ۇلىتاۋ شايقاسى: تاريحي تاعىلىم
سولاردىڭ ىشىندە - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولاتىن اتاۋلى كۇن ايرىقشا دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ەلىمىزدىڭ - قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ، جەرىمىزدىڭ - قازاقستان دەپ، حالقىمىزدىڭ قازاقتار دەپ اتالۋىنىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ تاريح تورىنە كوتەرىلۋى تۇر.
XV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قۇرىلعان قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ەل مۇددەسىنە ساي، رۋ- تايپالاردىڭ ەتنوستىق اۋماقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. ول مەملەكەتتىڭ قابىرعاسىن قاتايتىپ، ىرگەسىن بەكىتىپ، كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، شاڭىراعىن تىكتەدى. سونداي كۇرەستەردىڭ بىرىنە - 1510 - جىلى قىس ايلارىندا ۇلىتاۋ ماڭىندا قاسىم حان مەن ونىڭ سول كەزدەگى باستى قارسىلاسى - مۇحاممەد شايباني حان اراسىندا وتكەن ۇرىس جاتادى. بۇل ۇرىستا كىم جەڭىسكە جەتسە، سول بۇكىل دەشتى قىپشاققا يەلىك ەتۋشى ەدى. وسىعان وراي، ءبىز تومەندە وسى شايقاس تۋرالى ماتەريالداردى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
ۇلىتاۋ شايقاسى - 1505-1510 - جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعى مەن ماۋەرەنناحرداعى شيبانيلىق اۋلەت اسكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى سوعىس بارىسىندا بولعان شايقاستاردىڭ ءبىرى جانە سوڭعىسى. ول 1510 - جىلى قىس ايلارىندا ۇلىتاۋدا قاسىم حان باسقارعان قازاق اسكەرى مەن ماۋەرەنناحرداعى شيبانيلىق اۋلەتتىڭ نەگىزىن سالۋشى، ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حان اسكەرىنىڭ اراسىندا وتەدى. شايباني حان ءۇشىن شايقاستىڭ ماقساتى قازاق حاندىعىن تولىعىمەن باعىندىرۋ بولدى. قاسىم حاننىڭ قولدانعان اسكەري ءادىس- ءتاسىلى ارقاسىندا جاۋ اسكەرى تاس- تالقان بولىپ جەڭىلەدى. وسى شايقاستان كەيىن قاسىم حان بۇكىل قازاقتىڭ بيلەۋشىسىنە اينالىپ، ونىڭ ون جىلعا سوزىلعان حاندىقتى باسقارۋ كەزەڭى باستالادى. قازاق حاندىعى سول عاسىردا ءوزىنىڭ ەڭ شىرقاۋ شەگىنە، قاسىم حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىنا اكەلەدى. ال مۇحاممەد شايباني حاننىڭ وسى جەڭىلىستەن كەيىن جولى بولماي، سول جىلدىڭ اياعىندا مەرۆ قالاسى تۇبىندە قازا تابادى.
ەندى وسى ۇلىتاۋ شايقاسى تۋرالى تەرەڭىرەك توقتالالىق. الدىمەن ۇلىتاۋ شايقاسى قارساڭىنداعى قازاق حاندىعى مەن ماۋەرەنناحرداعى شيبانيلىق اۋلەت اراسىنداعى ساياسي قارىم- قاتىناستارعا نازار اۋدارىپ كورەلىك.
XV عاسىردىڭ ورتاسىندا كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ باسشىلىعىمەن قۇرىلعان قازاق حاندىعى سول عاسىردىڭ 70-90-جىلدارى سىرداريا وزەنىنىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى قالالار مەن وڭىرلەر ءۇشىن تەمىر اۋلەتىمەن كۇرەس جۇرگىزەدى. مۇحاممەد شايباني حان اتاسى ءابىلقايىر حاننىڭ قايتىس بولۋىنان (1469 - جىلى) جانە اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى، ءابىلقايىردان سوڭ حان تاعىنا وتىرعان اعاسى شايح حايدار حاننىڭ قازا تابۋىنان سوڭ (1470/71 - جىلى) قاشىپ ءجۇرىپ، اقىرى ماۋەرەنناحرداعى تەمىر اۋلەتىن پانالايدى. سامارقان بيلەۋشىسى تەمىرلىك مىرزا سۇلتان احمەت وعان كومەك بەرىپ، سىر بويىن يەلەنە باستاعان قازاق حاندىعىنا قارسى قويادى. ءسويتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شيرەك عاسىرعا سوزىلعان سىردىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى تۇركىستان قالالارى ءۇشىن كەسكىلەسكەن شايقاستار جۇرەدى. شايقاستار بارىسىنا مۇحاممەد شايباني حان بەلسەنە ارالاسادى.
