سىزدىق سۇلتان مەن تۇرىكپەن ساردارلارى
حيۋا حانى سىزدىقتى، سۇلتاننىڭ وزىنە قاراستى ەلدەن جيناعان اسكەرمەن، ولارعا تۇرىكپەندەردى قوسىپ، كاۋفمان گەنەرالعا قارسى جىبەردى. بۇلاردىڭ سوڭىنان ول تاعى ءمادنياز جانە ءمادمۇرات دەگەن دۋانبەكتەردىڭ باسشىلىعىمەن قالعان اسكەرلەرىن دە اتتاندىردى. بۇلاردىڭ ءبارى دە ءداريا جاعاسىنداعى ءۇشوشاق دەگەن جەرگە توقتاپ، كاۋفماندى سول جەردەن توستى. سىزدىق سۇلتاننىڭ قاراماعىندا جەتى ءجۇز قازاق، بەس ءجۇز تۇرىكپەن، ءجامعىسى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ادام بولدى. وسى اسكەرىمەن ول قۇم ىشىندەگى جولمەن ادام- قىرىلعان، التى قۇدىق دەگەن جەرلەرگە قاراي ءجۇردى. تاڭ الدىندا ول كاۋفمان گەنەرالدىڭ لاگەرىنە تاپ بولىپ، سوعان شابۋىل جاساپ ەدى، ءبىراق ورىس اسكەرى مىلتىق، زەڭبىرەك اتىپ جولاتپاي قويدى. سىزدىقتىڭ اسكەرىنەن ءۇش ادامعا وق ءتيىپ قازا تاپتى، سودان كەيىن ول شەگىنىپ، ءۇشوشاق تۇرعان ءمادنياز دۋانبەگىنە بارىپ قوسىلدى.
كاۋفمان گەنەرال جولمەن ءدارياعا قاراي جۇرگەندە، ءمادنياز، ءمادمۇرات دۋانبەكتەرى مەن سىزدىق سۇلتان دا ءۇشوشاقتان شىعىپ، كاۋفمان گەنەرالدى قىزىلقۇمدا كەزدەستىردى.
تاڭ ازاندا بۇلار شابۋىلعا شىقتى. ءشول جەردە ەكى جاق مىلتىق، زەڭبىرەكتەرمەن اتىسا باستادى. ەكى جاق بەتپە- بەت تۇرىپ كەشكە دەيىن اتىستى. ۇرىس قاراڭعى تۇسكەندە دە توقتاماعان سوڭ ەكى جاعى دا ءار جەرگە ۇلكەن قىلىپ وت جاقتى (مامىردىڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان تۇندە بۇل ۇرىستا وتتى حيۋا اسكەرى جاقتى، ورىستاردىڭ وعان مۇرشاسى كەلمەيدى) . ءسويتىپ ولار تۇنىمەن، كەلەسى كۇنى تۇسكە دەيىن اتىستى. ءتۇس كەزىندە كاۋفمان گەنەرال جولشىباي مىلتىقپەن، زەڭبىرەكپەن اتىسا وتىرىپ، اسكەردىڭ ءدارياعا قاراي الىپ ءجۇردى. حيۋا اسكەرى دە قاپتالداسا ءجۇرىپ، ەكى بۇيىردەن مىلتىقپەن اتقىلادى.
ءتۇس كەزىندە ورىستار ءداريا جاعاسىنا - ءۇشوشاق ماڭىنا جەتىپ توقتاعان سوڭ ءمادنياز بەن ءمادمۇرات دۋانبەكتەر حيۋاعا كەتتى، ال سىزدىق سۇلتان ءوز اۋىلىنا قايتىپ، اۋىلمەن ءامۋداريانى جوعارى ورلەي، چارجوۋعا قاراي كوشتى.
