موسكۆا ءۇشىن شايقاس: ادام قايراتى
قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
ب. مومىش ۇلىنىڭ بۇل تۋىندىسى قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان العاشقى ۇلكەن شىعارما بولىپ ەسەپتەلىنەدى. شىعارمادا قاندى سوعىستىڭ قاتىگەز بەينەسى شىنايى بەينەلەنگەن.
***
جادىراعان كوكتەم كۇنى. جەر كوگەرە باستاعان. جاۋىنگەر شينەلىن يىعىنا تاستاپ، ارقاسىن جەڭىلدەتكەن. مەن ديۆيزيا كومانديرىمىن. پولكتاردى ارالاپ ءجۇرمىن. ماشينام ورماننان شىعا بەرىستەگى ءبىر جىلعادان تايعاناقتاي بارىپ ارتقى دوڭگەلەكتەرىمەن شۇقىرعا ءتۇسىپ، قانشا تىربانسا دا شىعا الماي قويدى. مەن ورنىمنان تۇرىپ الاڭعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. الاڭنىڭ ارعى شەتىنەن ءبىر روتا شەرۋ تارتىپ كەلەدى. سولاردى كۇتىپ تۇرىپ قالدىم. جاقىنداي بەرگەندە:
- سميرنو! راۆنەنيە نا- پرا- ۆو! - دەپ داۋىستاپ كوماندا بەرگەن اشاڭ ءجۇزدى كاپيتان اياعىن ناق- ناق باسىپ، قولىن شەكەسىنە ۇستاپ ماعان قاراي بەت الدى. روتا بولسا اياقتارىن كوسىلە، سىلتەي سەرمەپ، بەتتەرىن بەرى بۇرىپ، سارت- سۇرت ەتىپ ءوتىپ بارادى.
- جولداس پولكوۆنيك!.. - دەدى كاپيتان قالت تۇرا قالىپ. ەكى كوزىم روتادا، كاپيتاننىڭ راپورتىن قابىلداماستان: - سابىر ەتىڭىز. روتاڭىزدى كورۋگە مۇرشا بەرىڭىز، ءوزىڭىز مەنىڭ قاتارىما كەلىپ تۇرىڭىز! - دەدىم. كاپيتان كەلىپ مەنىمەن قاتار تۇرا قالدى. - اياق الىستارىڭ جاقسى ەكەن، جىگىتتەر! - دەدىم روتا جانىمنان وتە بەرگەندە.
ءوتىپ بارا جاتقان ساپتىڭ ەڭ ورتاسىندا ءبىر جاۋىنگەردىڭ گيمناستەركاسىنىڭ وڭ كوكىرەك تۇسىنداعى كەرە قارىس قىزىل بەلگىگە كوزىم ءتۇستى.
- ءسىزدىڭ روتادا ءبىر جاۋىنگەردىڭ كوكىرەگىندە ۇزىننان ۇزاق قىزىل بەلگى بار عوي؟ - دەپ سۇرادىم كاپيتاننان. - ول بىزگە جاقىندا كەلدى، جولداس پولكوۆنيك. اسكەري اتاعى ستارشينا ەكەن.
- وندا نەگە ساپتا ءجۇر؟
- اتاعى ستارشينا بولعانمەن، قىزمەتى قاتارداعى جاۋىنگەر.
- قازىر ونى ماعان جىبەرىڭىز؟
- قۇپ بولادى، جولداس پولكوۆنيك. شالشىقتان شىققان ماشينا مەن تۇرعان جەرگە كەلدى.. .
- دوباريش بولكوۋنىح!.. - دەي بەرگەندە كۇجىرەيگەن قازاققا:
- ءيا، ورىسشانى وتە جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ، - دەدىم كۇلىپ. دەنەسى ايۋداي، اياق- قولى دوبالداي، جالپاق بەت، سالپى ەرىن، كەڭ ماڭداي، قىر مۇرىن، قويۋ قاس، شۇڭىرەك كوز، بۋراسان.. . ايتەۋىر بارلىعى ولپى- سولپى. ءتۇرى قازاققا ۇقسايدى. ءوزىنىڭ بىلگەنىنشە اسكەري ادەپتى ساقتاعان بولىپ قاقشيىپ تۇر.
- اتىڭ كىم؟ - دەپ سۇرادىم قازاقشالاپ.
- اتىم اندرەي ەدى.
- و، ساعان «اندرەي» دەپ ات قويعان اكەڭە بولايىن.. .
- جوق! شىنى سول، جولداس بولكوۋنىح، - دەپ ساسقالاقتاپ قالدى ستارشينا. بالالارى تۇرماعاننان كەيىن، ىرىم عىپ، مەن تۋعاندا اتىمدى اندرەي قويعان ەكەن.. .
- وي، ىرىمىڭنىڭ اتا- باباسىن.. .
- شىنى سول، جولداس بولك.. .
- ەندى كوپ وتتاماعىن، شىنىن ايتقىن!
- اسكەرگە مەنى شاقىرعاندا باي ۇكىمەتتىڭ (ۆوەنكوماتتىڭ) باي سارى (پيسارى) ءبىر قارت ورىس ەكەن.. . ماعان كەزەك كەلگەندە ول مەنەن اتىڭ كىم دەپ سۇرادى. مەن اكىمگەرەيمىن دەدىم. الگى شالدىڭ قۇلاعى مۇكىستەۋ مە، قايدام.. . سول كىسى مەنىڭ كنيجكاما اندرەي دەپ جازعان ەكەن.. . سودان بەرى مەن اندرەي بولدىم دا كەتتىم.. .
- كەيىننەن نەگە تۇزەتپەدىڭ؟
- شىنىمدى ايتسام، جولداس بولكوۋنىح، ىرىم عىپ ەدىم.
- ە، ىرىمشىل اكە - شەشەڭ ەمەس، ءوزىڭ بولىپ شىقتىڭ توي، - دەپ كۇلدىم دە، ال ەندى، ەرىم، ءبىر كەڭ وتىرىپ سويلەسەرمىز، - دەپ ستارشيناعا كەتۋگە رۇقسات بەردىم.
- ءسىز بىلەسىز بە، كاپيتان لوجكين، - دەدىم قايتىپ كەلە جاتىپ اديۋتانتىما، مىنا ستارشينا، بۇل وتان سوعىسىندا اسا ءبىر سيرەك كەزدەسەتىن ايرىقشا ادام بولسا كەرەك.
- ءيا، جولداس پولكوۆنيك، ونىڭ ومىراۋىنداعى بەلگىسىنە قاراعاندا ون التى جاراقاتى بار، التاۋى اۋىر.. . قايرانمىن. ادام قانداي ءسىرى جاندى دەسەڭىزشى!..
- ول سايعا باسقالاردان كەيىن ادىمداپ كەلە جاتقان جوق.
- تاڭقالارلىق نارسە ەكەن.. .
- تەكسەرۋ كەرەك ءوزىن.
- بەكەر بولا قويماس.
- بۇگىن كەشقۇرىم ماعان اكەلىڭىزشى، مەن ونىڭ انىق- قانىعىن بىلەيىن.
- رازرەشيتە، دوباريش بولكوۋنىح! - دەپ اكىمگەرەي ىمىرت جابىلا بلينداجعا كىرىپ كەلدى.
- ال، جاقسى كەپسىز. تورگە شىعىڭىز، اقساقال! - دەپ ورنىمنان تۇرىپ اكىمگەرەيگە توردەگى ورىندىقتى كورسەتتىم. قاۋقالاقتاپ بارىپ وتىرا بەرگەندە ورىندىق سىقىر ەتە قالدى.