بۇل كۇرەستىڭ 1494-1496 - جىلدارى وتكەن ءۇشىنشى كەزەڭىنە موعولستان مەملەكەتى دە قاتىسادى. اقىرى، شامامەن 1497 -جىلى كۇرەسۋشى ءۇش جاق: قازاق حاندىعى، موعولستان جانە مۇحاممەد شايباني حان باستاعان شيبانيلىق سۇلتاندار ءوزارا بەيبىت كەلىسىمدەرگە كەلىپ، تۇركىستان ايماعىن ۇشكە ءبولىپ الادى. قازاق حاندىعى ايماقتىڭ سىعاناق، ساۋران جانە سوزاق وڭىرلەرى ەنەتىن سولتۇستىك بولىگىن، موعولستان مەملەكەتى وڭتۇستىك بولىكتەگى تاشكەنت پەن سايرام وڭىرلەرىن، ال شيبانيلىق سۇلتاندار ايماقتىڭ ورتالىق بولىگىندەگى ياسسى مەن وتىرار وڭىرلەرىن يەمدەنەدى. بەيبىت كەلىسىمدەر تۋىسقاندىق بايلانىستارمەن نىعايتىلادى. دەرەكتەردە قازاق حانى بۇرىندىق ءوزىنىڭ ءبىر قىزىن مۇحاممەد شايبانيعا، ەكىنشى ءبىر قىزىن ونىڭ تۋعان ءىنىسى ماحمۋد سۇلتانعا ۇزاتقاندىعى جونىندە ايتىلادى. سونداي- اق قازاق سۇلتاندارى كەشەگى قارسىلاسى - موعول حاندارىمەن دە تۋىستاسادى. قاسىم سۇلتاننىڭ تۋعان اعاسى، سول كەزدەگى ەڭ بەدەلدى قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءبىرى - ادىك سۇلتان موعول بيلەۋشىسى سۇلتان ماحمۋد حاننىڭ قارىنداسى، ءجۇنىس حاننىڭ ەڭ كىشى قىزى - سۇلتان نيگار حانىمعا ۇيلەنەدى. ءسويتىپ، سوعىسۋشى جاقتار اراسىندا بەيبىتشىلىك ورناعانداي بولادى. ءبىراق بۇل بەيبىت جىلدار ۇزاققا سوزىلمايدى.
تەمىر اۋلەتىنىڭ مىرزالارى اراسىنداعى شيەلەنىسكەن ساياسي داعدارىس پەن ءوزارا كۇرەستەردى وتە شەبەر پايدالانا بىلگەن ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى 1500 - جىلى موعول حانىنىڭ اسكەري كومەگىمەن سامارقان تاعىن باسىپ الادى دا، كوپ ۇزاماي ماۋەرەنناحردىڭ وزگە دە ايماقتارىن باعىندىرا باستايدى. 1501-1504 - جىلدار ارالىعىندا بۇكىل ماۋەرەنناحر اۋماعىندا مۇحاممەد شايباني حاننىڭ جەكە- دارا بيلىگى ورنىعادى. 1505 -جىلى حورەزم ايماعى دا باعىندىرىلادى. بۇرىنعى تەمىرلىك مىرزالار مەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ بار بايلىعى شيبانيلىق سۇلتاندار مەن ولاردىڭ جاقتاستارىنىڭ قولىنا وتەدى. وسىلايشا، ورتا ازيادا 130 جىل بويى بيلىك قۇرعان تەمىر اۋلەتىنىڭ ورنىنا، جاڭا اۋلەت - شيبانيلىق اۋلەت بيلىككە كەلەدى.
جاڭا بيلەۋشى ءوز بيلىگىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن بىرنەشە رەفورمالاردى، ونىڭ ىشىندە اقشا رەفورماسىن جۇزەگە اسىرادى. جەرگىلىكتى ءىرى ءدىن باسىلارىمەن جاقىنداسىپ، ءارتۇرلى ءدىني تاقىرىپتار بويىنشا پىكىرسايىستار وتكىزەدى. بۇحارا، سامارقان قالالارىندا وتكىزىلگەن ءدىني تاقىرىپتاردا جاڭا اۋلەتتىڭ جانە مۇحاممەد شايباني حاننىڭ بيلىگى ماسەلەلەرى قوزعالىپ، ونى ءدىني جاعىنان نەگىزدەۋ قاراستىرىلادى.
مۇحاممەد شايباني حان ماۋەرەنناحرداعى بيلىگىن ابدەن ورنىقتىرىپ بولعان سوڭ، نازارىن قايتادان سولتۇستىكتەگى قازاق حاندىعىنا اۋدارادى. قازاق حاندىعىن وزىنە تاۋەلدى ەتۋ ءۇشىن ول 1506 -جىلدان باستاپ قازاقتارعا قارسى كۇرەستىڭ بىرنەشە ءتۇرىن بىردەن قولدانادى. ولارعا ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق، ءدىني جانە اسكەري كۇرەستەر جاتتى.
