ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىنا سۇقتانعان كىم؟

استانا. قازاقپارات - «ادەبيەت پورتالىندا» ايجامال اتتى قارىنداسىمىز: «ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» اتتى تاريحي رومانىن وقىپ شىقتىم...»، - دەپتى(جازۋشى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ ۇرلىعى - رەد.). وقىعانىڭ جاقسى. جالعىز سەن عانا ەمەس، بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ ءبارى دە وقۋ كەرەك.

 راس، ءبىلۋى كەرەك كەشەگى قانكەشكەن كەر زاماننىڭ زار مۇڭىن. تەك سەن قۇساپ قولىنا قاپ- قارا كۇيەسىن ۇستاي كەلمەي وقۋ كەرەك.

جارايدى، قوش. بۇل كىتاپتى بىزدە وقىدىق. جالعىز ءجادي شاكەندى ەمەس، حاليفا التاي، دالەلحان جانالتاي، حاسان ورالتاي، سۇلەيمەن ءدارىباي، سەيىتحان (قارامولدا) بورتان قاجى، قابىلقاق كۇلمەسقان، شايسولتان قىزىر، ءشامىس قۇمار، مۇحامەتالى قاليت ۇلى، قاپاس قوشۋ ۇلى، ەرمۇحان ءىبىرالى ۇلى، ساياحات مەيىرىمحان ۇلى، ساعاتحان تاڭقاي ۇلى، اپەتاي مۇقاراپ ۇلى سىندى كوزى قاراقتى اعالارىمىزدىڭ جازعاندارىن دەرلىك وقىدىق.

 ەلىسحان بولماسا سول داۋىردەگى ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ قاي قايسىسى ويدان قۇراپ الىپ شىعاتىن ارعى تاريحتىڭ ادامى ەمەس. ايجامال قىز سەن ەكەۋمىز كورمەگەنىمىزبەن ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، ءيا بولماسا اتالامىز كوزىمەن كورگەن، ساپتاياقتىڭ سابىنا قاراۋىل قويى، ەتىكپەن قان كەشكەن قاتارلاس ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرازىنىڭ كوزى بار ءالى. باستاعى وسى ۋاقيعا تۋرالى قالام تەربەگەندەردىڭ كوبى سول ەكەۋمىزدىڭ اتامىز سەكىلدى سەكىلدى كوزى كورگەندەردەن ەستىگەنى. ەستىگەنىن ءسال عانا كوركەمدەپ ءوزىنىڭ قالام تابىن سالىپ ءورىپ شىققان. ادامنىڭ، جەردىڭ، ۋاقيعانىڭ ءتىپتى كەيبىر اۋىز ەكى ديالوگتاردىڭ ۇقساس شىعۋى زاڭدىلىق.

ساعاتحان تاڭقايدا ءجادي شاكەندە سول قازىنالى قارتتاردان ەستىگەن، تىرنەكتەپ ءجۇرىپ جيعاندارىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىرى «قاسىم باتىردى» جازسا، ءبىرى «قارالى كوشتى» كىتاپ ەتىپ وقىرمانعا ۇسىندى.

 ءالىپ اۋىلىن جاۋدىڭ باسىپ قالعانىن بارلىق جازۋشى بالاسىنان ەستىگەنىن جازدى. راسىندا العاشقى حاباردى تايمەن تەپەڭدەپ ازەر جەتكەن بالاسى جەتكىزگەن، قاپتىقتان قايتقان كەزىدە راس. سوندا نە جازۋشىلار ءبىر بىرىنە ۇقساماۋ ءۇشىن بولعان تاريحي ۋاقيعانا ويلارىنان وزگەرتۋ ەنگىزۋ كەرەك پە؟!

 قازاق ادەبيەتىندە اسىرەسە قازاق پروزاسىنىڭ نەگىزىگى اۋقىمىن تاريحي شىعارمالار الاتىنى بارشاعا ايان. تاريحي تۇلعا، بولعان ۋاقيعا تۋرالى بارلىق جازارمان تەك سول شىندىقتى عانا جازۋعا ءارى كوركەمدەپ جازۋعا ءتيىستى. ۋاقيعالاردىڭ بولماسا ادام اتتارىنىڭ ۋاقىتتىڭ سايكەستىگى الدە ۇقساستىعى ول كوشىرمەشىلىك ەمەس. جازارماندى بۇل جەردە تەك كوركەمدىك دارەجەسىمەن عانا باعالاي الاسىڭ.