- كاپيتان لوجكين، قوناققا مىقتىراق ورىندىق اكەلىڭىز؟ - دەپ داۋىستادىم. وعان تۇسىنگەن ستارشينا، جاس بالاشا قىسىلا - قىمتىرىلا ورنىنان تۇرەگەلدى. داستارقان ۇستىندە ستارشينادان ءجون سۇراستىم. اكىمگەرەي اتا - تەگىن جاقسى بىلەتىن قازاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. ءوزى مەنەن ءبىر مۇشەل ۇلكەن ەكەن. سوعىستان بۇرىن اسكەردە بولىپ كورمەگەن قازاق قوي. قونىستارى ەمبىنىڭ مۇناي شىققان جەرى. اكەسى ەرتە قايتىس بولىپ، شەشەسى ەلگەزەر ەلەپ، نان يلەپ دەگەندەي جاسىنان ەمبىنىڭ ناۋبايحاناسىندا جۇمىس ىستەپ، كۇنىن كورگەن كەمباتال كىسى بولىپتى.
قازاقستاندا تۋىپ- وسكەن ورىستاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءبىر ءسوزى دارىماعاندار دا تولىپ جاتىر عوي. سول سياقتى اكىمگەرەيگە ورىس ىشىندە جۇرسە دە ولاردىڭ ءبىر ءسوزى دارىماعان قازاق ەكەن. ول سوعىس كەزىندە عانا دولبارلاپ ورىستىڭ كەيبىر سوزدەرىن ۇيرەنە باستاعان كورىنەدى.
- ال، اقساقال، اتى- ءجونىڭىزدى ايتتىڭىز. ەندى مىنا كوكىرەگىڭىزدەگى ون التى بەلگىلەرىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىز.
- ول ۇزاق اڭگىمە عوي، جولداس بولكوۋنىح.
- مەن ءسىزدى ادەيى شاقىردىم. ۇيالماڭىز، قىسىلماڭىز. تاماق الىپ، شاي ءىشىپ وتىرىپ، اسپاي- ساسپاي، جايباراقات بايانداڭىز.
- شەشەم بايعۇستىڭ كوكىرەك اۋرۋى بار ەدى. ءوزىم كەش ۇيلەندىم. قاتىنىم ءبىر جۇمىسكەردىڭ قىزى ەدى. مەن اسكەرگە كەتكەندە اياعى اۋىرلاپ قالىپ ەدى.. .
- امان- ەسەن بوسانعان شىعار؟
- قايدام. ءوزىم شولاننان (ەشەلوننان) تۇسكەلى بەرى ءبىر جاسقا (چاستقا) تۇراقتاي الماستان قايتا- قايتا بولوبوي (پوليەۆوي) پوشتامىز وزگەرىپ، ۇيگە حات تا جازا المادىم.. . كىم ءبىلسىن، ءبىر جامان نەمە.. .
- ە، ەلدەن حابارسىزبىن دەڭىز.
- ءيا، سولاي.
- نەگە سونشا ۋاقىت حابارسىز جۇرگەنىڭىزگە مەن ءالى تۇسىنە الماي وتىرمىن.
- ءا، قاراعىم بولكوۋنىح، - دەپ ايتارىن ايتسا دا ساسقالاقتاپ،
- ءيا، شىراعىم كوماندير.. . جولداس، دوباريش بولكوۋنىح.. . - دەپ قىزارىپ، شىپ- شىپ تەرلەپ قارا سۋعا ءتۇستى. بەۋ، اللاي، ءوزىم نە دەپ ساندىراقتاپ كەتتىم؟ .. . قاي جەردە، كىمنىڭ الدىندا وتىرعانىمدى ۇمىتىپ، - دەپ قالتاسىنان ورامال الىپ تەرىن سىپىرىپ ءسۇرتتى.
- وقاسى جوق، - دەدىم كۇلىپ.
- ءبىراق باسقا ادام ەسىتە كورمەسىن، مەنى قاراعىم- شىراعىم دەگەنىڭىزدى.
- ءيا، سولداتپىز عوي، ادەپ ساقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك قوي. سىزبەن ءبۇيتىپ دامدەس بولماق تۇگىل، ءسىزدىڭ ماڭايىڭىزعا دا جولاي الماي جۇرگەندەر از دەيسىز بە؟ - دەپ اكىمگەرەي تاعى دا قىسىلا تەرلەدى.
- ءسىزدىڭ بىرنەشە اۋىر جارالانىپ ءجۇرىپ ومىردەن، ەلدەن كۇدەر ۇزبەگەنىڭىز تۋرالى اڭگىمە ءبولىنىپ كەتتى. جالعاستىرىڭىز.
- مەنى جولدان شىعارعان ءسىزدىڭ مەنى «اقساقال» دەگەنىڭىز عوي.
- جەڭگەي ەسىڭىزگە تۇسپەي مە؟
- ءيا، ول ءارقاشان دا ەسىمدە عوي.. . ەگەر امان- ەسەن بوسانسا، جامان نەمە مە، قىزالاق پا دەپ ويلايمىن دا جۇرەمىن. بىلگىم كەلەدى، ءبىراق تا.. .
- نەسى ءبىراق تا؟ ەندى حابار الۋ وڭاي عوي. ءسىز ءبىزدىڭ ديۆيزيادا، امانشىلىق بولسا، ءبىراز كىدىرەسىز دەپ ويلايمىن.
- قايدام. ءبىر شاستان ءبىر شاسقا وتە كوپ كىدىرمەۋشى ەدىم.. .
- كاپيتان لوجكين! ستارشينانى كومەندانت ۆزۆودىنا ورنالاستىرىڭىز! - دەپ اديۋتانتقا ايتىپ، - ال، اقساقال، بۇگىن وسى وتىرىسىمىز دا جەتەر. مەن ىستەيتىن بىرنەشە شارۋالار بار ەدى. جاقسى جاتىپ، جايلى تۋرىڭىز. ەرتەڭ سويلەسەرمىز تاعى دا، - دەپ ستارشينامەن قوشتاستىم. ەرتەڭىنە مەنى سوعىس كەڭەسىنە شاقىردى. تاڭ اتا ماشيناعا مىنەر الدىندا ناچسانديۆتى شاقىرىپ الىپ: - مەن كەلگەنشە الگى ستارشينانىڭ دوكۋمەنتتەرىن، جاراقاتتارىن تەكسەرىپ انىقتاڭىز. كەرەك بولسا، قايتا كۋالاندىرارسىز! - دەپ بۇيىردىم. كەشكە ناچسانديۆ ماعان كەلىپ ستارشينا تۋرالى تولىق باياندادى:
- قايران قالدىم، جولداس پولكوۆنيك! دەپ باستادى ول. - ادام دا مۇنشاما جانسەبىل، ءسىرى جاندى بولادى ەكەن. ستارشينانىڭ بارلىق دوكۋمەنتتەرىن تەكسەردىك، ءوزىن رەنتگەنگە دە سالىپ كوردىك. دەنەسىندە ءبىر وق، ءبىر جارىقشاق بار ەكەن.
- ولاردى الۋعا بولماي ما؟
- الۋعا نەگە بولماسىن، ءبىراق ول ءۇشىن ونىڭ كوپ ىستەرىن، پىشاقتى ءتورت- بەس ەلى بويلاتا، كەسۋ كەرەك. الدەقاشان ءبىتىپ كەتكەن بىتەۋ جارالارعا ازىرشە ءتيۋدىڭ كەرەگى دە بولماس.
- ودان كەيىن شە؟
- بالتىر سۇيەكتەرى ەكى رەت جاراقاتتانعان ەكەن. ولاردى كەزىندە دۇرىس وپەراتسيا جاساپتى. ءبىر بۇيرەگىن الىپ تاستاعان ەكەن.
- بۇيرەكسىز ادام قالاي.. .
- ءبىر بۇيرەگى بار ادام كادىمگىدەي- اق ءومىر سۇرە بەرەدى. سىڭار بۇيرەگى تازا كورىنەدى، ول جاعىپ دا تەكسەردىك.. . وكپەسىنە وق تيگەندە وپەراتسيا ىستەۋ ءۇشىن ەكى وڭ سۇبە قابىرعاسىن الىپ تاستاعان ەكەن.. . ىشىنەن وق تيگەندە ىشەكتەرىن دە كەسكىلەپتى. قالعاندارى جەڭىل - جەلپى جارالار. ولارعا انىقتامالارى بار.