ءبىرىنشى كۇرەس، ول - ەكونوميكالىق كۇرەس بولدى. دەشتى قىپشاق اۋماعىندا تۋىپ- ءوسىپ، ءومىرىنىڭ 20 جىلىن سوندا وتكىزگەن مۇحاممەد شايباني حان دەشتىلىك تۇرعىنداردىڭ قانداي تاۋارلاردى ماۋەرەنناحر قالالارىنان ساتىپ الاتىنىن جاقسى بىلەتىن. ەگەردە قازاقتاردىڭ ماۋەرەنناحر اۋماعىنداعى ساۋدا- ساتتىعىنا تىيىم سالىنسا، وندا ولاردىڭ جاعدايى كۇرت ناشارلايدى. بۇل ماۋەرەنناحر بيلەۋشىسىنە وتە ءتيىمدى بولاتىن. ونىڭ ويىنشا قازاقتاردى باعىنىشتىلىقتا ۇستاۋدىڭ ءبىر جولى - وسى جول بولۋى ءتيىس. سول ماقساتپەن شيبانيلىق حان تۇركىستان ايماعىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن قازاقتارمەن ساۋدا- ساتتىق جاساماۋ، قازاقتارمەن ارالاسپاۋ جانە ساۋداگەرلەردىڭ ول جاققا بارماۋى تۋرالى زاڭ شىعارادى. ءتىپتى، حورەزم مەن تۇركىستان ايماقتارىندا جۇرگەن قازاق ساۋداگەرلەرىن توناۋعا بىرنەشە رەت جارلىق بەرەدى. ال قازاقتار جاعى دا قاراپ قالماي، تونالعان ساۋدا كەرۋەندەرى ءۇشىن كەك الۋ ماقساتىندا بىرنەشە رەت ماۋەرەنناحر اۋماعىنا جورىقتار جاسايدى. بۇل تۋرالى مۇحاممەد شايباني حاننىڭ حاتشىسى، ءارى ءدىني كەڭەسشىسى بولعان فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني ءوز ەڭبەگىندە ايتىپ وتەدى.
ەكىنشى كۇرەسكە - يدەولوگيالىق كۇرەس جاتتى. بۇل كۇرەستىڭ نەگىزگى ماقساتى - قازاق حاندارىنىڭ بەدەلىن تومەندەتىپ، ولاردىڭ بيلىگىنىڭ زاڭسىز ەكەندىگىن كورسەتۋ بولدى. سول ماقساتتا ارنايى تاپسىرمامەن 1504-1506 -جىلدارى كىتاپتار جازىلىپ، وندا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ سوعىسا المايتىندىعى تۋرالى باياندالادى. شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى جازىلىپ، وندا قازاق حاندارى جوشىنىڭ ەڭ كىشى ۇلى - تۇقاي تەمىردەن تارقاتىلادى. ەل اراسىنا شيبانيلىق سۇلتانداردىڭ تۇقاي تەمىرلىك سۇلتانداردان ارتىقشىلىعىن، مارتەبەسى جوعارى ەكەندىگىن كورسەتەتىن مىناداي اڭىز- اڭگىمە جەلى تارتادى. بۇل اڭگىمەنى شيبانيلىق اۋلەتتىڭ تاريحشىسى وتەمىس قاجى ءوز كىتابىندا باياندايدى.
ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى تومەندەگىدەي: «جوشى حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ارتىندا قالعان ۇلدارىنىڭ ەشقايسىسى بيلىكتى يەلەنبەي، ونى اتامىز شەشسىن دەپ شىڭعىس حانعا كەلىپتى. شىڭعىس حان نەمەرەلەرىنىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ بولعان سوڭ، ءۇش كيىز ءۇي تىكتىرىپتى دە، التىن بوساعالى اق ورداعا باتىيدى، كۇمىس بوساعالى كوك ورداعا وردا ەجەندى، بولات بوساعالى بوز ورداعا شيباندى كىرگىزىپتى. ال تۇقاي تەمىرگە اربا دا بەرمەپتى. سودان بەرى شيبانيلىقتار تۇقايتەمىرلىكتەرگە «ءبىز سەندەردەن ارتىقپىز»، - دەپ ايتاتىن بولىپتى». وسىلايشا، قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ ارعى اتاسىن تۇقاي تەمىردەن تاراتۋ ارقىلى ولاردىڭ بەدەلىن تومەندەتۋ كوزدەلىپ، دەشتى قىپشاقتاعى ولاردىڭ بيلىگىنىڭ زاڭسىز ەكەندىگى وسى كۇرەستىڭ ەكىنشى تۇرىندە «دالەلدەنەدى» .