 كىم قالاي جەتكىزدى. كىمنىڭ قالامى قارىمدى؟!

 قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكىزگەن ءار كەزدەگى اۋمالى توكپەلى كەزەڭدەر تۋرالى بارلىق قالامگەرلەر قالام تارتتى.

تاريحي وقيعاعانى بار ادام جازادى، قازاق تاريحىن كەمىندە 1000 ادام جازدى، ءبىر تاريح، جازۋشىسى ءار قالاي. اتالعان شىعارما تاريحي رومان.

 ال ەندى، ««قارالى كوش» كىتابى قالاي جازىلدى» دەگەن ج. شاكەن ۇلىنىڭ ماقالاسىنا توقتالايىق:

«2007 - جىلدان باستاپ وسى تاقىرىپقا قالام تارتقانداردىڭ جازبالارىن اقتارا باستادىم. سول كوشتىڭ كۋاگەرلەرى حاليفا التاي، دالەلحان جانالتاي، حاسان ورالتاي كىتاپتارىن اۋدارىپ توڭكەردىم. وعان دا قاناعات تاپپاي، شىنجاڭ جاعىنداعى جازىلعان دۇنيەلەردى ىزدەدىم. سۇلەيمەن ءدارىباي، سەيىتحان (قارامولدا) بورتان قاجى، مۇحامەتالى قاليت ۇلى، قاپاس قوشۋ ۇلى، ەرمۇحان ءىبىرالى ۇلى قيسسا- داستاندارىن وقىدىم.

التىن ارقاۋ التايدان انادولىعا جەتەلەدى. 2008 -جىلى التىنشى ماۋسىمدا ۇشاققا ءمىنىپ تۇركياعا باردىم. كوشتىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرىن ىزدەدىم. الدىمنان شىققان ابدۋاقاپ قارا، حاسان ورالتاي، ماريام حاكىم، مۇستافا كوك ىزدەگەن سوقپاعىمنىڭ سورابىنا سالدى. دالەلحان جانالتايمەن سالەمدەسۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى. دەگەنمەن دە كونەكوزدەردىڭ كوبى ولگەن، كەش قالعانىمدى سەزدىم. ءبىراق ءبارىبىر جوعىمدى تابامىن دەگەن سەنىمدە ەدىم. نيدا قالاسىنىڭ ۇلىقشىلا اۋدانى التاي اۋىلىنان ەلىسحاننىڭ نەمەرە ءىنىسى، العاشقى كوشتىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرىنىڭ ءبىرى اتەيحان (قايسا ۇلى) بىلگىندى تاۋىپ اڭگىمەلەستىم. ول كىسىنىڭ قۇلاعى اۋىرلاعان، ايعايلاپ سويلەسۋگە تۋرا كەلدى. سولاي بولسا دا، كوكىرەگى وياۋ قارت وتكەن تاريحتىڭ تامىرىن سۋىرىپ، تالاي اڭگىمە ايتتى. ءوزىنىڭ قارتايعانىن، تىڭ كۇنىندە شىنجاڭعا بارعاندا ساياحات مەيىرىمحان ۇلىنىڭ كوپ اڭگىمەلەسىپ مول دەرەك العانىن، شىنجاڭنان كەلىپ تالاي قارتتىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرگەن عازەز مالىك ۇلىنىڭ دا قۇيماقۇلاقتىعى مەن ءبىراز نارسە بىلەتىنىن ەسكەرتتى. ءسويتىپ تۇركيانى ءبىر اينالىپ شىعىپ، ات باسىن شىنجاڭعا بۇرۋىما تۋرا كەلدى. الماتىعا ورالعانىمدا ۇيىمە ءبىر عانا قونىپ، ەرتەسى ءۇرىمجى قالاسىنا اتتاندىم.

2008 -جىلى ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا ەڭ اۋەلى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە قالام تارتىپ، «بوكە باتىر» اتتى رومان جازعان، قىتايداعى كورنەكتى جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلىن تاپتىم. ول كىسىنىڭ اعالىق اقىل، قالامگەرلىك قامقورلىعىمەن قاھار ءسىلامجان ۇلى - ءبارىمىز موريدان باركولگە دەيىنگى اياعىمىز جەتكەن جەردىڭ ءبىرازىن شيىرلاپ، كوشتىڭ العاشقى باستالۋىنا سەبەپ بولعان «ءالىپ شابىلعان» جەردى كوردىك. جەر بولعان شاھيدتەر قابىرىنە دۇعا وقىپ، وتكەن كۇندەر ەلەسىنە كوز جۇگىرتتىك. شوشان قۇمى، كۇڭىرەكتىڭ جوتاسى، وشاقتى، بيسان جايلاۋلارىنا دەيىن كەزدىك.