اۋىلىن چوردجوۋعا قاراي كوشىرىپ جىبەرگەن سوڭ ءوزى حيۋا حانىنا بارىپ، حاننان ورىستاردىڭ حيۋاعا ەكى جاقتان جاقىنداپ كەلگەنىن، ەلشى جىبەرىپ ولارمەن كەلىسسوز باستاعانىن ەستىدى. سىزدىق حانمەن قوشتاسىپ، وزىنە قاراستى ەلدى ارالاپ، تۇركىپەندەرگە بارىپ قوسلۋ ويىمەن ءداريانى ورلەي ءجۇردى. بۇحار جەرىنە جەتكەن سوڭ سىزدىق سۇلتان مىنا كەزدە تۇركىپەندەرگە جەتە المايتىن بولعاندىقتان، جانىنا وزىنە قىزمەت ەتەتىن قىرىق جىگىتتى قالدىرىپ، قازاقتاردان قۇرالعان ءوز اسكەرىن اۋىلدارىنا تاراتتى. سول قىرىق جىگىتپەن، چارجوۋدان ەكى كۇندىك جەردە وتىرعان ءوز اۋىلىنا قاراي كەتتى. اۋىلىنا جەتكەن سوڭ بىردەن بارماي، كەيىنىرەك توقتاعان ەدى. ءتۇس كەزىندە چارجوۋدان سىزدىق سۇلتاندى ۇستاۋعا جىبەرىلگەن ەكى ءجۇز ادام كەلىپ، سۇلتاندى ۇستاۋعا دا، اۋىلىن شابۋعا دا باتا الماي، اۋىلدى اينالىپ ءوتتى، ەكى شاقىرىمداي جەرگە بارىپ ءتۇستى.
سىزدىق سۇلتان ولاردىڭ نەگە كەلگەندەرىن ءبىلۋ ءۇشىن ءبىر جىگىتىن جىبەرگەندە ولار: «ءبىزدى حيۋا جاقتى كۇزەتۋ ءۇشىن جىبەرگەن» دەپ جاۋاپ قايتاردى. ولار سول جەردە قونىپ قالدى. سىزدىق ەكى قوي سويىپ، ولاردى قوناق قىلدى، ءبىراق ءوزى ساق بولدى. كەلەسى كۇنى بۇحارلىقتار كومەك سۇراپ چارجوۋعا ادام شاپتىرىپ، وزدەرى بەس شاقىرىمداي تومەن بارىپ، مەرۆكە باراتىن جولدى بوگەپ جاتتى. ولاردىڭ پيعىلىن بىلگەن سوڭ سىزدىق سۇلتان قاسىنداعى جىگىتتەرىمەن اقىلداسىپ كەيىن تۇندە ءۇيىن چارجوۋ ماڭىندا كوشىپ جۇرگەن كوپ ەلدىڭ ىشىنە جىبەرىپ، ءوزى قاسىنا ءۇش جىگىت الىپ، وتكەل اۋزىندا تۇرعان ەكى ءجۇز جاۋىنگەردىڭ جانىمەن ءوتىپ كەتتى. بۇحارلىقتار ءبارى دە وياۋ ەدى، ءبىراق كورىپ تۇرعاندارىمەن دە ەشتەڭە ايتپادى، ورىندارىنان قوزعالماي تۇرىپ قالدى.
وتكەل اۋزىنداعى بۇحارلىقتاردان امان- ەسەن وتكەن سوڭ سىزدىق سۇلتان اۋىلىمەن كوكتەمدە ەكى جاڭا ارىق قىزدىرىپ، وتىز باتپان (تاشكەننىڭ باتپانى - 11 پۇت) بيداي ەككىزىپ كەتكەن ەگىندىگىنەن ءبىر كۇندىك جەرگە بارىپ تۇنەدى. بۇل جەر حيۋا شەكاراسىنان ءداريا بويىمەن ءۇش كۇندىك جول جوعارى، ەل مەكەنەگەن جەرلەردەن قاشىق ەدى. سول جەرگە جەتكەننەن كەيىن كەلەسى كۇنى ولار اقىلداسا كەلە، مىنا كۇننىڭ ىسسىسىندا مەرۆكە جەتۋ قيىن بولار دە تاپتى، ونىڭ ۇستىنە، جولدى دا بىلمەيتىن ەدى. جاقىن ماڭايداعى توعايدان تال كەسىپ وزدەرىنە دە، اتتارىنا دا شارتاق قورا ىستەدى، ءسويتىپ كۇن سالقىن تۇسكەنگە دەيىن قىرعاۋىل، قويان، اقبوكەن اتىپ ازىق قىلىپ، اتتارىنا ءبيداي ورىپ بەرىپ، سول جەردە ەكى اي تۇردى.