كۇرەستىڭ ءۇشىنشى تۇرىنە - ءدىني كۇرەس جاتتى. بۇل بويىنشا مۇحاممەد شايباني حان ورتا ازيالىق ءىرى ءدىن باسىلارىنا قازاقتاردى كاپىرلەر دەپ جاريالاتقىزادى. ال كاپىرلەرگە قارسى سوعىس - قاسيەتتى سوعىس، وعان ءاربىر مۇسىلماننىڭ قاتىسۋى مىندەتتى دەپ، شيبانيلىق بيلەۋشى ءوزىنىڭ قازاقتارعا قارسى جاسايتىن جورىقتارىنا جاپپاي مۇسىلماندىق سيپات بەرگىزگەنىن جازادى رۋزبيحان. سونىمەن بىرگە، اۆتور شىڭعىس حان ۇرپاقتارى اراسىندا يسلامدى العاش قابىلداعان حاندار تۋرالى ايتادى. يراندا - گازان حاننىڭ (1295-1304 ج ج. بيلىك قۇرعان) ، شاعاتاي مەملەكەتىندە - باراق حاننىڭ (1266-1271 جج. ) العاشقى بولىپ يسلامدى قابىلداعانىن ايتا كەلە، ءدال سولاردىڭ زامانىندا جوشى ۇلىسىندا دا حاندار مۇسىلمان بولا باستادى دەيدى. شايباني حاننىڭ ايتۋىنشا، «شىڭعىس حاننان تارايتىن ءبىزدىڭ بەسىنشى اتامىز يسلامدى قابىلداعان، سول كۇننەن بەرى بۇكىل جوشى ۇلىسى مۇسىلمان بولعان» دەپ جازادى كىتاپ اۆتورى.
ودان ءارى رۋزبيحان بىلاي دەيدى: «.. .وزبەك تايپالارى دا يسلامدى قابىلدادى، سولاردىڭ ىشىندە قازاقتار دا بار. قازاق ۇلىسىندا يسلامنىڭ تامىرى شىڭعىس حان ۇلىسىندا يسلامدى العاش قابىلداعان كەزدەن بەرى بەرىك ورنىققان. ءبىراق ولاردىڭ اراسىندا شاماندىقتىڭ قالدىقتارى، پۇتقا تابىنۋشىلىق ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. مۇسىلمان بولا تۇرا شاماندىققا، پۇتقا تابىنۋشىلىققا ءتان ءىس- ارەكەتتەرگە بارسا، وندا ونى دىننەن اۋىتقۋشىلىق دەپ اتاپ، ونداي قاسيەتتەر تەك كاپىرلەردە بولادى»، دەپ وي تۇيەدى شايباني حاننىڭ حاتشىسى رۋزبيحان «ميحمان نامە- بۋحارا» اتتى كىتابىندا.
فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحانيدىڭ بۇل مالىمەتىنەن ءبىز، مۇحاممەد شايباني حاننىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى مىقتاپ دايىندالعانىن بايقايمىز. شيبانيلىق حاننىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقتاردىڭ ءدىنى تۋرالى جوعارىدا ايتىپ وتكەن تەرىس پىكىرلەر ماۋەرەنناحرلىقتاردى قاسيەتتى سوعىسقا يتەرمەلەيدى.
سوعان قاراماستان اۆتور قازاقتاردىڭ ءدىنى جونىندە باسقا ادامداردان ەستىگەندەرىن دە جازادى. وندا «.. . قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىققا وتكەنىنە 200 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. .. . ولار قۇران وقيدى، نامازعا جىعىلادى، بالالارىن مەكتەپتەرگە بەرەدى، ورازا ۇستايدى، نەكە كەلىسىمىنسىز ۇيلەنبەيدى.. .» ، دەپ ناقتى اتاپ وتەدى.
شايباني حاننىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى جاريالاعان ءدىني كۇرەسىنىڭ تۇپكى ماقساتىن «ميحمان نامە- بۋحارا» كىتابىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. XV عاسىردىڭ باسىندا يراندا سەفيەۆيلەر اۋلەتى بيلىككە كەلىپ، ولار شييزمدى رەسمي ءدىن رەتىندە جاريالايدى دا، سۋنيتتەر قۋعىنعا ۇشىرايدى. كوپتەگەن سۋنيتتىك باعىتتاعى ءدىني عۇلامالار، ءبىلىمدى ادامدار ماۋەرەنناحرعا قاشىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى - رۋزبيحان بولاتىن. ولاردى مۇحاممەد شايباني حان ءوز قىزمەتىنە الادى. شيبانيلىق حاننىڭ بيلىگى كۇشەيگەننەن كەيىن ولار بىرتىندەپ، شايباني حاندى قىزىلباستار ەلىنە قارسى سوعىسقا شىعۋعا يتەرمەلەي باستايدى. وعان نەگىز ەتىپ حاديستەردەن مىسالدار كەلتىرەدى. 817-898 - جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءابۋ ءداۋىد اس- سيدجيستاني يمامنىڭ حاديستەر جيناعىندا پايعامباردىڭ مىناداي سوزدەرى بار ەكەن: « مۇحاممەد پايعامبار ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ماۋەرەنناحردا «مۇسىلماندار قورعاۋشىسى» پايدا بولادى جانە ونىڭ بەس بەلگىسى بولادى دەگەن ەكەن». سول بەس بەلگىنى تالداي كەلە، ولاردىڭ ءبارى دە شايباني حاندا كەزدەسەدى دەپ وي تۇيەدى رۋزبيحان. باسقاشا ايتقاندا، سۋنيتتىك باعىتتاعى ءدىن باسىلارى مەن عۇلامالار مۇحاممەد شايباني حاندى يران مەن يراكتاعى سەفيەۆيلەر اۋلەتىنە قارسى سوعىسقا اتتانۋعا يتەرمەلەيدى.