باركولدە وسى تاقىرىپ اياسىندا قالام تارتقان ساياحات مەيىرىمحان ۇلى، ساعاتحان تاڭقاي ۇلى سياقتى قالامگەرلەرمەن كەزىكتىم. عازەز مالىك ۇلىن ىزدەپ ەدىم، ول كىسى قازاقستانعا كوشىپ كەتىپتى. وقيعالار بولعان ورىنداردى ارالاپ، جەر جاعدايىنا قانىعىپ، الماتىعا ورالدىم. عازەزدى ىزدەپ تاۋىپ، ول كىسىنىڭ بىلەتىن دەرەكتەرىمەن دە قانىقتىم. تۇركيادان كوشىپ كەلگەن ءشارىپ نايمان، قۇلانباي ءنازىر، ساۋات قاجى زۋقا ۇلى سەكىلدى سەكسەن- توقسانداعى كونە كوزدەرگە جولىقتىم. ەلىسحان قايتىس بولعاندا قاسىندا بولعان بالدىزى كارمەننىڭ ايەلى كۇلپاران اپانىڭ ستامبۋلدا ەكەنىن الماتىداعى ۇلى مۇستافادان كەش ءبىلدىم. دەسە دە، ەشتەن كەش جاقسى دەپ، ول كىسىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، كەيبىر جۇمباقتاردىڭ جاۋابىن الدىم. احمەتقاليدىڭ نۇرقاتيا دەگەن ايەلىنەن تۋعان مارعۋما دەگەن قىزىنىڭ قىزى حانىشايىمدى الماتىدان تاپتىم. ولار فاميليالارىن ناعاشى اتالارىنىڭ ەسىمىمەن «احمەتقاليەۆا» دەپ اتايدى ەكەن.

2009-2010 -جىلى قىتايعا تاعى دا ەكى مارتە ات باسىن بۇرىپ، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي، دۇڭحۋاڭ وڭىرىنە باردىم. كەنجەبەك زارقۇم ۇلى سياقتى ازاماتتار از دا بولسا ءوز دەرەكتەرىمەن، جەر جاعدايىمەن تانىستىردى. مانجارحان، ءشامشي جازبالارىن، قابىلقاق، اپەتاي كىتاپتارىن، التاي، باركول، اقساي شەجىرەلەرىن كوردىم. كۇيتۇندە مۋسا باباقۇمار ۇلىمەن كەڭەستىم. دەرەكتەر تەڭدەنىپ قايتتىم.

وسىنىڭ ءبارىن جيناي كەلىپ، بۇل وقيعالار توڭىرەگىندەگى حالىقارالىق جاعداي مەن سول كەزدەگى قىتاي قوعامى جونىندەگى كىتاپتاردى قايتا پاراقتادىم.

ءسويتىپ، كوش تۋرالى العاشقى ماعلۇماتقا يە بولىپ، ءوزىم بىلەتىن اڭگىمەلەردى دەرەكتەرمەن، جازبالارمەن سالىستىرىپ، تاعى ءبىر مارتە سۇزگىدەن وتكىزدىم. كەيدە ءبىر شالدان ەستىگەن اڭگىمەمە قاناعاتتانباي ونى ەكىنشى شالدىڭ اڭگىمەسىمەن، ءبىر كىتاپتاعى دەرەكتى ەكىنشى كىتاپتاعى دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ شىقتىم».

ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ بۇل سوزىنەن «قارالى كوشتىڭ» قالاي جازىلعانىن ماتەريالدىڭ قايدان الىنعانىن انىق اڭعارامىز.

«ۇرى» دەپ شۋلاتىپ وتىرعان ايجامال قىز، جوعارىدا اتالعان ادەبيەتتەردەن تەك قانا ساعاتحان تاڭقايدىڭ «قاسىم باتىر» ، «سارى جۇلدىز» كىتابىن وقىعانىن جازىپتى.