- ونىڭ نەگىزگى دالەلى تىرتىقتارى عوي، دوكتور.
- ءيا، سولاي، ءبىراق فورمالنو ءار تىرتىققا ايعاق رەتىندە گوسپيتالدان انىقتامالار كەرەك قوي، ول جاعىنان ۇقىپتى جىگىت ەكەن. - جارايدى، دوكتور، راقمەت سىزگە. ستارشينانى ەرتەڭ كەشكە ماعان جىبەرىڭىز.
***
كەشكى داستارقان ۇستىندە اكىمگەرەي يمەنە كىرىپ كەلدى. - مانادان بەرى ايتىپ وتىرعان ستارشينا وسى كىسى، گەنناديي فادەيەۆيچ! - دەپ ستارشينانى ورىنباسارىم، سوۆەتتەر وداعىنىڭ باتىرى پولكوۆنيك شلياپينگە تانىستىردىم.
- قىسىلماڭىز، تاماققا وتىرىڭىز، جولداس ستارشينا، دەپ كۇلىمسىرەپ شلياپين وعان قازاقشالاپ.
- وتىرىڭىز، تاماق الا وتىرىپ سويلەسەلىك، دەدىم شلياپيينىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ. اكىمگەرەي العاشقىدا جاسقا وتىرعانمەن شلياپيننىڭ جايدارى ءتۇرى، مۇدىرمەي سويلەگەن قازاقشا ءتىلى، ورىندى ازىلدەرى ونى كوڭىلدەندىرە، جادىراتا باستادى. شاي ۇستىندە اڭگىمە قىزا ءتۇستى.
- ەرەجەپتىڭ تۇبىندە ابىروينادا تۇرعانىمىزدا، - دەدى ءبىر جارالانعان كەزىن ايتىپ وتىرىپ ستارشينا. وعان تۇسىنبەگەن شلياپين ەكەۋمىز ءبىر- بىرىمىزگە قارادىق. - ەرەجەپ دەيتىن قالا عوي، - دەپ ءتۇسىندىردى ستارشينا.
- رجيەۆ ەكەن عوي بۇل كىسىنىڭ ەرەجەپ دەپ وتىرعانى، - دەدى شلياپين قارق- قارق كۇلكى.
- «ابىرويناداسى» وبورونا شىعار، - دەپ ول تاعى دا كۇلىپ ماعان قارادى.
- وقاسى جوق، ازاماتىم، ءبىز تۇسىندىك، اڭگىمەڭىزدى ايتا بەرىڭىز، - دەدىم مەن. اسكەري ادامدار سوعىس كەزىندە جارانىڭ قالاي جانعا باتقانىن اڭگىمە ەتپەيدى. اڭگىمەنىڭ نەگىزگىسى قانداي جاعدايدا، قاي جەردە جاراقاتتانۋ بولادى. اكىمگەرەي دە سول ەرەجەدەن شىققان جوق. «ابىروينادا تۇرعانىمىزدا، جاۋ ۇستىمىزگە وقتى نوسەرلەتە جاۋدىردى، «ارپەتكاسىن» باستان قۇيىنداتا ۇيقى- تۇيقىمىزدى شىعاردى. «جىلانباۋىر» تانكىلەرى سوڭىنا انتالاعان جاياۋلارىن ەرتىپ شابۋىل جاسادى. قالبالاقتاپ جۇگىرىپ بارا جاتقانىمدا نەمىس جالپ ەتىپ قۋلادى» ، «سۇرىنە - جىعىلا وماقاسا ءتۇستى» . «نەمىستەر بىتىراي قاشىپ بارادى. ءبىز ەنتەلەي وكشەلەي قۋىپ كەلەمىز» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن ۇرىس جاعدايىن ءتۇيىپ ايتىپ وتىردى.
- ءبىزدى كوپ ويناتقان جوق. جيىرما شاقتى كۇننەن كەيىن- اق اقتوبەدە شالونعا وتىرعىزدى. - ءبىرىنشى رەت سوعىسقا شالوننان شىعىسىمەن- اق سالىندىق. جاۋ سوڭىنان قۋىپ بارا جاتقانداردى قۋىپ جەتە ءوتىپ العا كەتتىك. ءتۇس قايتا كىدىرىپ قالدىق تا قايتادان اتىس باستالىپ، كومانديردىڭ بۇيرىعىمەن العا تۋرا جونەلدىك. ءبىزدىڭ ۆزۆودقا الدان كەيىن قايت دەگەن بۇيرىق بار دەگەن سوڭ قايتىپ كەلە جاتسام بىرەۋ: «كومراد! كومراد!» دەيدى، بارسام شۇقىر تۇبىندە جارالى نەمىس جاتىر ەكەن، جاس جىگىت ەكەن. مەن وعان ىمداپ قاي جەرىڭنەن جاراقاتتىسىڭ دەگەندەي، اياعىمدى، قولىمدى كورسەتتىم. ول ءتۇسىنىپ، ماعان جامباسىن سيپاپ كورسەتتى. ودان كەيىن الىستا جاتقان اۆتوماتىن كورسەتىپ، قولىن شەكەسىنە الىپ ساۋساعىمەن «مەنى ات» دەگەندەي بەلگى بەردى.
جاۋ دا بولسا ادامنىڭ بالاسى عوي دەپ مەن ونىڭ جاراسىن تاڭىپ بولىپ، اۆتوماتىن الىپ، ءوزىن كوتەرىپ كەلە جاتقانىمدا بالتىرىم تىز ەتە قالدى. بۇلشىق ەتىمە وق ءتيىپتى. الىستان السىرەپ كەلگەن وق بولۋى كەرەك. ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا قالىپتى. ۆزۆودتىڭ ەڭ سوڭىنان نەمىستى ارقالاپ كەلدىم. «ەي، سەن ءوزىمىزدىڭ بىرەۋدى دەسەك، جۇگىڭ فريتس قوي» دەپ كۇلىستى. سانيتار كەلىپ نەمىستىڭ جاراسىن قايتا بايلاپ، ونى زەمبىلگە (نوسيلكا) سالىپ الىپ كەتتى. مەن دوكتورعا ءوز اياعىممەن بارىپ، بالتىرىمداعى وعىمدى الدىرىپ قايتتىم.
ءبىر جولى تاڭ سارىدەن العا باسىپ، كۇن بويى سوعىسىپ كۇن باتار الدىندا كەيىن قاراي شەگىندىك. ايتەۋىر باسىم اينالىپ قۇلاپ بارا جاتقانىم عانا ەسىمدە. كوزىمدى اشسام قاپ- قاراڭعى. ولگەن بولۋىم كەرەك دەپ ويلادىم دا، - ءاي ولگەن كىسى ويلاۋشى ما ەدى دەپ قوزعالا بەرگەنىمدە، شۇيدەم قاتتى اۋىرىپ، ميىم، زىرق ەتە قالعانى عانا ەسىمدە.. . گوسپيتالدا ءبىر اي دەگەندە اياعىمدى زوردان تالتىرەكتەپ باسۋعا ءىلىندىم. ۋرالاپ ەنتەلەپ بارا جاتقاندا وماقاسا قۋلادىم. تۋرايىن دەپ ۇمتىلعانىمدا سول اياعىمدا جان جوق. جانتايا قۋلاي كەتكەنىم - تاپا جىلىگىمدى ارالاپ جاتقانداي اۋرۋعا شىداي الماستان ايقايلاپ جىبەرگەنىم ەسىمدە.. . گوسپيتالدا ءۇش اي جاتىپ شىقتىم.