مۇحاممەد شايباني حانعا حاديستە جازىلعانداي، بۇكىل «مۇسىلمانداردىڭ قورعاۋشىسى» بولۋ ءۇشىن، وڭتۇستىك- باتىستاعى مىقتى قارسىلاسى سەفيەۆيلەر اۋلەتىن جەڭۋ كەرەك، ال ول ءۇشىن الدىمەن، سولتۇستىكتەگى قارسىلاسى - قازاق حاندىعىن تالقانداۋ كەرەك بولدى. ءسويتىپ، قازاقتارعا قارسى جاسالاتىن سوعىستىڭ سەبەبى كورىنەدى.
ال ەندى كۇرەستىڭ ءتورتىنشى تۇرىنە - اسكەري كۇرەس، ياعني قازاق حاندىعىنا قارسى جاسالعان جورىقتار جاتتى. 1505-1510 -جىلدار ارالىعىندا مۇحاممەد شايباني حان قازاقتارعا قارسى ءتورت رەت جويقىن جورىقتار ۇيىمداستىرادى. ونىڭ العاشقى ۇشەۋى ءبىرشاما تابىستى وتەدى. وسى ءۇش جورىق بارىسىندا سىر بويىندا قىستايتىن جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ ۇلىستارى كوپ شىعىنعا ۇشىرايدى. سول جىلدارداعى قازاق بيلەۋشىسى بۇرىندىق حان تاراپىنان جاۋعا قارسى ەشقانداي قارسىلىق ۇيىمداستىرىلمايدى. بۇل جاعداي ونىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىن ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. ءۇشىنشى جورىققا قاتىسقان فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني جورىق بارىسى مەن سول كەزدەگى وقيعالاردى ءوز كىتابىندا جاقسى باياندايدى. ءۇش جورىق بارىسىندا بىرنەشە قازاق ۇلىستارى تالان- تاراجعا تۇسكەنىمەن مۇحاممەد شايباني حان ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتى - قازاق حاندىعىن باعىندىرۋدى جۇزەگە اسىرا المايدى. ءسويتىپ، ول 1510 - جىلى قازاقتارعا قارسى ءوزىنىڭ ءتورتىنشى، سوڭعى جورىعىن ۇيىمداستىرادى.
1510 -جىلعى ۇلىتاۋ شايقاسى قارساڭىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي جاعدايى جونىندە ءبىر- ەكى اۋىز ءسوز ايتار بولساق، سول كەزدەگى قازاقتىڭ حانى - كەرەي حاننىڭ ۇلى بۇرىندىق حان ەدى. XV عاسىردىڭ 70-90- جىلدارىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ سىردىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى قالالار مەن وڭىرلەر ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەستەرى بارىسىندا ول بارلىق سىرتقى ساياساتقا جالپى باسشىلىق ەتسە، بۇكىل قازاق اسكەرلەرىنە ناقتى باسشىلىق جانىبەك حاننىڭ ۇلى قاسىم سۇلتاننىڭ قولىندا بولادى. ءوزارا كەلىسىپ، بىرىگىپ جۇرگىزگەن كۇرەس ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، سول عاسىردىڭ سوڭىنا تامان قازاق حاندىعى سىردىڭ سولتۇستىك بولىگىنە تابان تىرەگەن- ءدى. XV عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارى جاسالعان كەلىسىمدەر مەن تۋىسقاندىق بايلانىستار كەرەي حان ۇلدارى مەن جانىبەك حان ۇلدارى اراسىنا سىزات تۇسىرەدى. بۇرىندىق حاننىڭ مۇحاممەد شايباني حانمەن جاساعان تۋىستىق بايلانىسىنا قارسىلىق رەتىندە جانىبەك حاننىڭ ۇلدارى موعولستان حانىمەن تۋىستىق بايلانىستار ورناتادى.
XVI عاسىردىڭ باسىنداعى مۇحاممەد شايباني حاننىڭ العاشقى ءۇش جورىعىندا سىر بويىنداعى جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ ۇلىستارى تالقاندالادى. بۇرىندىق حان تاراپىنان ورتاق جاۋعا قارسى ەشقانداي ارەكەتتەر جاسالمايدى. بۇل دا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ۇلدارى اراسىنداعى سىزاتتىڭ تەرەڭدەي تۇسكەنىن كورسەتەدى. دەرەكتەر بۇل تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر بەرەدى: «.. . قاسىم حان بۇرىندىق حاننىڭ جانىندا بولۋدى قالامايتىن. ويتكەنى، ونىڭ جانىندا بولاتىن بولسا، ونى قۇرمەت تۇتۋعا تۋرا كەلەدى. ال ىشتەي جەككورۋشىلىك وعان قۇرمەت بىلدىرۋگە جول بەرمەيتىن- ءدى. سوندىقتان قاسىم حان ودان ىرگەسىن اۋلاق ۇستايتىن. بۇرىندىق حان سارايشىققا قونىس تەپتى. قاسىم حان ودان مۇمكىندىگىنشە قاشىق جۇرەيىن دەپ موعولستان شەكاراسىنا كەتىپ قالدى».
