ءيت عۇمىر - اڭگىمە

استانا. قازاقپارات - سۇم اجال ءار تىرشىلىك يەسىنە ءتىس تىرناعىن تۇرلەندىرىپ سالادى ەكەن.. .

كوك توبەتتىڭ ادام اياعى باسپاس مەڭىرەۋ تاۋ ىشىندە، شاڭقاي كۇن استىندا بايلاۋلى تۇرعانىنا بۇگىن ءۇشىنشى كۇن تولدى. قارعى باۋى بىلعارىدان تىگىلگەن، وعان جالعانعان ۇزىن بولات شىنجىر اعاشقا قازىقباۋ شالىنىپ بايلانعان. وتكىر ازۋعا سالىپ كورىپ ەدى، تىزبەكتەلگەن تەمىر ۇزىلمەدى. كەرىسىنشە قاتايىپ، ودان ءارى بەرىك بولا تۇسكەندەي. ويعا مىڭ باتپان سالماق ءتۇستى. تىرلىككە دەگەن ءۇمىت سەزىمى ۇزىلۋگە شاق قالدى. التىن تاباقتى شار اينا بار نۇرىن جەرگە ۇلەستىرىپ، قاتىگەزدىكتىڭ تامىرىن قيىپ، زۇلىمدىقتى جوعالتقىسى كەلەتىندەي.

ەسسىز ماقۇلىققا ساناسىنداعى وتكەن كۇننىڭ جاڭعىرىعى قىلاڭ بەرىپ، قارنى توق قايعىسىز كۇندەرى ەسىنە ورالدى. كوزىن اشىپ، باۋىرىن كوتەرىپ جۇرە باستاعان شاعىندا جانىنا جاقىن اناسىنىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن شەكسىز مەيىرىمى بار ەدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن اكەلى- بالالى ەكى ادام ءوزىن اناسىنان ايىرىپ، جات بوساعاعا اكەپ، اسىراي باستادى. بالا كۇشىكتى جاقسى كورەتىن. ۇيدەگىلەرگە اس- سۋدى كورسەتىپ تە، كورسەتپەي دە بەرىپ جۇرەتىن. بۇل ءىسى كۇشىگىنە دەگەن ناعىز دوستىعىنان تۋعان ارەكەتى ەدى. ول ءارقاشان اكە ءسوزىن تىڭداپ، بۇيرىعىن ەكى ەتپەيتىن. شەشەسىنە ءسال ەركەلىگىن كورسەتىپ تە جاتۋشى ەدى. بۇرىنعىلار «انانىڭ كوڭىلى - بالادا، بالانىڭ كوڭىلى - دالادا» دەپ جاتاتىن. سول كوڭىلى دالادا بولاتىن قابىرعاسى قاتپاعان جاس بالانىڭ ويى ءاردايىم كوك كۇشىكتە تۇردى. العاشىندا وعان سيىردىڭ شيكى ءسۇتىن، كەيىننەن نان ءجىبىتىپ بەردى. بالا ءوزى تاماق ىشپەسە دە، الدىمەن كۇشىگىن تويعىزاتىن.

- وسى يتتەن تۋعان نەمە عوي دەيمىن، تاستا ءيتتى، - دەپ اكەسى ۇرىسىپ تا، جەكىپ تە جاتاتىن. ءبىراق بالاعا بۇل سوزدەر قوزعاۋ نەمەسە اسەر بەرمەيتىن.

كۇن ارتىنان كۇن ءوتتى، ايلار اياڭداپ، جىلدار باياۋ جىلجىدى. كۇن شىعىستان بار ساۋلەسىن جەر بەتىنە توگىپ، ءوز ادەتىنشە ۇياسىنا باتىپ جاتتى. مي قايناعان ىستىقتا ۇيدەگى قۇبىردان توقتاۋسىز اعىپ جاتاتىن سۋ ەسىنە ءتۇستى. قوس وكپەسى سولقىلداپ، قاتتى جەردى تىرنالاعان تىرناعى ءمۇجىلدى. كوبەسىنەن شىپ- شىپ ەتىپ قان شىعىپ تۇردى. ءبىر تامشى سۋ تاڭدايىنا تيسە، بويىنا تىڭ قارا كۇش ءبىتىپ، ءۇش كۇننەن بەرى ۇزە الماعان، تەمىر شىنجىردى باۋىرشا ءتىلىپ ۇزەتىندەي كورىندى. ءبىراق بۇل وي، بۇل ارمان ءۇپ ەتكەن جەلمەن بىرگە ەستىمەيتىن قۇلاقتارعا قاراي جول تارتتى.

