بابالار ءسوزى: «قاپال» تاۋى تۋرالى اڭىز
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
ەرتەدە قالماقتار توقالدىققا كۇڭ ەتىپ، ساتقان دەگەن سۇلۋدى التى ايلىق ىشتە قالعان بالاسى اياعى اۋىر كۇيىندە بىرگە الىپ كەتەتىن كورىنەدى. توبىقتى ىشىندە كوتىبار باتىردىڭ توقالى قالماق ەلىنە كۇڭ بولىپ ساتقان سۇلۋ بارعاننان كەيىن حاننىڭ بايبىشەسى قازاقتىڭ سۇلۋ كەلىنشەگى نوقتالاعان تايلاقتاي تۇرسا باسقا، وتىرسا ورىننان تۇرعىزباي، وت جاعىپ، قازان اسىپ، اس- سۋدىڭ سوڭىنا سالىپ قويادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ايتەۋىر امان- ەسەن بوسانىپ، ءبىر ۇل بالا تۋادى. اناسى: «قاپىلىستا تۋعان نارەستەم ەدىڭ، ارعىننىڭ ءارۋاعىنا سيىندىم، ەگەر امان بولىپ وسىرسەم، تۋعان ەلىن، اعاسىن جانە توبىقتى رۋىن ىزدەپ تابار»، - دەپ بالانىڭ اتىن قاپال قويادى. بالانى دا شەشەسىمەن بىرگە وت جاققىزىپ، سۋ اكەلگىزىپ، جەتى- سەگىز جاسىنا دەيىن شەشەسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن بالا كۇندە اناسىنىڭ الدىندا وتىرىپ، «ەلىم- اي» دەگەن ولەڭ تىڭداپ، قازاقشا ءتىلى شىعادى. اناسىنىڭ سۇتىمەن قورەكتەنگەن بالا ۇلكەن بولىپ، دەمبەلشە باتىر كەلبەتتى وسەدى. بالانى بۇزاۋ باققىزادى. ون ءۇش- ون بەسكە كەلگەندە جىلقى باعۋعا جىبەرتەدى. شەشەسى ساتقاننىڭ سۇراۋى بويىنشا باي توقالىنىڭ ايتقانىن ەكى قىلماي قاپالدى باتىرلار اراسىنا جىلقى باعۋعا جىبەرەدى. مىنە، وسىلاي قاپال ءوسىپ، ەر جەتە كەلە شەشەسىنە كەلىپ اقىلداسادى. سوندا ەكەۋى تاۋدىڭ ەتەگىندە وتىرىپ: «وسى الاتاۋدىڭ ار جاعىندا سەنىڭ ەلىڭ جەتپىس ءۇي توبىقتى بار. وندا تۋعان اعاڭ بار، سول اعاڭدى بارىپ تاۋىپ ال» ، - دەپ قاپالدىڭ قۇلاعىنا سالىپ، ەسىنە تۇسىرە بەرەدى.
ءبىر كۇنى شەشەسى ساتقان وتىرىپ قاپالعا: «جىلقىداعى بۋاز كەر بيەنى كوردىڭ بە؟ » - دەيدى. قاپال: «اپا، مەن ول بيەنى كۇتىپ، قۇلىنداتسام ەكەن» ، - دەپ، شەشەسىنە ايتاتىن كورىنەدى. سول كەر بيەدەن كەر قۇلىن تۋادى. «سول قۇلىن وسكەسىن ءوزىڭ ات قىلىپ ءمىنىپ، مىنا تاۋدىڭ ار جاعىنداعى ەلىڭدى تاباسىڭ، قۇلىنىم، قۇلىنشاعىم قاپالىم» ، - دەپ ەلىن، جەرىن، جۇرتىن ساعىنىپ، اناسى بوتاداي بوزداپ جىلاي بەرەدى. «اپا، اپاتايىم، جىلاماشى. مەن وسكەننەن كەيىن سەنى تاستامايمىن، بىرگە الىپ كەتەمىن. ەل، جۇرتىما كەتەم» ، - دەيدى قاپال.