1510 - جىلعى ۇلىتاۋ شايقاسى قارساڭىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشى توپتارى اراسىنداعى جاعداي وسىنداي بولاتىن.
ەندى ناقتى شايقاستىڭ وزىنە اۋىسساق، شايباني حاننىڭ 1510 - جىلعى قازاقتارعا قارسى جاساعان ءتورتىنشى جورىعى تۋرالى مالىمەتتەر وتە قىسقا تۇردە بولسا دا، ءبىر- ەكى شىعارمادا كەزدەسەدى. 1525-1533 - جىلدارى جازىلعان ابداللاح بالحيدىڭ «زۋبدات ال- اسار» اتتى شىعارماسىندا جانە 1541-1546 - جىلدار ارالىعىندا جازىلعان مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح- ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە جورىق تۋرالى ايتىلادى.
بۇعان دەيىنگى جورىقتار سەكىلدى بۇل ءتورتىنشى جورىق تا قىس ايلارىندا باستالادى. ويتكەنى، قازاق ۇلىستارى شارۋاشىلىق جاعدايلارىنا بايلانىستى قىس ايلارىندا ءبىر- بىرىنەن وتە الىس ورنالاساتىن جانە ءاربىر ۇلىس كورشى ۇلىستا نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابار بولاتىن. سول كەزدە قاسىم حاندا 200 مىڭنان اسا اسكەر بولعان ەدى. قىستا ونىڭ اسكەرلەرى ءار جەردە قىستاپ شىعاتىن. وسىنداي زاڭدىلىقتى جاقسى بىلەتىن مۇحاممەد شايباني حان قازاقتارعا جورىقتارىن تەك قىستا ۇيىمداستىرىپ وتىردى.
1510 - جىلدىڭ قىسىندا شيبانيلىق بيلەۋشى كوپ اسكەرىمەن دەشتى قىپشاق اۋماعىنا باسىپ كىرەدى. حاننىڭ ءوزى سىر بويىنداعى كوك كەسەنە دەگەن جەردە قالىپ، ۇلى تەمىر سۇلتان مەن نەمەرە ءىنىسى ۇبايداللاح سۇلتان باستاعان بارلىق اسكەردى ۇلىتاۋ ماڭىنداعى قاسىم حاننىڭ ورداسىنا اتتاندىرادى. شيبانيلىق تاريحشى ودان ارعى وقيعا بارىسىن بىلايشا بايان ەتەدى.
«.. .قاسىم حاننىڭ ورداسىنا تەمىر سۇلتان مەن ۇبايداللاح سۇلتان باستاعان اسكەر كەنەتتەن سوققى بەردى. قاسىم حاندا ولارعا قارسى تۇرارلىقتاي كۇش بولمادى. ءسويتىپ، ونىڭ ۇلىتاۋداعى ورداسى مەن ەل- جۇرتى سۇلتانداردىڭ قولىنا ءتۇستى. تاجىريبەسى از جاس سۇلتاندار جەڭىستەرىن بىرنەشە كۇن بويى قاسىم حان ورداسىندا تويلاپ، قارسىلاستارىنان ەشقانداي قاۋىپ كۇتپەدى، جاۋ بار ەكەنىن ەستەرىنە دە المادى، كۇزەت تە قويمادى». ودان ارعى وقيعالار بارىسى ابداللاح بالحي مەن مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ەڭبەكتەرىندە بىلايشا جالعاسادى:
«قاسىم حان شيبانيلىق سۇلتانداردىڭ قاننەن- قاپەرسىز ەكەنىن بىلگەننەن سوڭ، جاعدايدىڭ ءبارىن انىقتاۋ ءۇشىن بارلاۋعا ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى - مويىنسىز حاسەن دەگەن باتىرىن ازعانتاي ادامدارمەن جىبەرەدى. قاسىم حاننىڭ باتىرى قاراۋىلى جوق ورداعا وتە جاقىن كەلىپ، قاسىم حان كەلىپ قالدى دەپ قاۋەسەت تاراتادى دا، تىكەلەي ۇرىسقا تۇسپەي الىستان قاراسىن كورسەتىپ وتىرادى. قاتتى قورقىپ قالعان شيبانيلىقتار ءبىر- بىرىنە قاراۋعا مۇرشالارى كەلمەي، بويلارىن ۇرەي بيلەپ، قاشا باستايدى. ەشكىمنىڭ ويىنا قارسىلىق كورسەتۋ تۋرالى وي دا كەلمەيدى. شايباني حاننىڭ اسكەرلەرى، ءسىرا قاسىم حاننىڭ ءوزى كەلگەن ەكەن دەپ ويلاپ، العان ولجالارىنىڭ ءبارىن تاستاپ، شايباني حانعا قاشىپ كەلەدى». «زۋبدات ال- اسار» اۆتورى «جاۋ تاسادان شىعىپ، ۇرىس سالدى، ۇرىس مايدانىندا كوپ ادام قازا تاپتى. سول ۇرىستا شايباني حاننىڭ اعا بەگى قامبار مىرزا قازا تاپتى. اسكەردىڭ بارلىق قارۋ- جاراعى قازاقتاردىڭ قولىنا ءتۇستى. قاشقان شيبانيلىق سۇلتاندار ايانىشتى كۇيدە شايباني حانعا كەلىپ قوسىلدى. ولاردىڭ سوڭىنان وكشەلەي قۋعان قازاقتار تاعى دا شايباني حاننىڭ كوپ ادامىنىڭ كوزىن جويدى. ولاردىڭ ىشىندە حاننىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەرى كوپ ەدى».