كوك توبەت ادامداردىڭ ءبارىن مەيىرىمدى ءوز يەسىندەي كورەتىن. ومىردە اق پەن قارا ءتۇس سياقتى، ادامنىڭ جاقسى نە جامانىن بىلمەدى. كۇشىك كۇنىنەن ساناسىنا مىقتاپ سىڭىرگەنى: ادام - تابيعاتتىڭ قوجاسى. ادال كوڭىل ءوزىن بولاشاققا جەتەلەسە، قارا نيەت ولىمگە بايلاپ كەتتى.. .

بولىپ جاتقان سۇمدىقتى ءتىرى جان، ءتىسى باقادان ءبىر عانا جان بىلەتىن. ول - كوك توبەتتى اجال شەڭگەلىنە اپارىپ تاستاعان ءادىل بولاتىن. بويى الاسالاۋ، كوزى ءسال قىسىڭقى، وتىزدار شاماسىنداعى جىگىت. قويۋ قارا شاشتى، بەت اجارىنىڭ توتىعىپ كۇنگە كۇيمەگەنى دالادا كوپ جۇرمەيتىندىگىن ايعاقتاعانداي. قوزى قارنى، تىعىرشىقتاي دەنەسى سىرت كوزگە تىم وعاش كورىنەدى. قارا جۇمىسقا قۇلىقسىز اق الاقان بولعانىمەن، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ءبىر اقىل ونى قانداۋىرمەن تۇرتپەكتەپ، تەرلەمەي تەڭگە تابۋدىڭ جەڭىل جولىن كورسەتكەن. تەك بۇگىنىمەن تۇرمىس وتكىزىپ، بالاسى مەن ايەلىن اسىراپ وتىرعان. جىگىتتىڭ قىراعى كوزى كوك توبەتتىڭ كۇزەتىندەگى كوككە تويىپ، كول- كوسىر بوپ جۋساپ جاتقان ءبىر قورا قوي مەن جيىرماداي سيىرعا ءتۇستى.

كۇندەلىكتى ادەت بويىنشا اشىق قاشانىڭ ىشىنە مالدى قاماپ، سيىر ساۋىلىپ بىتكەسىن، كۇنى بويىنا شارۋا قامىمەن تيتىقتاعان جاندار كەشكى اسقا جايعاسقان. كوك توبەتتى كولدەنەڭ ساپارعا اتتاندىرعان جىگىتتىڭ كوڭىلى جايلانىپ، قورا ماڭىنىڭ تىنىشتالعانىن ءبىلىپ، قاپىسىن تاۋىپ، قۇلقىنىن تولتىرا توياتتاپ قالۋ ەدى. ول كۇن دە ۇزاق كۇتتىرمەي جەتتى- اۋ! ساۋساعىن ىشكە بۇككەن ارامزا بۇگىن ىسكە كىرىستى. ءبىر ىسەك جۋان قويعا قاندى شەڭگەلىن سالدى. بۇرىن دايىنداپ قويعان اۋىل شەتىندەگى ەسكى ماشيناسىنىڭ جۇك سالعىشىنا زور قۋانىشپەن توعىتتى. بالىق ۇندەس، باقا تىلدەس وسىنداي ۇرلانعان زاتتارىن ۇنەمى ساتىپ الاتىن دوسىنا الدىن الا حابارلاسىپ ەسكەرتپەستەن، جولعا شىعىپ كەتتى. ويىندا ەش كۇمان جوق. ءوز ادال مالىن بازارعا اپارا جاتقانداي بەيقام. ول ءوزىن ۇرى سەزىنگەن جوق. ۇيرەنشىكتى ادەتى عوي.. .