پلەنگە ءتۇستىم. قالايىنشا دەيسىز عوي. ءبىر شابۋىلدا ءبىزدىڭ روتا الدى- ارتىنا قاراماي تىم ۇزاپ كەتكەنبىز. كۇتپەگەن جەردەن جاۋ قورشادى دا الدى. جارتىمىزدان كوبىمىز قىرىلدىق. لاج جوق، قالعاندارىمىز قولعا ءتۇستى. ەڭگەزەردەي ءبىر نەمىس وفيتسەرى سترويعا تۇرعىزىپ قويىپ، شەتىمىزدەن شاپالاقپەن تارتىپ - تارتىپ ۇرىپ شىقتى دا، وفيتسەرلەردەن ءتىرى قالعان لەيتەنانتتى، ءبىر گرۋزين سەرجانتتى (ونى يەۆرەي دەپ) سترويدان شىعارىپ، كوز الدىمىزدا اتىپ تاستادى. ءبىزدى ءبىر سارايعا قاماپ قويدى. كەش باتار الدىندا ءتورت نەمىس ءبىزدى ايداپ بارادى. ءبىر سولدات ورىس جىگىتى اياعىنان جاراقاتتانعان ەدى.
قانشاما قاتتى تاڭعانمەن ىلەسە الماي كەلەدى. سترويدىڭ سوڭىندا ەكەۋلەپ سۇيەمەلدەپ كەلەمىز. ءبىرازدان سوڭ قالىڭقىراپ قويدىق. كەيىنگى نەمىس بۇرىلىپ كەلدى دە، سۇيەمەلدەپ كەلە جاتقان ورتامىزداعى جاراقات سولداتتىڭ قاق ماڭدايىنان اتىپ، ءبىزدى اۆتوماتتىڭ دۇمبىسىمەن توقپاقتاپ الداعى توپقا قۋىپ تىقتى. قاراڭعى ءتۇستى. وگىز اياڭمەن سىلبىپ كەلەمىز. مەن سترويدىڭ قاق ورتاسىندا كەلەمىن. ءبىر ارىقتان وتە بەرگەندە بۇعىپ وتىرا بەرىپ، ارىقتىڭ تۇبىنە سوزىلا سۇلاپ جاتا قالدىم. قاتارداعى جولداستارىم كورمەگەنسىپ اتتاپ وتە بەردى. ارىقتىڭ تۇبىنە جابىسا جىلانداي يرەڭدەپ، شىنتاعىم مەن تىزەمنىڭ تومپايىنا تىرەلىپ جىلجىپ بارام. ورمانعا جەتكەندە ءبىر- اق كوتەرىلدىم.
شىرتتاي قاراڭعى تۇندە تەمىرقازىقتى سول يىعىما الىپ شىعىسقا قاراي اياڭداپ كەلەمىن. الدىمنان وزەن كەز بولدى. جينالعان ءشوپتىڭ ۇستىنە شىعىپ كەۋلەپ، تىنىس الارلىقتاي تەسىك قالدىرىپ جاتتىم. جىلىنىپ، قاتتى ۇيىقتاپ قالىپپىن. ويانسام ءتۇس مەزگىلى ەكەن. اجەپتاۋىر تىنىعىپ قالىپپىن. وزەن ونشاما ەندى ەمەس، ءبىراق تا جاعالارى بيىك ەكەن. ءبىر جاقسى جەرى تابانداعى سۋ جيەگىنە دەيىن نۋ وسكەن اعاش. شينەلىمدى سكاتكالاپ الىپ، اعاشتاردى پانالاپ ىلديلاتىپ سۋعا جەتتىم. ەڭكەيىپ قولىممەن ەكى- ءۇش ۇرتتاپ وتىرعانىمدا ارت جاعىمنان زۋ- زۋ ەتىپ ەكى وق وتە شىقتى. ءوزىمدى سۋعا تاستاپ جىبەردىم، سۇڭگىدىم. تۇنشىعا سۋ تۇبىندە مالتىپ بارام. بۋلىعا باسىمدى شىعارىپ اۋا جۇتا بەرگەنىمدە اينالاما شولپ - شولپ ەتىپ، سۋدى شاپتىرا پۋلەمەتتەن وقتار جاۋدى. العان دەمىمدى ىشىمە تارتا تەرەڭ سۇڭگىدىم. اياعىم جاعاعا ءتيدى. ءۇستىم زىلدەي. ءبىر اعاشتىڭ تامىرىنان ۇستاپ، جاعاعا جابىسىپ، باسىمدى سۋدان يەگىمنەن جوعارىعا قىلتيتىپ ءبىراز تۇردىم. پۋلەمەت اتقىلاپ وقتارىن سۋ بەتىنە شورتاڭداتا سەۋىپ - سەۋىپ قويادى. سانىمنىڭ قوڭ ەتى شىم ەتە قالدى.. . گوسپيتالدان ەكى ايدان كەيىن شىقتىم.
كەيىنگى جاراقاتتانعانىمدا گوسپيتالدا كوپ جاتىپ قالدىم، - دەپ ول اراداعى كورگەن - بىلگەندەرىنەن سويلەدى. مەن دە ىشىمنەن وعان قارسى بولعانىم جوق. نەمىس تىنىمسىز كونتراتاك (كونتراتاكا) جاساۋدا. بىزدەردىكى دە ونى تۇمسىقتان پەردى - اي كەپ. تىنىس الماستان سوعىسقان كۇندەرىمىز دە بولدى. قولعا تۇسكەن تاماقتى جۇمارلاپ اۋىزعا تىعىپ، قاقالا، تۇيىلە جۇتىپ، الدان كوز الماي اتا بەرەمىز. سول كۇندەرى نە جەپ، نە ىشكەنىم ەسىمدە بولسا بۇيىرماسىن، - دەپ جاعاسىن ۇستاي قارعانا سويلەدى ول. شلياپين كوزىنىڭ قيعاشىمەن قاراپ، مەيىرلەنە ەزۋىن جيدى. - تاماق الا وتىرىپ سويلەڭىز، - دەپ مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ءبىر- ءبىر ريۋمكادان اراق قۇيدىم. - كوبىرەك بولىپ كەتپەس پە ەكەن؟ - الىپ قويالىق، - دەپ شلياپين سوعىستىردىم. ارينە، مۇنداي اڭگىمەنى اۋىلعا بارعاندا سوعىستا بولمايتىندارعا مايىن دا، قانىن دا تامىزىپ، تەرىن سورعالاتىپ ايتىپ بەرەرمىن، سىزدەرگە توق ەتەرىن عانا ايتىپ وتىرمىن. سىزدەر دە بۇل سوعىستا نە كورمەدىڭىزدەر. ءبىز بولساق ءوز باسىمىزعا، ءوز قيمىلىمىزعا عانا جاۋاپتىمىز. بىرەۋلەر كەلىپ، بىرەۋلەر كەتىپ جاتىر. سىزدەردەن قاتالدىق تا ەسىتەمىز، قامقورلىق تا كورەمىز.
كوپپەن كورگەن ۇلى توي دا، ءادىل بيدە تۋعان جوق دەمەكشى، كومانديردىڭ ءادىل بولعانىن تىلەيدى سولدات. وعان نە كەرەك تاماق، ءبۇتىن كيىم، سايماندى قارۋ- جاراق، تۇسىنىكتى بۇيرىق بولسا سولدات بايعۇس نەدەن ايانسىن. ولاردىڭ بارلىعى كومانديردىڭ قولىندا. زەكىپ، جەرلەگەنشە قامقورلىقپەن كوتەرسەشى» ، دەپ ويلايتىن دا كەزدەرىمىز بولادى. ارينە، بەس ساۋساق قايدان ءبىر بولسىن، سولداتتار قاۋىمىندا دا ءارتۇرلى ادامدار كەزدەسەدى.. . - وفيتسەرلەر اراسىندا دا بارلىعى ءمىنسىز ەمەس، - دەپ شلياپين ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. - ارينە، ءبىراق تا ءبىز ونى ايتا المايمىز. - ءبىراق، ويلايسىڭدار عوي. - ءيا، ويلايمىز، جاقىن سەنىمدى دەگەن جولداسىمىزبەن كۇبىرلەسىپ تە قويامىز.. . كوبىنەسە ىشىمىزدەن تىنامىز.