تومەندە وسى كەلتىرگەن دەرەك مالىمەتىندەگى وقيعالارعا تالداۋ جاساساق ءبىراز دەرەكتەرگە قانىق بولامىز. الدىمەنەن، دەرەك مالىمەتىن حابارلاۋشى كىم، دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەلىك. دەرەك بەرۋشى ابداللاح بالحي - XVI عاسىردىڭ باسىندا العاشىندا تەمىرلىك مىرزالاردىڭ، سودان كەيىن حوراسان ايماعىن شيبانيلىقتار باعىندىرعاننان سوڭ شيبانيلىق سۇلتانداردىڭ قىزمەتىندە بولعان تاريحشى. اۆتور شىعارماسىن 1525-1533 - جىلدار ارالىعىندا شيبانيلىق ءسۇيىنىش قوجا حاننىڭ ۇلى كەلدىمۇحاممەد سۇلتاننىڭ تاپسىرماسىمەن جازعان. «جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ» دەگەندەي، اۆتور مۇمكىندىگىنشە شيبانيلىق اۋلەتكە قىزمەت ەتىپ وتىرعاندىقتان اۋلەت وكىلدەرىنىڭ جەڭىستەرىن ءتىلى جەتكەنشە ماقتايدى دا، جەڭىلىستەرىنە كەلگەندە از ايتۋعا تىرىسادى. سول سەبەپتى ول ۇلىتاۋداعى شيبانيلىقتاردىڭ ماسقارا جەڭىلىسى تۋرالى ءبىر بەتكە جەتەر- جەتپەستەي، وتە قىسقا باياندايدى. ەگەردە ابداللاح بالحي قازاق حاندارىنىڭ قىزمەتىندە بولىپ، ۇلىتاۋداعى جەڭىس تۋرالى بايانداۋدى وعان قاسىم حاننىڭ ءوزى تاپسىرسا، وندا ول ءبىر بەت ەمەس، تۇگەلدەي ءبىر كىتاپ جازعان بولار ەدى. شيبانيلىق اۋلەت تاريحشىسى ۇلىتاۋ شايقاسىن شيبانيلىق اۋلەتتىڭ تۇرعىسىنان جازعان دەپ ەسەپتەي وتىرا، تومەندە سول شايقاسقا قاتىستى ءوز تۇجىرىمدارىمىزدى كەلتىرەلىك.
بىرىنشىدەن، قان مايداندا تالاي رەت بەتپە- بەت سوعىسقان قاسىم حان مۇحاممەد شايباني حاننىڭ سوعىس جۇرگىزۋ تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسىن جاقسى بىلەتىن، سوعان بايلانىستى ول قارسىلاسىنىڭ سوڭعى جورىعى ءوز ورداسى مەن ۇلىسىنا باعىتتالاتىنىن الدىن- الا ءبىلىپ، ۇلىسىن ۇلىتاۋ ماڭىنا كوشىرەدى. ونداعى ويى - ۇلىسىن جاۋ سوققىسىنا كەنەتتەن ۇشىراتپاۋ بولاتىن. ونىڭ بۇل ستراتەگيالىق ءتاسىلىنىڭ وتە دۇرىس بولعاندىعىن كەيىنگى وقيعالار دالەلدەپ بەرەدى. ەكىنشىدەن، جاۋ اسكەرى قازاق جەرىنە ەنگەننەن باستاپ ولاردىڭ ءاربىر قيمىلىن حابارشىلار ارقىلى قاسىم حان ءبىلىپ وتىرادى. بۇل ونىڭ اسكەري بارلاۋ مەن حابار جەتكىزۋ ءىسىن جاقسى ۇيىمداستىرا بىلگەنىن كورسەتەدى. ۇشىنشىدەن، از ساندى اسكەرمەن كوپ ساندى جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن دۇرىس تاكتيكانى قولدانۋى. ۋاقىتشا شەگىنۋ ارقىلى ول ءوز ۇلىسىن جاۋ قولىندا قالدىرسا دا، نەگىزگى كۇشىن ساقتاپ قالادى. جاۋ اسكەرىن سىرتتاي باقىلاۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ بەيقامدىعىن تۋعىزادى. دەرەك مالىمەتى جاۋ اسكەرىنىڭ بەيقام بولعاندىعى سونداي، كۇزەت قويۋدى قاپەرىنە الماعانىن باياندايدى.