ارعى، بەرگى بەتتى بىردەي بىلەتىندەر ءبىر وقيعانى ءار ادام ءار تۇرمەن جەتكىزگەندە قايسىسىنىڭ ءيىن قانىدىرىپ، جاقسى جازتىنىن انىق اڭعارىپ، ج. شاكەن ۇلىنا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارادى.

ايجامال قىز اتالعان ادەبيەتتەردىڭ بارلىعىن وقىسا بارىنەن دە «كوشىرىپتى» دەيتىن شىعار.

ەرتەڭ ەستى وقىرمان ءوز ەلەگىندەگىنى عانا وقيدى. ونى سەن ەكەۋمىز ەلەپ بەرە الماسپىز.

وسىنشاما كوپ اۆتور تاريحقا ءبارى بىردەي قالا المايدى. بىرەن سارانى عانا. ايجامال قىز، قارىنداس شىعارسىڭ، زامانداس بولارسىڭ. وسى جوعارداعى اتى اتالعان اۆتورلاردىڭ ءبارىن وقىپ شىق. ەكى- اق اۆتوردىڭ شىعارماسىمەن سەن ەكەۋمىز ۇرى ۇستاي المايمىز. بارىندە دە، سول كەيىپكەرلەر مەن ۋاقيعالاردا ءبىر- بىرىنە ۇقساستىق وتە كوپ. ونى وقىساڭ بىلەسىڭ. تەك ۇرىڭ كوبەيىپ كەتىپ يە بولماي قالماساڭ بولعانى. اۋەلى ساعاتحان اعاڭ جازعان دۇنيەنى ودان بۇرىن باسقالاردىڭ دا جازىپ كەتكەنىن بىلگەندە «اعاڭدى دا» «ۇرى» دەمەسەڭ بولعانى؟ !

ءجاديدىڭ جازعانىن جاي وقىرمان عانا ەمەس، ءمۇيىزى قاراعايداي قالامگەرلەر، ادەبيەتشى عالىمدار جوعارى باعالادى. بىلاي قاراعاندا ءبارىنىڭ جازىپ وتىرعانى ءبىر عانا وقيعا. شىنجاڭدىق قازاق قالامگەرى س. تاڭقاي ۇلى سونىڭ بىرەۋى عانا. جانە ساعاتحاننىڭ وقيعالارى «قارالى كوشتىڭ» العاشقى تاراۋلارىندا عانا قايتالانادى. جانە دە ەشقانداي كوشىرمە (ۇرلىق ) ەمەس. قازىردە بۇل وقيعانى تاعى بىرەۋ جازعىسى كەلسە دە سول وقيعا، سول كەيىپكەرلەر. ج. شاكەن ۇلىنىڭ شىعارماسىن ونىمەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى. ءتىپتى ج. شاكەن ۇلى كوپ دەرەكتى سۋرەتىمەن كورسەتىپ وتىرىپ، «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي» جازعان. كوركەمدىك دەڭگەيىدە جوعارى.

رومان جايىندا جازۋشى جانات احمادي: «جازۋشى ءجادي شاكەننىڭ «قارالى كوش» اتالاتىن رومانى قازاق كوركەم ادەبيەتىنە كەلىپ قوسىلعان ۇلكەن ولجا دەۋگە بولادى. مۇنداعى وقيعا جايلى بۇرىن ازداپ قالام تارتىلىپ جۇرگەنمەن ءدال مۇنداي ەگجەي- تەگجەيلى كوركەم شەجىرە شەرتىلمەگەندى. ايتسا ايتقانداي- اق قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قارالى كوش وقيعاسى اۆتوردىڭ كوپ تەر توگىپ ەڭبەكتەنۋى ارقاسىندا تەرەڭ قامتىلعان. باركولدەن باستالىپ گانسۋ، چيڭحاي، تيبەت، ءۇندىستان، پاكستان جەرلەرىن كوكتەي وتكەن بۇل كوشتىڭ نەبىر قاندى قىرعىنداردان امان قالعان تامتىعى تۇركياعا جەتىپ جىعىلادى. ءبىر كەرەمەتى سولاردىڭ جۇرناعى بۇگىنگى ەۋروپا قازاقتارىن قالىپتاستىرىپ وتىرعانىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا ابدەن بولادى. قازاق ۇلتى ءۇشىن وسىنداي قوماقتى تاريح جاتقان بۇل عاجايىپ وقيعا جايلى روماندى جازۋدىڭ ۇلەسى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان ەكەن. جانە كىم وقىسا دا ءىزى جوسىلعان تاريحي شىندىققا ءارى رومان ءتىلىنىڭ اشەكەيىنە ءمىن تاعا الماستاي» ، - دەپ جازدى.

