بابالار ءسوزى: ءمانجى باتىر
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
جيىرما شاقتى ءتۇتىندى شاعىن اۋىلدىڭ ءبىر پىسىعىندا قولتىعىنىڭ جەلى بار، بۇت ارتار جالعىز قىلقۇيرىعى بولادى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە باي مىرزاسىنىڭ كوزى سوعان ءتۇسىپتى. مىرزا اراعا كىسى سالىپ، جىڭىشكەرتىپ قانا ات مايىن سۇرايدى. «جازعان قۇلدا جازىق بار ما» ، بەيشارا ويى ونعا، ساناسى سانعا ءبولىنىپ، تىپىرشيدى كەپ. بەرەيىن دەسە، جۇرەگى كۇپتى، بەرمەيىن دەسە، باي بالاسىنىڭ ايبىنى مىقتى. قويشى، سونىمەن بوپسالاۋعا شىداي الماي، اقىرى دەگەنىنە كونەدى.
ارادا ءبىراز كۇندەر وتكەندە مال يەسى شىدامى تۇگەسىپ، مىرزاعا شەت جاعالاپ سۇراۋ سالماي ما؟ ! سول- اق ەكەن، قاسقىر تارتىپ كەتەتىن سىرتى تۇك، ءىشى بوق جاباعىنى ءسوز ەتكەنى ءۇشىن باي بالاسى تاس- تالقان بولىپ اشۋلانادى. اقىرى ادال مالىنىڭ قولىنان سۋسىپ شىعىپ بارا جاتقان سوڭ سورلى كەدەي مىرزانىڭ اياعىنا باس ۇرىپ، زار يلەيدى. ءبىراق بۇل توڭىرەكتە ونىڭ زارىنا قۇلاق اساتىن ەشكىم بولمايدى.. .
ءبىراز ۋاقىت وتكەندە مىرزانىڭ يەك قاعۋىمەن قىزمەتشىلەرى ونى ۇيدەن شىعارىپ جىبەرەدى. اكەسىنىڭ كولەڭكەدە شيگە ارقاسىن سۇيەپ وتىرىپ، الدەكىمگە شاعىنعانداي: «كىسىدەن يمان قاشقان عوي. بوتەن ەمەس، بوگدە ەمەس، وزىڭنەن قورلىق كورگەنىڭ، ءسىرا، ەستەن كەتەر مە؟ » دەپ تۇڭىلە ايتقان اڭگىمەسىن ەستىگەندە، ءمانجى سىرتقا اتىپ شىعىپ، بەلدەۋدەگى تورىسىنا ۇمتىلادى. ىزاعا بۋلىققان جاس ورەن جايداق اتقا قارعىپ ءمىنىپ، باي اۋىلىنا ءبىر- اق ماڭداي تىرەيدى.
بۇل كەزدە مىرزا بىرنەشە جاندايشابىمەن الدەقايدا جۇرگەلى تۇر ەكەن. استىندا الگى اعايىنىنىڭ دامەلى جۇيرىگى. ءبىردى- ەكىلى جيىن- تويلاردا كۇرەسكە ءتۇسىپ، تاپقان ولجاسى مەن نەسىبەسىن ايىرىپ جۇرگەن كۇرجىكەيدىڭ قارعاداي بالاسىنىڭ مىنا مىنەزى بارىنە ۇنامايدى.
- جاۋ قۋعانداي نەمەنە سونشا، اتىڭدى ويناقتاتىپ! كوزىڭدى اش! پالە شاقىرما باسىڭا! - دەيدى وسى كەزدە ءبىرى قامشى ءۇيىرىپ. وزگەلەرى دە اتتارىن تەبىنىپ، ومىراۋلاي قالعان ەكەن. بالا جىگىت تىزگىن تارتا بەرىپ، ورەكپىگەن تورتەۋىن قوعاداي جاپىرىپ، ۇستىندەگى ءبىر كيەر شاپانىن «قىزىلداپ» ، ات باۋرىنا تۇسىرەدى.
- ۇمىتپا، بالە باسى - سەن، - دەيدى ەندى مىرزانىڭ تىزگىنىنە جارماسىپ.
- ءتۇس اتتان، ايتپەسە وسى جەردە قان جۇتقىزامىن!
جىگىتتىڭ قاھارلى ءۇنى مىرزانى قاتتى ىقتىرادى. ەندى جانى قانشالىق قورلانسا دا، اتتان ءتۇسىپ، الدى- ارتىنا قاراماي ءجونىن تابادى.. .
