باتىر قىزداردى قارۋىمەن بىرگە جەرلەگەن

استانا. قازاقپارات - قازاق تاريحىنان ايەل- انالارىمىزدىڭ قانداي قۇرمەتكە يە ەكەنىن، قازاق باتىرلارى مەن حاندارىن تاربيەلەۋدەگى، جالپى، ۇلتتى تاربيەلەۋدەگى ماڭىزدى تۇلعا سانالعانىن جاقسى بىلەمىز.

وسى ورايدا قوستاناي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پرورەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەركىن ابىلمەن قازاق تاريحىنداعى ايەلدەردىڭ ءرولى جايلى اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.

- سۇحباتىمىزدى نەگىزىنەن وسى قازاق تاريحىنداعى قىزداردىڭ رولىنە ارناماق ەدىم. ءسىز قالاي ويلايسىز، قازاق ايەلىنىڭ قوعامداعى ورنى قانداي بولعان؟

- ءبىر تاريحي زاڭدىلىق بار - ايەلدەردىڭ ەكونوميكاداعى ءرولى نەعۇرلىم زور بولسا، قوعامداعى ءرولى سوعۇرلىم سالماقتى. كوشپەلى حالىقتاردىڭ كوبىندە ايەلدەردىڭ شارۋاشىلىقتاعى ورنى وتە جوعارى بولدى. تاريحىمىزدىڭ قاي كەزەڭىن الىپ قاراساق تا، ايەلدەردىڭ ساياسي جانە قوعامدىق ومىردەگى بەلسەندىلىگىنە كوز جەتكىزەمىز. ساق تايپالارىندا ايەلدەر ەركەكتەرمەن قاتار ەل بيلەگەن. توميريس، زارينا سياقتى بيلەۋشى ايەلدەر تاريحي جازبا دەرەكتەردە ەسىمدەرىن قالدىردى. بەلگىسىز پاتشايىمدار قانشا ەكەنىن دە ءبىز بىلمەيمىز. وسى ءداستۇر ۇزىلمەي، قازاق قوعامىنا دەيىن جەتتى. ءاربىر تاريحي جىلنامالار بەتتەرىندە قالعان بيلەۋشىنىڭ جانىندا مىندەتتى تۇردە ايەل تۇر. وكىنىشكە قاراي، كوبىنىڭ ەسىمدەرى تاريحتا قالعان جوق. ءبىراق حالىقتىڭ «اقىلدى ايەل جامان ەركەكتى تورگە سۇيرەيدى، اقىلسىز ايەل جاقسى ەركەكتى كورگە سۇيرەيدى» دەگەن دانالىق ءسوزى بەكەر ەمەس. ءابىلقايىردىڭ جارى بوپاي، رەسەي تاريحشىسى ا. ليەۆشين جازعانداي، كۇيەۋىمەن قاتار ەل بيلەگەن، ونىڭ ءوز جەكە ءمورى بولعان دەيدى. ال ءمور دەگەن شىعىس حالىقتارىندا - ساياسي بيلىكتىڭ بەلگىسى.

- قازاقتىڭ حاندارىن، باتىرلارىن تاربيەلەپ شىعارعان اتاقتى انالار جايلى نە دەيسىز؟

- ورتا عاسىردا تەلەۆيزور، كومپيۋتەر بولماعاسىن بالا ءۇشىن جالعىز اقپارات كوزى - ونىڭ اناسى بولاتىن. سوندىقتان تاربيەنىڭ نەگىزىندە انا تاربيەسى بولاتىن، ادامنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ فۋندامەنتىن انالار قالايتىن. ونى تۇسىنگەن قازاقتار انانى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. مىسالى، دومالاق- انانى الايىق. ەسىمى ەل ۇرانىنا اينالعان ابىز انالاردىڭ ءبىرى. ەل ىشىندەگى دەرەكتەرگە قاراعاندا، وعان «ديحنات ماما» دەگەن اتاۋدى ءتۇپ تەگى تۇرىكپەن قارا حايدار دەگەن كىسى قويعان. «ديحنات ماما» - پارسى ءسوزى. قازاق تىلىندە «اۋليە انا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ودان تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى دە بىلىمىمەن، اقىلىمەن ەرەكشەلەنىپ، ەل بيلەگەن. قاراكەسەك رۋىنىڭ «قارقابات» دەگەن ۇرانى دا انا اتىمەن اتالعان. قارقابات - مەيرامسوپىنىڭ كىشى ايەلى، بولاتقوجانىڭ شەشەسى. انانىڭ اتىن ۇران قىلۋ - ۇلكەن قۇرمەتتىن بەلگىسى.