كورنەكتى ادەبيەتشى عالىم، پروفەسسور، ف. ع. د. تەمىرحان تەبەگەنوۆ «جۇلدىز» جۋرنالىندا (№ 11, 2012» - «ۇلت تاعدىرى جايلى سۇبەلى تۋىندى» دەگەن ماقالا جازدى. وندا: «جازۋشى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانى دا جالپى تۇركىلىك ەتنوس ەرەكشەلىكتەرى اياسىندا جازىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. .. .. بەس تاراۋدان تۇراتىن رومانداعى بەينەلىك ورنەكتەرى جازۋشىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى مەن سوزدىك قۇرامىنداعى ۇلگىلەردى قولدانۋداعى شىعارماشىلىق شەبەرلىگىن بايقاتادى. جازۋشىنىڭ ەپيكالىق بايانداۋلارىنداعى تىرشىلىك قوزعالىستارى، تۇرمىستىق- الەۋمەتتىك ورتا تىنىسى، تابيعاتتىڭ پەيزاجدىق سۋرەتتەرى قازاق ءتىلىنىڭ تەڭەۋ، ايقىنداۋ، قۇبىلتۋ، ايشىقتاۋ ورنەكتەرىن ۇيلەسىم ورىلىمدەرىمەن جازۋ سىمباتىن تانىتادى... قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىنداعى تاريحي شىندىق پەن كوركەمدىك شەشىم ماسەلەلەرىن سارالاي كەلگەندە، ەپيكالىق شىعارمانىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ۇلتتىق ءسوز ونەرى دامۋىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولعانىن باعالايمىز» ، - دەيدى.

مارقۇم، ۇلكەن ادەبيەتشى عالىم توقتار بەيىسقۇلوۆ تا «ءۇش قوڭىر گازەتىندە» «قارالى كوش» جايىندا اسا جوعارى باعا بەردى. ودان قالسا، بەكبولات تىلەۋحان «ايتىس. ك ز» سايتىنا جازعان پىكىرىندە: «ۇرپاق قامى ءۇشىن التايدان گيمالاي اسىپ، تاكلاماكان ءشولىن باسىپ، تۇركيا ارقىلى قازاقياعا جەتىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناتقان دىنسىزدىكتەن كەيىنگى قازاقستاندا يسلامنىڭ قايتا وركەندەۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان حاليفا التاي سىندى اتامىزدىڭ ارمانى قانداي اسىل ەدى؟ ! اللا تاعالا ىستەگەن ىسىنە بەرەكە بەرىپ قويدى. ايتپەگەندە ولاردىڭ كورگەن قيىندىعىن جازۋشى، ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىن وقىعان قازاقتىڭ ءبارى بىلەر دەپ ويلايمىن» دەپ تەبىرەندى.

قىتاي ادەبيەتى مەن قىتايداعى قازاقتار ادەبيەتىنە قانىق فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى بەكقوجا جىلقىبەك ۇلى: «جالپى «قارالى كوش» رومانى ۇرپاقتى قۇلدىق سانادان قۇتقارۋعا جەتەلەيتىن تاپتىرماس وقۋلىق. ونى وقىپ وتىرىپ بۇگىنگى تاريحىمىزدىڭ، ەرتەڭگە كەرەك رۋحتىڭ التىن بەتتەرىن ايالاي پاراقتاعانداي كۇي كەشەمىز. قازاق بولىپ ءومىر سۇرەمىن دەگەن ءار قانداي پەندە «قارالى كوشكە» قول جەتكىزسە ءوزى جايىندا قايتا ويلانا باستايدى. اسىرەسە كەڭەستىڭ كەزەڭنىڭ كەكسە ءداستۇرىن بۇزعان ەركىن ويلى قازاقتىڭ قول تاڭباسى بىردەن كوزگە ۇرادى» - دەيدى.

ودان قالسا قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى - سەرىك قاپشىقبايەۆ، ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆ تە بۇل شىعارمانى ارعى بەتتەگىلەرمەن سالىستىرۋعا بولمايتىن جوعارى دەڭگەيىمەن باعالاعان بولاتىن.