ءبىر كۇنى ءتۇس كەزىندە تۇركىپەن جاقتان ءبىر توپ اتتى جاساق ءداريا جاعاسىنا كەلىپ توقتادى. سىزدىق سۇلتان ولاردىڭ توعاي اراسىنان تاسالانىپ قاراي باستادى. كيىمدەرىنە قاراعاندا تۇركىپەندەر ەكەنىن انىق تانىدى. سونسوڭ ول قاسىنا ءۇش جىگىت الىپ، اتقا ءمىنىپ تۇركىپەندەرگە باردى. بۇلاردى كورگەندە تۇركىپەندەر الدەكىمدەر دەپ سەسكەنىپ اتتارىنا ۇمتىلىپ ەدى. ءبىراق جايباراقات كەلە جاتقان ءتورت ادامدى كورىپ تىنىشتاندى. سىزدىق سۇلتان ولارعا ات ۇستىنەن سالەم بەردى. بۇل كەلگەندەر حيۋاعا جاۋ تۇركىپەندەردىڭ الپىس جىگىتى ەكەن. ىشتەرىندە مۇحاممەدنياز ساردار بار ەكەن، سىزدىق سۇلتان بۇحاردا بولعاندا ول ون مىڭ ادامىمەن امىرگە جاردەمگە كەلىپ، ءامىردىڭ الدىندا سىزدىقپەن بىرنەشە كەزدەسكەن ەدى. سىزدىقتى تانىعان بويدا جۇگىرىپ كەلىپ امانداسىپ، تىزگىنىن ۇستاپ اتتان ءتۇسىرىپ الدى، سونسوڭ ات جابۋىن جايىپ وتىرۋىن ءوتىندى.
ءجون سۇراسقاندا سىزدىق سۇلتان باسىنان وتكەنىن ءبارىن ايتىپ بەردى. ونىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا كەيبىر تۇركىپەندەر سۇلتاننىڭ تالاي قيىنشىلىقتاردان وتكەن ومىرىنە اياۋشىلىق ەتىپ كوزدەرىنە جاس الدى. ەندى سىزدىق ولاردىڭ بۇل جاققا نەگە كەلگەندەرىن سۇراعاندا: , ولار «بىزدەر ۇرگەنىشكە قاراستى ەلدى شاۋىپ، تالاپ قايتقالى شىعىپ ەدىك، ەندى سىزبەن كەزدەسكەننەن كەيىن نە ىستەيتىنىمىز وزىڭىزگە بايلانىستى بولادى» دەدى. سىزدىق سۇلتان «ولاي بولسا، مەنىڭ قوسىما بارايىق، ءبىر- ەكى كۇن تىنىعىپ، اتتارىڭدى دا تىنىقتىرىپ، سونسوڭ اقىلداسا كورەرمىز» دەدى. سۇلتاننىڭ قوسىنا جەتكەندە تۇركىپەندەر پىسۋگە جاقىن تۇرعان كوپ ءبيدايدى كورىپ قۋانىپ، ورىپ الىپ اتتارىنا بەرە باستادى.
بۇل جەردە ءۇش كۇن ايالداعاننان كەيىن تۇركىپەندەر ءوزارا اقىلداسىپ، سىزدىق سۇلتانعا قوسىلىپ كەيىن مەرۆكە قايتتى، ءسويتىپ قۇمنىڭ ىشىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ون ەكى كۇن دەگەندە تۇركىپەن ەلىنىڭ شەتىنە جەتتى. اۋىلدارىنا كەلگەننەن كەيىن ولار مەرۆتىڭ حانى قاۋىشتى حانعا حابار بەرگەندە، ول سىزدىق سۇلتان كۇتىپ قوناق ەتۋدى احالتەكە حانى نۇربەردى حاننىڭ بايبىشەسى گۇلجامال- ايىمعا تاپسىردى. بۇل ايەل تۇركىپەن اراسىندا اقىلدىلىعىمەن اتاعى شىققان ادام بولاتىن. مەرۆكە كەلگەن قۇرمەتتى ادامداردىڭ ءبارى دە وسى كىسىنىڭ مەيمانى بولعان. مىسالى، اۋعانستاننىڭ ءامىرى ءابدىراحمان حان ءوز ەلىنەن تاشكەنگە بارا جاتقاندا، ءبىر اي وسى ايەلدىڭ قوناعى بولعان؛ بۇحار ءامىرىنىڭ بالاسى ابدۇمالىك تورە دە بۇحاردان اۋعانستانعا قاشقاندا ەكى اي جاتىپ كەتكەن. سىزدىق سۇلتان دا وسى ءۇيدە جەتى اي بولدى.