كەنەت الدىنان جول ايىرىق كەزدەستى، ءبىرى - قالاعا اپاراتىن تەپ- تەگىس ماي جول. ونىمەن جۇرسە، كوپ ۋاقىتى كەتەدى، تاڭ اعارىپ جەرگە جارىق تۇسكەنشە ەل كوزىنە تۇسپەي ۇيىنە جەتىپ الۋ دا ويىندا بار ەدى. ال ەكىنشىسى - قالاعا توتەلەپ باراتىن ويلى- شۇڭقىرلى جول، بولاتىن ۇرىنىڭ ارتى قۋىس دەپ ءادىل كەلەسى جولدى تاڭدادى. "جول مۇراتى جەتۋ" دەپ ىشتەي كۇبىرلەدى دە، بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان الامىن دەپ ءماز بولادى.. . ءوزى مال باعىپ وسىرمەگەسىن، ماشاقاتىن قايدان ءتۇسىنسىن. الارمانىنا قۇستاي ۇشىپ كەلەدى.

حارام نيەتىن سايتان ءتۇرتتى بىلەم، جىلدامدىقتى شەكتەن تىس قوستى، تالاي تاقىمدى توزدىرعان كارى تارلان سىر بەرە باستادى. جانارمايدى شەكتەن تىس باسقان سوڭ، قوزعالتقىشتىڭ دىبىسى وزگەرىپ، تەجەگىش كەيدە ىستەپ، كەيدە ىستەمەدى. جاڭا عانا تەڭىزدەي تولقىپ تاسىپ وتىرعان پاسىق كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى.. . تەجەگىش مۇلدەم ىستەن شىقتى. ءادىلدىڭ بەت اجارى قۇپ- قۋ بوپ، بويىن قورقىنىش بيلەدى. بۇل كەزدە ول بەلاسۋدىڭ كەزەڭىنەن اينالىپ ءوتىپ بارا جاتىپ، جول شەتىنە شىعىپ ەتەككە قاراي بىرنەشە رەت دومالاپ، اۋدارىلىپ بارىپ، ماشينانىڭ ءتورت دوڭگەلەگى كوككە قاراعان كۇيى تۇرىپ قالدى. ماشينانىڭ جۇك سالعىشىنىڭ ەسىگى كەنەت اشىلىپ قالدى. ىشىنەن اياعى بايلانباعان قوي قىسىلىپ شىعىپ كەتتى دە، بەت الىسسىز ماڭىراپ، ۇزاپ بارا جاتتى.

جۇرتتان قارعىس الماي، العىس الاتىن اتپال ازاماتتىڭ ۇرلىق ءتۇبى جان توزگىسىز قورلىق ەكەنىن ءدوپ باسىپ بىلمەدى. اجداھاداي وتتى جالىن بۇرىككەن اجال كەۋدەسىن باسقاندا، شىبىن جانى شىرقىراپ، بوتاداي بوزدادى. ءبىر كۇن ءوتتى، بۇل ساپارعا اسىعىس شىققانىنا، ۇستارانىڭ جۇزىندەي قاتەرلى جولمەن جۇرگەنىنە وكىندى. بۇل ۇرلىقتى نە ءۇشىن جاسادىم، نە ءۇشىن ءدال وسى كۇنى اتقا قوندىم، نە ءۇشىن قىسقا جولدى ءولىم جولىن تاڭدادىم.. . شىركىن!

ەكىنشى كۇن ءوتتى، ءوزى عۇمىر بويى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق جاقسىلىق جاسامادى. كوش جۇرە تۇزەلەدى دەپ، قولىن ءبىر سىلتەپ جۇرە بەردى.

اكەدەن قالعان داۋلەتتى قولىندا ۇستاپ قالا المادى. اتتەڭ.. . جان ساقتاۋدىڭ وڭاي جولىن ۇيرەندى. ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتەتىن دۇنيەدەن مەن دە ءوز ۇلەسىمدى الىپ قالايىن دەپ، تالاي جەتىم مەن جەسىردى قان قاقساتىپ، ەتەگىن جاسقا تولتىرىپ ەدى- اۋ. وسى كەزدە تارازىنىڭ ءبىر باسىن جاماندىق باسىپ كەتتى. ومىردە پەندەسىن وزەككە تەپكەندەي بۇل جولمەن ەشكىم قالاعا قاتىنامادى. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن كوك يتكە جاساعان قياناتى ويىنا ەرىكسىز ورالدى. رولگە ۇرىپ سىنعان كەڭسىرىگى، اش بورىدەي قان سوقتانىڭ ءيىسىن كوش جەردەن سەزەتىن مۇرنى تىنىس الماي، ەنتىگىپ اۋىزبەن تىنىستادى.