بۇل سەنىڭ ۇرى دەپ وتىرعان ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا اسىرەسە «قارالى كوش» رومانىنا بەرىلگەن باعالار. جوعارداعى وسى پىكىردى بىلدىرگەندەر ادەبيەت تانۋ نەگىزىندە سەن ەكەۋمىزدەن كەم سوقپاسى انىق. وسىنىدا ويلانعانىڭ ءجون.

جانات احماديدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «قان جىلاپ وتكەن قايران قارىنداستارىمىزدى، نامىسى ءبىر قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ قىزىل قىرعىنىن وسى كىتاپ ارقىلى كۇنى بۇگىنگىدەي جوقتاۋ ايتىپ الدىمىزعا تارتقان اۆتورعا جۇرەگىمىزبەن قۋانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ول عانا ەمەس، شىعارماسىنا دا ادال باعا بەرۋىمىز كەرەك. تاريح ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەيدى ەكەن. قىزىل قانعا بوككەن ەلدىڭ ەسەسىن بۇگىن ءجادي شاكەن ۇلى دەگەن جازۋشى جوقتاپ وتىر.. .» ، - دەدى.

 ج. احمادي اعامىز ايتقانداي بۇل شىعارما ەشكىمنىڭ ويىنشىعى ەمەس. وعان ارزان اقىل، جەڭىل مىنەز، قارا كۇيە كەرەك ەمەس، تەك قانا قازاق قانى بار ادام بۇل شىعرمامەن ماقتانۋى كەرەك.

ايجامال قىز، مەن facebook ارقىلى بەرىلگەن سىلتەمەدەن كورىپ قالعان ماقالاڭا ءوز ويىمدى ايتتىم. ونى قالاي قابىلدايسىڭ ءوز ەركىڭ. مەن ءۇشىن ساعاتحاندا جاديدە سول تاريح تۋرالى قالام تەربەگەن قارىمدى قالامگەرلەر. سەن سەكىلدى ءبىرەۋدى جاقسى كورىپ ماقتاۋ ءۇشىن ەكىنشى ادامدى قارالاۋ عادەتىمدە جوق.

ايتپاقشى وسى تاقىرىپ تۋرالى مەندە ءبىراز ىزدەنىپ كورگەن ەم. ايجامال- قىز، ارتىق بولماس ساعاندا بەرەيىن، وسى ماتەريالداردى تاۋىپ وقىپ كور دەگەن كەڭەس ايتقىم كەلەدى. سەن وسىنىڭ ءبارىن وقىپ كورىپ، مەنىمەن، وقىرمانمەن قايتا كەڭەس. كەشىرىم سۇراۋعا ءالى دە جەتەرلىك ۋاقىتىڭ بار.

 كوش جايىنداعى ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1.ا. قارا، تۇركياداعى قازاقتار تۋرالى جاسالعان زەرتتەۋلەر، ا. ,1992.

 2.گ. م. مەنديكۋلوۆا، يستوريچەسكيە سۋدبى كازاحسكوي دياسپورى

 (پرويسحوجدەنيە ي رازۆيتيە) ، ا. , 1997.

 3.كازاحسكايا دياسپورا. پروبلەمى ەتنيچەسكوگو ۆىجيۆانيا، ا. ,اتامۇرا- 1997.

 4. ح. التاي، ەستەلىكتەرىم، ستامبۇل. ,1980.

 5. ح. التاي، اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن، انكارا. ,1981.

 6. ح. التاي، قازاقتار تۋرالى شەجىرە، ستامبۇل. ,1977.

 7. ل. گودفرەي، قازاق قىرعىنى، لوندون. ,1977.

 8.ح. ءورالتاي، بوستاندىق جولىندا شىعىس تۇركىستان

 قازاقتارى، ستامبۇل. ,1961.

 9. ح. ءورالتاي، ەلىم- ايلاپ وتكەن ءومىر، ا. , عىلىم، 1997.

 10.ح. عايرەتوللا، التايداعى قاندى كۇندەر، ستامبۇل. ,1977.

 11.ي. سۆانبەرگ، تۇركياداعى قازاق بوسقىندارى، ۋپپسالا. , 1989.

 12. ق. نايمانبايەۆ، قازاق دياسپوراسى جانە قاۋىمداستىق//ەگەمەن

 قازاقستان- 2004.

