىپ كوردىڭىز بە؟
- قولجازباسىن كورگەم جوق. ونى ايەلىنەن، تاعى باسقالاردان سۇرادىم. ارحيۆتە جاتسا، جاتقان شىعار. ك گ ب- دەن دە ىزدەدىم. ونداعى جىگىتتەر اتىپ تاستاعان سوڭ، ونىڭ قاعازىن ايايدى دەيسىڭ بە دەپ جاۋاپ بەردى، باستىعىنا شەيىن. ە. ىسمايىلوۆ ەكەمىز ارىستانبەكوۆكە دەيىن بارعامىز. جوق. ارتىنان مەن «ساكەن سوتى» دەيتىن ەڭبەك جازدىم. ءارحيۆى دە تۇر. سول ارحيۆىندە كوپ قاعازدار جوق. ال مەن سونى سۇراستىرعان ۋاقىتىندا الگىلەردىڭ ايتقانى سول. ول جىگىتتەردىڭ ايتقانىنا سەنبەيمىن، ولاي ويلامايمىن، بەيىمبەتتىڭ دە، ءىلياستىڭ دا قاعازدارى سول قاراڭعى قاپاستىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتىر.
ءبىر نارسە ايتايىن: مىناۋ ءبىزدىڭ ارحيۆىمىزگە يە بولىپ وتىرعان ك گ ب عالىمدارعا ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەيدى. ءالى كۇنگە شەيىن. ساكەننىڭ ماتەريالدارىن وقىپ وتىرعاندا قاسىمدا، اڭدۋشى ستارشىي لەيتەنانت وتىرادى. توقسان ءۇشىنشى جىلدارى سونداي بولدى. ال قازىر قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن. بايقاۋىمشا قازىر دە ساقتىقتار ءجۇرىپ جاتىر.
ءومىر شىندىعىن ايتۋعا كەلگەندە، ساكەندە ءبىر قىلاۋداي وتىرىك جوق، ىستەگەن ءىسى مەن ەڭبەگىندە دە. اناۋ جيىرما جەتىنشى جىلعى «تار جول، تايعاق كەشۋ» بار عوي، سول كەزدە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى ءتىرى بولعان. «ءاي، ساكەن نە ايتىپ، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟ » دەگەن بىرەۋىنىڭ ءسوزى جوق. تەك قانا ن. تورەقۇلوۆتىڭ ءبىر ماقالاسى: «ساكەن اسپاندا قانشا جۇلدىز بار ەكەن؟ قانشا سۇلۋلاردى كوردىڭ؟» دەپ قاعىتقان ماقالاسى بولعان. باسقا ەشتەڭە بولعان جوق. ال الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەشقايسىسى، ول كىتاپتى وقىمادى ەمەس، ويتكەنى ونىڭ العاشقى تاراۋلارى جيىرما ءۇشىنشى جىلدان باستاپ، « قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا جاريالانا باستاعان.
- ءسىز قازاق سىنىنىڭ تاريحىن زەرتتەدىڭىز. ءوزىڭىز دە سىنشىسىز، باسپا سوزدە ۇنەمى قازىرگى قوعامدىق ءومىرىمىز تۋرالى سىني پىكىرلەر ايتىپ وتىراسىز. سىنشى بولۋ ءۇشىن ادامدا قانداي قاسيەت بولۋ كەرەك؟
- ادالدىق بولۋ كەرەك. سىنشى - ادالدىقتىڭ كۇزەتشىسى. مەنىڭ جان الەمىمە ادالدىقتىڭ دا، ادامدىقتىڭ دا ءنىلىن جۇقتىرعان - ساكەن. «تار جول، تايعاق كەشۋدە» جۇرسە دە ساكەن تۋرا سويلەگەن. ادالدىقتى، ساكەندى، ءسابيتتى ۇناتپاعان ادامدار مەنى دە ۇناتپايدى. ويتكەنى شىندىقتى ايتۋ، جازۋ قاي زاماندا دا وڭاي بولعان ەمەس.
اڭگىمەلەسكەن - اقەدىل تويشان ۇلى، فولكلور تانۋشى عالىم
qazaquni.kz