مىنا وقيعا كۇرجىكەي اۋىلىن قاتتى دۇرلىكتىرەدى. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، مىرزا قارسى قيمىل جاسامايدى. وسى كەزدەن باستاپ قياناتشىل كۇشتىڭ قولىن قاعىپ، بەتىن قايتارعان ءمانجى ەسىمى ەلگە تاراي باستايدى. اۋىلدىڭ اۋىزى دۋالى قاريالارى: «تۇبىندە ەل قورعايتىن باتىرىمىز وسى بولار!» - دەپ ۇلكەن ءپاتۋا جاساپ، شەبەرگە تورعاي كوز ساۋىت، قالقان مەن دۋىلعا، قىلىش سوقتىرىپ، نايزا جاساتىپ، ونى مۇزداي عىپ قارۋلاندىرادى، وزىنە جاراۋلى ات مىنگىزەدى.. .
ءمانجىنىڭ مىڭباسى اتاعىن الۋى
ءبىر جورىقتا تىلەمىس پەن ءمانجى كەنەسارىنىڭ وڭ جاعىندا اعىباي باتىرمەن قاتارلاس بۇعىپ جاتقان ەدى. ەكەۋى دە جاعدايدى انىق اڭعارادى. بۇلايشا قامالدىڭ الىنا قويۋى ەكىتالاي. تاۋەكەل!.. ولار اعىبايعا دا، باسقالارعا دا ايتپاستان كەيىن جىلجىپ، جالعىز ءبولىنىپ شىقتى. جەكە قيمىلداعاننان توتەسى جوق. وڭ قولدارىنا قىلىشىن، ال سول قولدارىنا شولاق نايزاسىن ىڭعايلاپ ۇستايدى. ەربيگەن بايالىش بۇتالارىن، قۋراي- قۋرايدى پانالاي، جاۋ نازارىنا شالىنباستان قامالعا جەتەدى. ىشكە قارعىپ ءتۇسىپ، قويان- قولتىق ۇرىستا قىلىش پەن نايزانى بىردەي سەرمەيدى.. .
تىلەمىس پەن ءمانجىنىڭ داۋسىن جازباي تانىعان، كۇنى بويى دىمى قۇرىپ، ىزاعا بۋلىعىپ جاتقان كەنەسارى ساربازدارى قوس باتىردىڭ سوڭىنان بەكىنىسكە لاپ بەرەدى. ولار قامالعا جەتكەن بويدا قارعىپ- قارعىپ ىشكە دىك- دىك ءتۇسىپ جاتتى. ەندى مىلتىق اتۋعا مۇرشالارى كەلمەي، بار ارتىقشىلىعىنان ايىرىلىپ قالعان سولداتتارمەن ميداي ارالاسىپ كەتتى. كوك سۇڭگى مەن قايقى قىلىشتىڭ قۇدىرەتى باسىم شىقتى. ناۋرىزباي، اعىباي، بۇقارباي، جانايدار باتىرلار اقىرا ءتيىپ، جاۋدى جاپىرىپ، ولايعىسىن ولاي، بىلايعىسىن بىلاي جايپاپ بەرەدى.. .
ۇرىس تىندى. جاۋ جايراپ جاتتى. قىرۋار ازىق- تۇلىك، قارۋ- جاراق قولعا ءتۇستى. كەنەسارى ويى ورىندالدى. اتالارى ابىلاي اتاسىنا ادال قىزمەت ەتكەن، ال كەيىن وزىنە ادال قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان تىلەمىستى كەنەسارى بۇرىننان جانىنا جاقىن تارتىپ، ۇزەڭگىلەس سەرىگىنىڭ ءبىرى ەتكەنى بەلگىلى. مىنا جولعى ەرلىگى ونى تىپتەن ءسۇيىندىرىپ، ءتانتى ەتىپ جىبەرگەن ەدى.
«بۇل جەكە شاۋىپ قامال بۇزدى.. . بۇدان بىلاي مۇنىڭ اتى تىلەمىس ەمەس، جەكە باتىر بولسىن! - دەيدى ماساتتانىپ كەنەسارى سۇلتان. - ال وعان ەرگەن جيىرما ءۇش جاسار ءمانجى باتىر ەندى مىڭباسى اتاعىنا يە بولسىن!»