 13. التىن بەسىك، (ەل ارالىق قوعامدىق -  ساياسي، ادەبي- كوركەم جۋرنال) №5,

 ا. , 2005.

 14. ك. تاسبولاتوۆا. http:// www .turkystan.kz

 ء15.ا. قارا، كونە داۋىردەن بۇگىنگە دەيىنگى قازاقتار جانە  قازاقستان، الماتى. ,2006.

 16. وتان ورتاق، وي ورتاق//ەگەمەن قازاقستان-2007.

 17.تۇركيا قازاقتارىنىڭ تىلەگى ءبىر. ,www.khabar.kz

 18.ە. بەكقۇلوۆ، تۇركيادا تۇراقتاعان قازاقتار، //شىمكەنت كەلبەتى-2006.

 19.س. بالعاباي، ەلگە اسىققان قانداس كوپ//ەگەمەن قازاقستان- 1993.

 20.ن. مۋستافايەۆ، كازاحي زارۋبەجيا، //مەگاپوليس-2006.

 21.ە. كاپ قىزى ، تۇقىمىمىز تۇزداي قۇرىماسا ەكەن دەيدى قانداستارىمىز، //

 قازاق ەلى-1999.

  22.ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى جات جۇرتتا ءجۇر، //ەگەمەن قازاقستان- 2000.

 23.تىلەك داۋلەتوۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ  شەجىرەسى، (20.11.1992ج. -29.07.2002ج. ) ا. ,2002.

 24.ب. ساپارالى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى، ا. , اتامۇرا-  قازاقستان,1993.

 25.م. قويگەلدى، سىنى مەن سىرى ۇيلەسىمدى تۇركيا، // ەگەمەن قازاقستان,2006. 4- قاراشا.

 26.يا. ءدىناش، ەۆروپاداعى قازاقتاردىڭ جۇتىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن، قازاقستان كومەك  بەرۋى كەرەك، // قازاقستان- زامان 24 تامىز,2007.

 27.ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا جانە قازاق دياسپوراسى، ا. , جەتى جارعى,2007.

 28.قازاق دياسپوراسى: بۇگىنى مەن ەرتەڭى، استانا ەلوردا. , 2005.

 29.م. ءتاتىموۆ، قازاق الەمى، اتامۇرا 1993.

 30.دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ Ⅱقۇرىلتايى، ا. , 2003.

31.تۇركيادان كەلگەن مەيمان، يسلامبەك ق. , جاڭا ءومىر، №85,1990.

32. قۇلانباي قاجى ءنازىر«قيلى جىلدار شەجىرەسى»

 33. التىن بەسىك، (ەل ارالىق قوعامدىق -  ساياسي، ادەبي- كوركەم جۋرنال) №5, ا. , 2005.

 34. ك. تاسبولاتوۆا. http:// www .turkystan.kz

35. قىتاي قازاقتارىندا شىققان «شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ شىعىسقا اۋۋى» ، «قاسىم باتىر» ، «كيەلى كوش» ، «باركول تاريحي ماتەريالدارى» ، «اقساي قازاقتارى» ، «سارقىراما» ، «بوكە باتىر» ، «زۋقا باتىر» ، «التاي تاريحي ماتەريالدارى» ، « ءورت پەن سەلدىڭ ورتاسىندا» ، «شىنجاڭ تاريحي ماتەريالدارى» . تاعى باسقا كوپتەگەن ماتەريالدار بار.

36. ءجادي شاكەن ۇلى، قارالى كوش // "تۇران" باسپاسى، 2010 -جىل.

 37. تۇركيا قازاقتارىنىڭ تىلەگى ءبىر. ,WWW. Khabar.kz

38. ح. التاي «التايدان اۋعان ەل» ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى.

39. دالەلحان جانالتاي «قيلى زامان قيىن كۇندەر» ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى.

 40.م. كيرشنەر، ستامبۇلداعى قازاق بوسقىندارىنان جازىپ الىنعان اڭگىمەلەر

41. ءجادي شاكەن ۇلى «قارالى كوش» الماتى «تۇران» 2010

42. قىتاي قازاقتارىنىڭ رۋلىق شەجىرەلەرى

رەتبەك ماعاز ۇلى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەدوگوگيكالىق ۋنيۆسەرسيتەتى، ادەبيەتتانۋ ماگيسترانتى

adebiportal.kz