- ستراشنو نە تو، چتو گوۆوريات، ستراشنو تو، چتو دۋماەت. ون نە پلوحو فيلوسوفستۆۋەت. ۆەرنو راسسۋجداەت، - دەگەنىمدە ستارشينا «ستراشنودان» باسقاعا شالا ءتۇسىنىپ، ءوڭىن وزگەرتتى. مەن ادەيى ورىسشالاپ - توۆاريش پراۆيلنو، پراۆيلنو، حوروشو، حوروشو - وعان تۇسىنىكتى بولسىن دەپ «گوۆوريتتىڭ» ورنىنا - سكازال، - دەدىم. - قۇلدى تورەم دەسەڭ تورگە شىعادى بولىپ كەتكەن جوق پا؟ - ول نە دەگەنىڭىز، ستارشينا، كومديۆ ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىزدى ورىندى تاۋىپ وتىر. بۇنداي سوزدەر كەز كەلگەندەردىڭ اۋزىنان شىعا بەرمەيدى. - ولار وز اۋزىنا مىقتاپ يە بولىپ جۇرگەندەر عوي.. .
- ءبىز كۇلىپ جىبەردىك. - ەشنارسە اسىپ كەتكەن جوق، ەرىم. جاقسى سوز جارىم ىرىس دەگەندەيىن، ءسىز ويعا وي قوسارلىق سوزدەر باستاپ وتىرسىز. اسپاي - ساسپاي، قىسىلماي - قىمتىلماي جالعاستىرا بەرىڭىز ءسوزىڭىزدى، - دەدىم مەن. - ءوزىم ءبىر جاساعانداي بولىپ وتىرمىن.. . قىسىلىڭقىراپ وتىر ەم، رۇقسات بولسا سىرتقا شىعىپ كەلسەم. - ويباي، رۇقسات، رۇقسات، - دەدىم مەن. ءوزىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى ولپى- سولپى، العاشتا سوزدەرى دوبالداۋ كورىنسە دە كەيىننەن شەشىلىپ كەلەدى. ءبىراق تا قىزعانىن سەزىپ قىسىلىپ قالدى، - دەدى شلياپين ستارشينا شىعىپ كەتكەن سوڭ.
- دەگەنمەن سانالى بۇقارانىڭ ءبىرى كورىنەدى.. .
- جولداس كومديۆ، كورپۋس كومانديرى كەلە جاتىر، - دەپ اديۋتانتىم ءسوزىمدى ءبولدى. شلياپين ەكەۋمىز سىرتقا كومكوردى قارسى الۋعا شىقتىق. ستارشينانىڭ اڭگىمەسى وسىلاي ءبولىندى. ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن ديۆيزياعا قايتا ورالدىم. ءبىر پولكىمىز ورىن اۋىستىرىپ ەدى. ءالى ورنالاسىپ، جايعاسىپ ۇلگەرە الماي، اشىلىپ شاشىلىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن شىقتىم. كولحوزدىڭ قىرمانىنا رايكوم جاقىنداپ كەلە جاتقاندا بۇرىنعىدان گورى داۋسىن وكتەمدەي شىعارىپ «بول- بول» ، «تە» تەزدىڭ» استىنا الاتىن بريگاديرلەرگە ۇقساپ، كاپيتان لەيتەنانتقا، لەيتەنانت سەرجانتقا، سەرجانت سولداتقا داۋىستاي بۇيىرىپ، ۇرشىقتاي اينالدىرا باستادى. مەن جاڭا قونىستى ارالاپ كەلەمىن. نەگە قاراپ تۇرسىڭدار؟
- انا بورەنەنى الىپ كەلىڭدەر. - قازىق نەگە ءجوندى قاعىلماعان؟
- مىنا جاتقان جۇكتىڭ ءۇستى نەگە جابىلماعان؟
- تەزدەن جۇگىر! - بەرمەن قايت، - دەگەن زىركىل شىققان داۋىستاردى ەستىپ كەلەمىن. ءتىل العىش الاسۇرىپ جۇگىرىپ جۇرگەندەرىن كورىپ كەلەمىن. - پرىكازىباي! پرىكازىباي! دەلات بويدىم، دەللت بويدىم، - دەگەن قازاق ءۇنىن وڭ جاقتاعى توپتان ەستىپ، بۇرىنىپ قاراسام، كىشى لەيتەنانتتىڭ الدىندا تىكەسىنەن تىك سىرەسىپ اكىمگەرەي تۇر ەكەن. مەن ونى بايقاماعان بوپ جۇرە بەردىم. ونىڭ «.. .تۇسىنىكتى بۇيرىق بولسا، سولدات بايعۇس نەدەن ايانسىن» دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇستى.
- وفيتسەرلەردى شتابىڭىزعا شاقىرتىڭىز، - دەپ پولك كومانديرىنە بۇيىرىپ، ءوزىم العا كەتتىم. جولدا: «جۇمساي بىلسەڭ سولدات بايعۇس نەدەن ايانسىن». «قالاۋىن تاپساڭ قار جانادى». «قولاقاسىن تاپساڭ كيگىز قازىق جەرگە كىرەدى». «ارناسىن تاپساڭ سۋ ازادى». «قادىرىن بىلمەگەن جىبەكتى ءجۇن ەتەدى، ايەلدى كۇڭ ەتەدى، ەردى كۇل ەتەدى» . «اقىماق باستان اياققا تىنىم جوق» . «ۇيىمسىزدا ۇيا جوق» . «اۋىزبىرلىك ايدىن كول، تىرلىگىنىڭ بەرەكەسى مول» . «جۇمىس ىستەگەندەردىڭ تىرلىگى جۇمىرتقاداي جۇپ- جۇمىر» . «ىنتىماقتىلار ىنتالانا ىستەيدى، الاۋىزدار سوڭىنان بارماعىن تىستەيدى» . دەگەن سياقتى سوزدەر ەسىمە ءتۇسىپ كەلەدى.
***
ءبىزدىڭ كورپۋستىڭ كومانديرى قاسقا باس، جالپاق بەت، الاسا بويلى، سالماقتى مىنەزدى، ەگدە، تارتقان سارى كىسى گەنەرال باحيسوۆ ەدى. ول كىسىمەن ەكى- ءۇش كۇن جاڭا باعىتقا بارلاۋلارىندا (رەكوگنوستسيروۆكا) جۇرگەندە اكىمگەرەيدىڭ قانشا رەت جاراقاتتانعانىن ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىندە ايتتىم.
- ەرەكشە، وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي ەكەن. ءبىراق تا انىق - قانىعىنا جەتىپ تەكسەرۋ كەرەك بولار، - دەدى گەنەرال. مەن ناچسانديۆتى شاقىرىپ الىپ وعان تاپسىرما بەرىپ وتىرىپ:
- كۇماندى ماسەلە بولسا وعان اسىرەسە كوڭىل بولگەيسىز. ماعان ونىڭ ون التى جاراقاتىنا دالەلدى دوكۋمەنتتەر كەرەك، - دەدىم. - ونى ون- ون بەس كۇنگە مەدسانباتقا الۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ماماندارعا كورسەتەلىك. جاتقان گوسپيتالدارىنان انىقتاما كەرەك بولسا سۇراتالىق، - دەدى ول.
- ونىڭىز دۇرىس. سولاي ەتىڭىز.
- ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ پوزيتسياسىندا ءبىر زەڭبىرەك ورنالاسقان بولاتىن. سوعان ور قازۋعا بارلىق ۆزۆود بولىپ جاردەمدەسكەنبىز. زەڭبىرەكتىڭ سناريادىن تاسيتىن بالا جىگىت جاراقاتتانعام سوڭ، لەيتەنانت مەنى سونىڭ ورنىنا جىبەردى. سەرجانتتىڭ ايتۋى بويىنشا ەكى جاشىك سناريادتاردى الىپ كەلىپ ترانشەيانىڭ تۇبىمە قويدىم. ءبىر جاشىك بولات تەسكىش ءسۇيىر تۇمسىق، ەكىنشىسى وق بۇرىككىش (شراپنەل) جۇمىر تۇمسىق سناريادتار ەدى. الدىمىزدا ءدوڭنىڭ توبەسىنەن تانكتىڭ وركەشى كورىنىپ، كەيىننەن زەڭبىرەگىنىڭ سوياسى سورايىپ كورىنە باستادى. سەرجانت كوماندا بەردى. مەن بولات تەسكىشتىڭ بىرەۋىن وتاۋشىعا (زارياجايۋشيي) بەرىپ، ەكىنشىسىن دايىنداپ قولىما ۇستاپ تىزەرلەپ تۇرمىن.