سول ءتۇنى ول قاتتى قينالدى. بايعۇس زارلاپ شاقىردى. ءادىلدىڭ ۇنىمەن اۋەندەس ەدى. قۇلاعىنا ۇلىعان ءيتتىڭ داۋىسى كەلدى.. . كىمدى جۇتقالى ۇلىپ جاتىر ەكەن.. . ءيا، سول كۇنى.. . كوك ءيتتى يەن تاۋعا اپارعان كۇنى ەرتەسىندە ءدال وسىنداي ساي- سۇيەكتى سىرقىراتار ايانىشتى ءۇن ەستىلگەن ەدى.

تەك ادىلگە عانا ەستىلەتىن جۇمباق ءۇن.. .

جەر ءجۇزىن قاراڭعىلىق باسىپ، قارا بۇلتتار قاباق تۇيە وڭدى- سولدى بار پارمەنىمەن سوعىسىپ جاتتى. جەردەگى جاساعان قىلمىستى تازارتقىسى كەلگەندەي، اعىل- تەگىل نوسەرلەتتى.

ءادىلدىڭ ءۇستى سۋ بولدى. اق جاۋىن قارا جەر بەتىندەگى كۇناھارعا ءمولدىر تامشىلارىن قيماستىقپەن سەبەلەپ جاتتى. ءتىرى قالۋعا دەگەن ءۇمىتى ءۇزىلىپ بارادى.

ءۇشىنشى كۇن بولدى.. .

قۇر سۇلدەرى قالعانشا قاسارىسقان سورلى ەتەكتەن ەڭبەكتەپ كوتەرىلىپ، جول شەتىنە جەتپەك بولدى. جول شەتىنە جەتسە، جولدان وتكەن جولاۋشىلار كەزىگەر دەپ ويلادى. بۇتا- بۇرگەن ۇياتى جوق بەتىن كىناسىز جانداردىڭ كەتكەن ەسەسىن قايتارعانداي وسقىلاپ ۇردى. كۇرەك ۇستاپ كورمەگەن اق ساۋساقتارى ءتىلىنىپ، قان تىيىلمادى. دىمقىل جەردەن وتكەن ىزعار تاس باۋىرىن مۇزداتتى. ايتىلماعان سوزدەرى، سۇراپ ۇلگەرمەگەن كەشىرىمدەرى، ىستەگەن قاتە ارەكەتتەرى ويىن ون بولىككە ءبولدى. كوك توبەت تەمىر شىنجىردى ۇزە الماعانداي، ءادىل جول شەتىنە جەتە المادى. قاڭسىعان تاماعىن جىبىتۋگە ءبىر تامشى سۋعا زار بوپ جاتقاندا، "يت - جەتى قازىنانىڭ ءبىرى" دەپ جانى كەۋدەسىنەن شىققانشا قايتالاي بەردى، قايتالاي بەردى.. . ۇرىنىڭ قايعىسىن جۇتىپ، شاشىن جايىپ جوقتاپ جارى مەن مەكتەپكە ەندى باراتىن بالاسى قالدى.. . اكەسىز جەتىم بالا، جەسىر ايەل ەندىگى كۇنى نە بولادى.. . ۇرلىق ءتۇبى قورلىق.. .

ءبىر ءتۇن دالادا تۇنەپ قالعان ۇرلانعان ىسەك ەرتەسى تۇستە تابىنعا كەپ قوسىلادى.

ءۇش كۇن دالادا جاتقان ءادىلدىڭ جانسىز دەنەسىن ءتورتىنشى كۇنى قويشى سەرىك شال كورىپ، اۋىلعا حابارلايدى. قازاقى داستۇرمەن جانازاسىن شىعارىپ، اق جاۋىپ، ارۋلاپ جەرلەيدى. جول اپاتى تولىق زەرتتەلىپ، قورىتىندىسى شىقتى. مال ۇرلاپ بارا جاتىپ، وسى ءىستىڭ تۋىلعانى انىقتالدى.. . بۇل ءىستىڭ تولىق بارىسىن ەستىپ بىلگەن كورشىسى كوزىنە جاس الدى. ءبىر قويدى سۇراسا دا بەرەر ەدىم عوي.. . ءادىلدى ولىمگە قيمادى. ءادىل كەتكەن جولعا قاراپ تۇردى. "ەندى بۇل جولمەن كەرى قايتپايسىڭ، قوش، ءادىل.. . قوش"، دەپ سوڭعى رەت قوشتاستى.. .

 

اۆتور: مۇحتار سەرجان

massaget.kz