- قازاق اۋىز ادەبيەتىندە قابانباي باتىردىڭ جارى گاۋھار باتىر ايتىپتى دەگەن مىناداي ءسوز بار: «اتاڭنىڭ ۇلى بولىپ تۋما، ەلىڭنىڭ ەرى بولىپ تۋ». تاريحتا گاۋھار باتىر سياقتى جاۋعا قارسى شاپقان قىزدار جايلى قانداي ناقتى مالىمەتتەر بار؟

- وكىنىشكە قاراي، جازبا دەرەكتەردە باتىر قىزدار جونىندە ناقتى مالىمەتتەر وتە از. ءبىراق اۋىز ادەبيەتىندە، اڭىزداردا كوپ كەزدەسەدى. ابىلايدىڭ قىزى ايتولقىن، ءۇيسىن قاراتاي باتىردىڭ قىزى، ولجاباي باتىردىڭ اناسى ەسەنبيكە، قابانباي باتىر مەن گاۋھار باتىردان تۋعان قاھارمان قىز نازىم، اتاقتى بۇلانباي باتىردىڭ جارى ايبيكە، الشىن اقبيكەش، نايمان ءجاندالى، ەسەت باتىردىڭ قىزى بوتاگوز - بۇل تەك قانا بەلگىلى ەسىمدەر. بۇعان تاڭ قالاتىن ەشتەڭەسى جوق. مىسالى، ساق داۋىرىندە تۇرمىسقا شىقپاعان قىزداردان ارنايى اسكەري توپ جاساقتالعان. سول توپ پاتشايىمنىڭ گۆاردياسى بولىپ ەسەپتەلگەن، سوعىستارعا دا قاتىسقان. قازا تاپقان باتىر قىزداردى ەركەك سياقتى قارۋىمەن بىرگە جەرلەگەن، تەك ءبىر ايىرماشىلىعى بار - قابىرىنە قولاينا سالاتىن. وسىنداي مولالار قازاقستان جەرىندە كوپتەپ تابىلدى. ال تۇرمىسقا شىققان كەزدە سونداي ەرجۇرەك قىزداردى اكە- شەشەسى ەمەس، پاتشايىمنىڭ ءوزى ۇزاتقان، سوندىقتان جاۋىنگەر قىزعا ۇيلەنۋ وتە ۇلكەن قۇرمەت بولىپ ەسەپتەلگەن.

يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن قىزداردان اسكەري توپ جاساقتاۋ توقتاتىلدى، ءبىراق جەكەلەگەن وسىنداي فاكتىلەر كەزدەسىپ تۇردى. 13 -عاسىردا دەلي سۇلتاندىعىندا قىپشاق ەلتۇلمىش سۇلتاننىڭ قىزى ءرازيا تاققا وتىرىپ، ەل بيلەگەن. جازبا دەرەكتەردىڭ ايتۋىنشا، ول ساۋىت كيىپ، اسكەرىن ءوزى باستاپ جۇرگەن. شايقاستارعا قاتىسقان. جالپى، بۇكىل ءۇندىستاندى قارۋ كۇشىمەن بىرىكتىرگەن. تولىق ەسىمى - دجالاات اد- دين رازيا- سۋلتان بينت يلتۋتميش.

ون سەگىزىنشى عاسىردا پۋگاچەۆ كوتەرىلىسى باسىلعاننان كەيىن قازاقتىڭ اراسىندا كورىنبەس كوكتەمىر دەگەن ادام پۋگاچەۆتىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، جۇرتتى رەسەي ساياساتىنا قارسى كوتەرەدى. ول - ۇلكەن اسكەر جيناپ، ورىس بەكىنىستەرىن قورشاپ، باشقۇرتتارعا قارسى بىرنەشە جورىق ۇيىمداستىرعان ماتەن قىزى ساپۋرا دەگەن جاس كەلىنشەك بولاتىن. ول بۇكىل ارەكەتتەرىن اۋليە كورىنبەس كوكتەمىردىڭ اتىنان جاساعان، ءوزى تەك قانا سول جالعان اۋليەنىڭ وكىمدەرىن حالىققا تاراتىپ ءجۇرمىن دەگەن.

 وسىنداي ەرلىگى جۇرتقا اڭىز بولىپ تاراعان باتىر قىزدار ەلگە قاۋىپ تۋعاندا ەركەكتەرمەن بىرگە قاندى جورىقتارعا قاتىسىپ، ايرىقشا ەرلىك كورسەتكەنىن ۇمىتپاعان ءلازىم.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت

سۇحباتتاسقان جانات قاپالبايەۆا