تانكتىڭ تۋلا بويى كورىنگەندە كوزدەۋشى (ناۆودچيك) سەرجانتتىڭ «وگون!» دەگەنىندە زەڭبىرەكتىڭ بىلتە ارقانىن تارتىپ قالدى. گۇرس ەتىپ اتىلعاندا مەن قولىمداعىنى وقتاۋشىعا بەرە سالىپ، ءۇشىنشىسىن جەردەن ەڭكەيىپ قولىما الدىم. سەرجانت كومانداسىن بەرىپ جاتىر، ءبىز جالما- جان اتىپ جاتىرمىز. تىنىس الا بەرىستە العا قاراسام جاڭاعى تانكتى قارا ءتۇتىن وراپ الىپتى. «كارتوشۋ! (كارتەچيۋ) » دەگەندە سەرجانت، مەن وقتاۋشىعا وق بۇرىككىش سناريادتى ۇسىندىم. دامىل- دامىل اتا باستادى. انداپ، ەنتەلەپ «ۋليۋياپ» جۇرە اتقىلاپ كەلە جاتقان نەمىستەر جاپىرىلا باۋداي ءتۇسىپ جاتىر. قويسىن با، ونداعان زەڭبىرەكتەر، جۇزدەگەن پۋلەمەتگەر، مىڭداعان ۆينتوۆكالار.. . ۇستىمىزدەن جەر باۋىرلاي ۇشىپ، وق سەبەلەپ، بومبا تاستاپ شتۋرموۆيك سامولەتتەر ءوتىپ جاتىر. وردىڭ بوساعاسىنا جارقاناتتاي جابىسىپ تۇرمىز.
وقتاۋشى ورتا جاستاعى سارى مۇرتتى ەفرەيتور تۇبىنە سىلق قۋلادى. مەن باسىن كوتەرە بەرگەنىمدە جان ءتاسىل ەتتى. ونى جاشىكتەردىڭ قاسىنا كوتەرىپ بارىپ، ءوزىنىڭ دورباسىنداعى ورامالىمەن بەتىن جاپتىم. نەمىستىڭ شابۋىلى تويتارىلدى. سەرجانت كوزدەۋشىنىڭ ورنىنا ءوزى وتىردى دا، زەڭبىرەكتىڭ سوياسىن العا تۋرالاپ باعىتتاي بەرگەندە قۇلاعىم شىڭ ەتە قالىپ وماقاسا وردىڭ تۇبىنە قۇلاعانىم عانا ەسىمدە. كوزىمدى اشىپ قاراسام: قاراڭعى ءتۇن، اسپاندا بۇلتتار جىلت - جىلت ەتەدى، اينالا جىم- جىرت، باسىم مەڭ- زەڭ، قۇلاعىم تاستاي بىتكەن، قوزعالا المايمىن، دەنەم جانسىز ۇيىعانداي. وڭ قولىمدى ارەڭ كوتەرىپ دەنەمدى سيپاسام ەكى سانىم، سول قولىم، كوكىرەگىم مىقتاپ تاڭۋلى - تاپا قۇنداقتاپ تاستاعانداي. بەسىك شايقاعانداي قيمىل سەزەمىن. «ويباي» دەپ ەم ءوز داۋىسىمدى ءوزىم ەستىمەدىم. وعان سەنبەستەن بارىنشا «اۋ!» دەپ ايقايلاپ ەدىم، ونى دا ەستىمەدىم. موينىمدى بۇرىن «قاسىمدا كىم بار ەكەن؟ » دەي بەرگەنىمدە باسىم اينالىپ، لوقسىعانىم ەسىمدە. كوزىمدى اشسام كۇندىز ەكەن. گوسپيتالدىڭ پالاتقاەىندا جاتىر ەكەنمىن.. .
دوكتورلاردىڭ ەڭبەگىنە تىپتەن باعا جوق شىعار. كوبىمىزدى اجال اۋزىنان الىپ قالدى عوي ولار. اي، باعاسىز ەڭبەك - اۋ سولاردىكى.. . ءبىراقتا قاتتى جاراقاتتانىپ، ەس- ءتۇسىڭدى بىلمەي جاتقاندا سەنى كىم ءولىم اۋزىنان اجىراتىپ الىپ قالعانىن بىلمەيسىڭ، - دەپ ول كىنالى ادامشا بارلىق كەۋدەسىمەن كۇرسىنىپ. سەسترا بايعۇستار بولسا، قاشان اياقتانعانىڭشا جورگەكتەگى جاس بالاداي الپەشتەيدى - اۋ. - ال، ءوزىڭىز قالايشا ستارشينا اتاعىن الدىڭىز؟
- مەن ءوزىم ءتىل العىش ەدىم. ءسال ايىعا سالىسىمەن قاراپ وتىرا الماستان جۇمىس سۇرايتىنمىن. ەڭ الدىمەن قولىما سىپىرعى ۇستاپ قورا سىپىرىپ، اياقتانىپ كەلە جاتقان جارالىلاردى سۇيەمەلدەپ دالاعا شىعارىسىپ، اۋىر جاتقاندارىن زەمبىلگە سالىپ سەسترالارمەن تاسىسىپ، وتىن جارىپ، وت جاعىسىپ، ايتەۋىر ءالىم كەلسە قاراپ وتىرمايمىن. ءبىر جولى تارجاقتاعى (تورجوك) گوسپيتالدا ءۇش ايدان اسا توسەك تارتىپ جاتتىم. ايىققان سوڭ شامامنىڭ كەلگەنىنشە جۇمىسقا اينالىسا باستادىم. كۇزدىڭ قارا سۋىق كەزى ەدى. وتىندى ورماننان بارىپ الىپ كەلەتىنبىز. اۋىر نارسەگە جارامايمىن. باستىعىمىزدىڭ ماعان جانى اشىدى ما، ول ماعان ايىققان جىگىتتەردەن ون جەتى جىگىتتى قوسىپ بەرىپ، «سەن وسىلارعا ستارشي بولاسىڭ» دەپ، ءبىزدى وتىنعا جۇمسادى. جىگىتتەر مەنى سىيلايدى، ءبارىمىز بىرگە جاتقانبىز. جايباراقات بارىپ، وتىن دايىنداپ جۇردىك. كەيىننەن ءبارىمىزدى مارجابان روتاعا جىبەرگەندە دە ولاردى باسقارۋدى ماعان تاپسىردى. .
- ستارشينا دەگەن اتاعىڭىزعا بۇيرىق بار ما، جوق پا؟
- قايدان بىلەيىن، بولسا بولعان شىعار. -
زناچيت، ۆىحوديت ساموزۆانەتس، - دەپ كۇبىرلەپ تومەن قارادىم ورىسشالاپ.
- ءسىزدىڭ اسكەري اتاعىڭىز، - دەپ ورىنباسارىمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، اكىمگەرەيگە قاراي قازاقشا سويلەپ كەتتىم، - بۇيرىقسىز اتاق كورىنەدى. ءسىز ەفرەيتور بولعان جوقسىز، كىشى سەرجانت، سەرجانت، اعا سەرجانت بولعان جوقسىز، ەشقانداي بولىمشەلەردى باسقارماعانسىز. كومانديرلىك ساتىلارىنىڭ بىرىنەن دە وتپەگەنسىز.. . - قايدان بىلەيىن، وزدەرى عوي مەنى ستارشينا دەگەن.. .