ءبىر جولى احالتەكە حانى نۇربەردى حان ايەلىنىڭ ۇيىنەكەلدى. بۇل كەزدە احال مەن مەرۆ تەكە رۋلارىنان بەس ءجۇز ءۇي ءبىر جەرگە جينالعان ەدى، ولار ىشتەرىنە سىزدىق سۇلتاندى دا الا ، ءوزارا ءماسليحات قۇردى. ولار سىزدىققا: «قازاق پەن تۇركىپەن اعايىندى حالىقپىز. ءسىز - قازاق حانىنىڭ بالاسىسىز. ءبىزدى پانا تۇتىپ كەلگەن سوڭعى جەردە، ءبىز بارلىق تۇركىپەن حالقى بار كۇشىمىزدى سالىپ كەگىڭىزدى الىپ بەرۋگە بەل بايلادىق. سىزگە ون ساردار باتاعان ون مىڭ جىگىت بەرەمىز، سول ون مىڭ اداممەن چارجوۋدى شاۋىپ، ءامىردىڭ سونداعى قاتىن- بالالارىن ۇستاپ اكەلىڭىز. سونسوڭ ولاردى ءسىزدىڭ بالا- شاعالارىڭىزعا ايىرباستايمىز. ءبىز وسى قاۋلىعا كەلىپ وتىرمىز، بۇعان نە ايتاسىز؟ » دەدى. سىزدىق سۇلتان ويلانىپ قالدى.
«بۇل تۇركىپەن دەگەن بەتىمەن كەتكەن اساۋ حالىق. ون مىڭ ادام اتتانىپ بارسا، چارجوۋدى ءسوز جوق الادى. ءبىراق وندا مۇسىلمانداردىڭ قاتىن- بالالارىن تۇتقىندايدى ەكەن، ونىڭ كۇناسى مەندە قالادى ەكەن، ول كۇنادەن ولە- ولگەنشە قۇتىلا الارمىن با!» دەپ ويلانا كەلە سۇلتان ولاردىڭ كومەگىنەن باس تارتىپ، بىلاي دەدى: «ىحلاستارىڭىزعا وتە ىرزامىن، كومەك بەرەمىز دەگەندەرىڭىزگە كوپ راحمەت، ءبىراق تا ونى پايدالانا المايمىن. ودان دا مەنى عەراتقا جونەلتىڭدەر» .
نۇربەردى مەن قاۋىشتى حاندار ونى دا ماقۇل كورىپ، سىزدىق سۇلتانعا اتقوسشىعا قىرىق جىگىت قوسىپ بەرىپ، عەراتقا اتتاندىرىپ سالدى. ولار جولدا ون بەس كۇن ءجۇرىپ عەراتقا كەلىپ، ول قالانىڭ باستىعى - شەرالى حاننىڭ بالاسى ياكۋب ساردارعا كەلىپ سالەمدەستى. ياكۋب ساردار سۇلتاندى جاقسى قارسى الىپ، جانىندا ۇستادى، وعان ايىنا توعىز ءجۇز تەڭگە جالاقى بەرىپ تۇردى.
(ماقالا 1889 -جىلى سىرداريا وب. ساناق كوميتەتىنىڭ قولداۋىمەن س. ي. ليحتين تيپو- ليتوگرافياسىندا جارىق كورگەن «كەنەسارى جانە سىزدىق سۇلتان» اتتى جازبادان الىندى) .
دايىنداعان رۇستەم نۇركەن
namys.kz