قاپال دا وسەدى، جىگىت بولادى. اناسى كۇننەن- كۇنگە قۋانادى. اناسىنا كەر بيەدەن تۋعان كەر قۇلىندى ات قىلىپ ءمىنىپ كەلەدى. جەتەككە العان بايدىڭ جۇيرىك اتىن شەشەسى ساتقانعا اكەلەدى. ءبىراق شەشەسى: «مەن بارمايمىن، ەگەر مەن كەتسەم، مىنا قالماقتار بۇزىق شىعارادى. سەن ءوزىڭ مىنا اسۋدان اسىپ، بىلگىزبەي ءوزىڭ وسى تۇرىڭمەن ەلىڭە اتتانىپ بار. قارۋ- جاراعىڭدى مەن دايىنداپ قويدىم. قىلىش، مىلتىق سايمانىڭ، ساداعىڭ دايىن. اكەڭنىڭ ءارۋاعىنا سيىن. اللا جار بولسا، ەلىڭدى تابارسىڭ. سارى باتىر اعاڭا جەتەرسىڭ» .
سارى باتىردى توبىقتى رۋى سارى مىرزا دەپ اتايدى ەكەن. بۇل كەزدە جەتپىس ءۇي توبىقتى مەن ماتاي رۋى جاۋلاسىپ، قيسىق ءبيدىڭ تۇسىندا ەلىنە قيسىق حان اتانعان ماتاي رۋى توبىقتىنى قاپال تاۋىنان قۋىپ، اياگوز وزەنىنىڭ بويىمەن جارما شىڭعىستاۋ، قاراۋىل، جيدەباي، اق كەلىن، قامبار باتىردىڭ جەرى ابىرالى جەرىندە جەتپىس ءۇي توبىقتى ءبىر اتا قاراۋىل اتانادى ەكەن. قاپالدىڭ تۋعان اعاسى سارى باتىر سوندا بولادى. قاپال باتىر ىزدەپ كەلسە، ەلى ورنىندا جوق، ورنىن سيپالاپ، ماتاي رۋلارىنىڭ كاريا اقساقالدارىنان اعاسىنىڭ ءجونىن سۇراپ، اعاسىن ىزدەپ شىڭعىستاۋعا، اياگوز، جارما، ەرتىس وزەنىنە قاراي شابا جونەلەدى. ءبىرازدان كەيىن جولاۋشىلار سارى اعاسىنىڭ ءۇيىن تابادى. كەلسە اعاسى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. اتىن ات بايلاۋىنا بايلاپ، قارۋ- جاراعىن، ساداعىن كەرەگە باسىنا ءىلىپ، قاپال دا اعاسىنىڭ جانىنا ۇيىقتايدى. جەڭگەسى قاپالدى كورىسىمەن تانيدى. ەكەۋى قاتار ۇيىقتاپ جاتىر. سارىدان قاپال اۋمايدى. سارى ويانا كەلىپ، ءىنىسىن تانىپ «وي، باۋىرىمداپ» ەكەۋى ءبىرىن- ءبىرى قۇشاقتاپ كورىسەدى. شەشەسى ساتقاننىڭ حال- جايىن ايتىپ، ءتىرى ەكەنىن بىلدىرەدى. ءسويتىپ اعالى- ءىنىلى ەكەۋى سارى باتىر مەن قاپال باتىر قالماققا قايتادان شاۋىپ، سوعىس اشىپ، قالماقتى جەڭىپ، قازاققا جەڭىس اپەرەدى. شەشەسى ساتقاندى كۇڭدىكتەن بوساتىپ، ەلىنە اكەلەدى. دەرەگەس تاۋىنىڭ ءبىر شوقىسى سول كەزدەن باستاپ قاپال باتىردىڭ اتىنا قويىلىپ، قاپال تاۋى اتانادى.