- مىنا باتىر پولكوۆنيك ماعان ءسىزدىڭ اسكەري اتاعىڭىزدى بۇيرىق جازىپ، زاڭدى ەتىڭىز دەپ وتىر، وعان مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي قوبالجىپ وتىرمىن.
- وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر.. . - دا، گەنناديي فادەيەۆيچ، پريدەتسيا وتدات پريكازيك.
- وتە دۇرىس، جولداس كومديۆ، - دەپ شلياپين قۋانا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ اكىمگەرەيدىڭ قولىن الىپ، ونى قۇتتىقتادى.
- ال، ەندى بۇل جىگىتكە قايتەمىز؟ - دەپ سۇرادىم شلياپيپپەپ اكىمگەرەي شىعىپ كەتكەن سوڭ. - قايتكەنى بار، ءوزى مومىن، ادال، ەڭبەكقور كىسى كورىنەدى عوي، تىلداعى ون شاقتى ارباكەشتەردى باسقارا الار، - دەدى شلياپين. ارادا ەكى- ءۇش كۇن ءوتتى. اكىمگەرەي ءوز روتاسىندا ءجۇر. ستارشينا دەگەن شەن الدى. مەندە ەكى رەت قوناق بولدى. قازىرشە ونىڭ كورگەن جاقسىلىعى سول- اق. جادىراعان كوكتەم كۇنى. جەر بەتى قىلتاناقتاي كوگەرىپ، اعاشتار بۇرشىك جارا باستاعان. ماشينانىڭ ارتقى ورنىندا اديۋتانتپەن قاتار ورتا بويلى، اق قۇبا مايور قولىنا پورتفەل ۇستاپ وتىر. مايور ديۆيزيا شتابىنىڭ وفيتسەرى، فاميلياسى مازۋرين. الاڭنىڭ ارعى شەتىندە شاتىرلانا قۇرىلعان كۇركەلەر ورمان ىشىندە. ورماننىڭ جيەگىندە ساپ قۇرىپ تۇرعان باتالون. ماشينا جاقىنداعاندا ەڭسەسى تۇسىڭكىلەۋ، ۇزىن بويلى، قارا تورى پودپولكوۆنيك ۋجۆاك ساپتى تۇرعىزىپ، مەنىڭ الدىمنان شىعىپ راپورت بەردى. پولك كومانديرىنىڭ راپورتىن قابىلداپ، ساپپەن سالەمدەسىن، جايباراقات تۇرۋعا رۇقسات ەتتىم.
- گۆارديي ستارشينا اكىمگەرەي، كو منە! - دەگەندە ساپتىڭ سول جاقتاعى قاناتىنان قورجاڭداپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان اكىمگەرەيگە سولداتتاردىڭ بارلىعى مويىن بۇرىپ، قاراپ تۋردى. اكىمگەرەيدىڭ ورىسشا دولبار، شالا- شارپى راپورتىن قابىلداپ، وعان قازاقشالاپ:
- ءسال ىلگەرى، مەنىمەن قاتار تۇرىڭىز، - دەدىم. ول تۋردى. جاۋىنگەرلەردىڭ ەكى كوزى ءبىز جاقتا.
- جولداستار، مەن بۇگىن سىزدەردىڭ پولكتارىڭىزعا ادەيى ءبىر شارۋامەن كەلدىم. ول شارۋامدى سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا، بارلىعىڭىزعا كورسەتە، بارلىعىڭىزعا دا ەستىرگە اتقارماقپىن. مىنا سىزدەردىڭ الدىڭىزدا تۇرعان ستارشينا اكىمگەرەي ءبارىمىزدىڭ جاۋىنگەر جولداسىمىز. بۇنىڭ دەنەسىنە سالعان سوعىس تاڭبالارىن مونشادا عانا كورۋگە بولادى. ولاردىڭ ايعاعى كوكىرەگىندەگى ون التى بەلگىلەردىڭ تىگىستەرى. بۇل كىسى ءبىزدىڭ ديۆيزياعا جاقىندا عانا كەلدى. كەيىنگى وتكىزگەن ۇرىستارعا قاتىستى.. . ءبىزدىڭ دوكتورلار بۇل كىسىنىڭ قان مايداندا العان جاراقاتتارىن تەكسەردى. بارلىعى دا راس، بارلىعىنا دا دەنەسىندەگى تىرتىقتار مەن قولىنداعى گوسپيتالداردان العان انىقتامالار تۇگەلىمەن ايعاق.
بۇل جاۋىنگەر كوپ ۇرىستارعا قاتىسىپ، وتان ءۇشىن مايداندا كوپ قان توككەندەردىڭ ءبىرى. ءاربىر جارالانعاندا ورتا ەسەپپەن ءبىر جارىم ستاكاننان قان توگىلسە، بۇل كىسى جيىرما ءتورت ستاقان قان توكتى دەۋگە بولادى، ونىڭ قانشا ليتر ەكەنىن وزدەرىڭىز ەسەپتەي بەرىڭىزدەر. جەڭىل جارانىڭ اۋىر جاراقاتتانۋدىڭ بابىن كورگەندەر ارالارىڭىزدا از ەمەس. قۇدايعا شۇكىر، امان- ەسەن، ءتورت مۇشەسى تۇگەل، ءالى دە قاتاردان قالار ەمەس، جاۋىنگەرلىك بورىشىن ايانباستان تاعى دا ورىنداۋعا دايار ازامات. بۇل كىسى قاراپايىم حالىقتىڭ قاراپايىم دا قاھارمان ۋلى. بۇل كىسى - وزدەرىڭىز سياقتى قاتارداعى جاۋىنگەر. بۇل كىسىگە جاۋدان كوپ وق دارىعان. بۇل كىسىگە اتىشۋلى اتاق، دابىل قاققان داڭق دارىعان ەمەس. ولاردى بۇل كىسى كەرەك ەتىپ تە جۇرگەن جوق. بۇل كىسى قاتارداعى ادال ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىنا شۇكىر ەتىپ جۇرگەن ادام. بۇل كىسى ءبىزدىڭ گۆارديانىڭ قاتارىندا.
مايور مازۋرين، ستارشينانىڭ گيمناستەركاسىنا گۆارديا زناچەگىن قاداڭىز! مايور زناچەك تاعىپ جاتقاندا، پولك كومانديرىنە:
- مۇنى ءسىز ءوزىڭىز الدەقاشان- اق ىستەۋىڭىز كەرەك ەدى، - دەپ كەيىدىم. ۋجۆاك تومەن قارادى. باتالون قول شاپالاقتادى.
- ك س ر و جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ اتىنان ستارشينا اكىمگەرەيدى «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتايمىن. باتالون قول شاپالاقتادى. مايور مازۋرين مەدالدى تاعىپ بولعاننان سوڭ ەرلىگى ءۇشىن مەدالىمەن جانە داڭق، قىزىل جۇلدىز وردەندەرىمەن دە ناگرادتالاتىندىعىن جەكە- جەكە جاريالادىم. بۇل ناگرادالار دا اكىمگەرەيگە سول جەردە تابىس ەتىلدى.
سوسىن: - ەندى ءسىزدى ۇكىمەت ناگرادالارىمەن قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز، - دەپ دۋ قول شاپالاقتاۋدىڭ ۇستىندە اكىمگەرەيدىڭ قولىن الدىم. اكىمگەرەي كەمسەڭدەپ قامىعىپ كەلە جاتىر ەدى، « ءتايت، ۇيات بولادى!» - دەپ زەكىپ تاستادىم.
- قايتەيىن.. . مەن نە دەرىمدى بىلمەي تۇرمىن. - داۋىسىڭدى قاتتىراق شىعارىپ: «سلۋجۋ سوۆەتسكومۋ (وكنۋ» دەگىن. - يسسلۋجيم سوۆەتسكوي سويۋزوم! - دەپ دىرىلدەگەن داۋسىمەن ستارشينا ساپقا قاراپ ايقايلادى. سولداتتار قول شاپالاقتادى.
- ال، جولداستار، مەنىڭ كەلگەن شارۋام وسى، - دەدىم جاۋىنگەرلەرگە قاراپ. تاعى دا قول شاپالاقتاۋ.
- بۇگىن جولداس- جورالارىڭىزبەن قوشتاسىپ، كەشكە ماعان كەلىڭىز، - دەپ بۇيىردىم ستارشيناعا. كەشكە شلياپيننىڭ كوزىنشە اكىمگەرەيگە بىلاي دەدىم:
- ءسىزدى ون جەتىنشى رەت جارالانۋعا جىبەرۋگە بولمايدى، ال اسكەردەن بوساتۋعا پراۆومجوق. ءسىز ديۆيزيانىڭ ناۋبايحاناسىنا بارىپ ءوز ماماندىعىڭىزبەن جۇمىس ىستەگەنىڭىزدىدۇرىس كورىپ وتىرمىن. قانشا ايتقانمەن، ول الدىڭعى شەپتەن 40-50 كيلومەتر جەردە عوي. دۇشپاننىڭ سامولەتى بومبالاماسا، وق، سناريادتارى جەتپەيدى.. . ودان كەيىن ايتايىن دەگەنىم، ەندى ءسىز ەلىڭىزگە، ءۇي ىشىڭىزگە حات جازىپ حابارلاسىپ تۇرىڭىز. - دۇرىس، قۇپ بولادى. مايداندا دا ءسوز جەردە جاتپايدى. تەز تاراپ كەتەدى. سونى ءبىلىپ «بىرەۋ بولماسا، بىرەۋى اقپار الار» دەگەن ويمەن اكىمگەرەي تۋرالى جوعارعى ورىندارعا رەسمي مالىمدەمە جاساعان جوقپىن.
-ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن ارميا شتابىنان تەلەفون سوقتى. كومانداشى ستارشيناتۋرالى سۇراقتار قويىپ: -ارينە، كىمدى قالاي ناگرادتاۋ ءوز ەركىڭ. ءبىراق ونى ۇلكەنىرەك وردەنگە ۇسىنۋعا دابولاتىن ەدى عوي. ال، ءسىز وعان بىردەن ءتورت ناگرادا.. .
- ءسىز وعان ۇلكەن وردەن بەرسەڭىز، ارتىق بولماس، - دەپ ازىلدەدىم. -تاپسىرىڭىز. ءبىز اسكەري كەڭەستە قاراپ كورەلىك. -بەرمەيتىن بولساڭىزدار، تاپسىرمايمىن. - قىزىل تۋ وردەنىنە تاپسىرىڭىز.
-قۇپ. دۇرىس.. . سول جىگىتتى اۋىلىنا جىبەرىپ الساق قايتەر ەدى، جولداس كومانداشى. ءوزى كەتكەندە ايەلىنىڭ قۇرساعىندا.. .كومانداشى سوزگە كەلگەن جوق، كوندى.
-مىنا قازاق مۇلدەم ولجالى بولدى- اۋ، جولداس كومديۆ، - دەپ قۋاندى ءسوزدىڭ باس - اياعىن اڭداپ وتىرعان شلياپين. - ال، ەندى ونى دەمالىسقا جىبەرسەك، جاقسىلاپ كيىندىرىپ جىبەرەلىك. - ول جاعىن وزىڭىزگە تاپسىردىم، گەنناديي فادەيەۆيچ!
تۇسىنىك: ب. مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانى ا. بەكتىڭ «ارپالىس» رومانىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى. 1942 - جىلى باستالعان ا. بەكتىڭ «ارپالىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ءبولىمى جازىلىپ، قالعان بولىمدەرى اياقتالماي قالدى. ب. مومىش ۇلى 1945- جىلدان 1956 - جىلعا دەيىن «ارپالىس» رومانىنىڭ شىعۋىن تاعاتسىز كۇتتى. ءبىراق رومان ارى قاراي جازىلماعاننان كەيىن امالسىزدان ءوزى قولىنا قالام الىپ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» دەگەن اتپەن جالعاستىرىپ جازا باستادى. ماسكەۋدەگى «يزۆەستيا» سەكىلدى ءىرى باسىلىمدار «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىنىڭ العاشقى ءبولىمىن قۋانىشپەن باستى. وسى كەزدە«ارپالىس» رومانىن جالعاستىرۋ كەرەك ەكەنى ەسىنە تۇسكەن ا. بەك قولدا بار دەرەكتەرىن دايىنداپ وتىرىپ، «ارپالىستىڭ» ءۇشىنشى ءبولىمىن جازىپ، «زناميا» جۋرنالىنا اپارعان كەزدە، ونىڭ باس رەداكتورى بەكتىڭ قولجازباسىن وزىنە قايتارىپ تۇرىپ:
- بۇل روماندى ب. مومىش ۇلىنىڭ ءوزى جالعاستىرىپ جاتىر، - دەگەندى ايتادى. الايدا، «ارپالىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ءبولىمى «زناميا» جۋرنالىندا جاريالانعاننان كەيىن ا. بەك پەن ب. مومىش ۇلىنىڭ ابىرويلارى اسقاقتاپ بۇكىل الەمگە تانىلدى. ا. بەك وسىعان ماساتتاندى ما، الدە باسقا دا جاعدايلارى بولدى ما، روماننىڭ جالعاسىن ۇزاق ۋاقىت جازبادى. بۇل جاعداي ب. مومىش ۇلىنىڭ اشۋ ىزاسىن قوزدىرىپ روماندى ءوزى جالعاستىرۋدى ءجون كوردى. ءسويتىپ، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» دەگەن اتپەن جاڭا رومان دۇنيەگە كەلدى بۇل رومان ستيلدىك جاعىنان دا، باسقا دا تەوريالىق جاعىنان دا «ارپالىس» رومانىمەن سارىنداس بولىپ كەلەدى. ەكى روماندى قاتار قويىپ وقىعان وقىرمان ەكەۋىنىڭ ەگىز قوزىداي بىردەي ەكەندىگىنە كوزدەرى جەتىپ، «ارپالىستىڭ» دا، «موسكۆا ءۇشىن شايقاستىڭ» دا اۆتورلارى ءبىر ادام ب. مومىش ۇلى دەپ قابىلدادى. ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي ب. مومىش ۇلى مەن ا. بەكتىڭ اراسىنداعى بولعان كەلىسىم شارتتىڭ بۇزىلۋىندا وسىنداي جاعدايلار بار.
ا. بەكتىڭ رومانىن ءوزى جازعان جوق، ونى ب. مومىش ۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا جازىپ شىقتى. بۇل جاعداي جونىندە 1943 -جىلى ك س ر و جازۋشىلار وداعىنىڭ ءماجىلىس زالىنداعى وتكەن تيحونوۆ باسقارعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى، سونداي- اق 1944 - جىلى 10 - قاڭتاردا وتكەن جازۋشى لەيتەس باسقارعان ماجىلىستەر وسىنىڭ تولىق ايعاعى بولىپ تابىلادى. 1956 - جىلى «موسكۆا ءۇشىن شايقاستىڭ» قولجازباسىن شپور سول كەزدە ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن جاس قالامگەر شەرحان مۇرتازاعا رەداكسيالاۋعا تاپسىرادى. 1958 - جىلدارى روماننىڭ العاشقى بولىمدەرى جارىق كوردى. ب. مومىش ۇلىنىڭ بۇل تۋىندىسى قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان العاشقى ۇلكەن شىعارما بولىپ ەسەپتەلىنەدى. جوعارىداعى ايتىلعان ارحيۆتىك دەرەكتەردى رەسپۋبليكالىق ورتالىق مۇراعاتتان جانە ماسكەۋ قالالىق مۇراعاتىنان تابۋعا بولادى.
مۇحامەدجان كاتىمحان «باۋىرجان تانۋ» عىلىمي- زەرتتەۋ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.
رومان ادەبي KZ پورتالىنان الىندى.
سوڭى