تورتىنشىدەن، قاسىم حان قارسىلاس اراسىندا ۇرەي تۋعىزۋ ءادىسىن قولدانۋ ارقىلى جاۋ اسكەرىنىڭ سوعىسقا دايىندالۋىنا مۇمكىندىك بەرگىزبەيدى جانە دە قازاقتار وراسان كوپ اسكەرمەن تاياپ قالدى دەگەن جالعان اقپارات تاراتۋ ارقىلى ماۋەرەنناحرلىقتار اراسىندا بەي- بەرەكەتسىزدىك تۋعىزادى. بەسىنشىدەن، قاسىم حان ءوزىنىڭ نەگىزگى كۇشىن توسقاۋىلعا قويىپ، قاشقان جاۋدىڭ قاق ماڭدايىنان سوققى بەرەدى. مۇنداي سوققىنى كۇتپەگەن جاۋ اسكەرىنىڭ قارسىلىق كورسەتۋگە شاماسى كەلمەي، امان قالعاندارىنىڭ قاشۋعا عانا دارمەنى جەتەدى. دەرەكتە باياندالعانداي، وسى ۇرىستا شايباني حاننىڭ ەڭ سەنىمدى اعا بەگى قازا تابادى. قانشاما قارۋ- جاراقتىڭ قولعا تۇسكەنى دە ايتىلادى.
التىنشىدان، بۇكىل سوعىس بارىسىنداعى شەشۋشى ۇرىس مۇحاممەد شايباني حان باسقارعان توپپەن وتەدى. العاشقى ۇرىستاردان سوڭ ابدەن ۇرەيلەنىپ، بەرەكەسى بولماعان جاۋ اسكەرىنىڭ قالعاندارى شايباني حانعا كەلىپ قوسىلادى. ءبىراق جالپى ۇرەي باسىلماي جاتىپ- اق قاسىم حاننىڭ ءوزى باسشىلىق ەتكەن قازاق اسكەرلەرى سىر بويىندا كەلەسى سوققىنى بەرەدى. ناتيجەسىندە ابداللاح بالحيدىڭ جازعانىنداي مۇحاممەد شايباني حان ءىرى جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. وسىلايشا، قازاق جەرىن جاۋلاۋعا كەلگەن قارسىلاس جاقتىڭ اسكەرىنە قاسىم حان قولدانعان شەبەر اسكەري ستراتەگيا مەن تاكتيكانىڭ، كەرەمەت قولباسشىلىق ونەردىڭ ارقاسىندا تويتارىس بەرىپ قانا قويماي، ولاردى تاس- تالقان ەتىپ جەڭەدى.
وسىلايشا، ۇلىتاۋ شايقاسىنداعى قازاقتاردىڭ جەڭىسى - ءبىر جاعىنان، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالسا، ەكىنشى جاعىنان، بۇكىل «مۇسىلمانداردىڭ قورعاۋشىسى» بولۋعا ۇمتىلعان مۇحاممەد شايباني حاننىڭ يران مەن يراك باعىتىنا جاسالاتىن بولاشاق جورىقتارىنا توسقاۋىل بولىپ سانالدى. 1510 - جىلعى ۇلىتاۋ شايقاسىنداعى جەڭىستىڭ قازاق حاندىعى ءۇشىن ماڭىزى قانشالىقتى جوعارى بولسا، ماۋەرەنناحرداعى شيبانيلىق اۋلەتتىڭ بيلىگى ءۇشىن سونشالىقتى تومەن بولادى.
وسى جەڭىستەن كەيىن قاسىم حاننىڭ بەدەلى قازاق ەلى ىشىندە ودان ءارى وسەدى، اتاق- ابىرويى ودان ءارى تاسيدى. قاسىم حان بولسا قازاق تاعىن يەلەنەدى دە، ون جىل بويى حاندىق قۇرادى. 1511-1521 - جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعى قاسىم حاننىڭ باسقارۋىمەن سول عاسىرداعى ءوزىنىڭ ەڭ شىرقاۋ شەگىنە كوتەرىلەدى.
ال مۇحاممەد شايباني حاننىڭ جاعدايى ۇلىتاۋ شايقاسىنداعى جەڭىلىستەن سوڭ قۇلدىراي باستايدى. ابداللاح بالحي شيبانيلىق تاريحشى بولا تۇرا، بۇل تۋرالى: «ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شاحباحت- حان (مۇحاممەد شايباني حاننىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى. - ب. ك. ) ءىرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى»، - دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇدان كەيىن ونىڭ جاز ايلارىندا اۋعانستانداعى حازار تايپالارىنا جاساعان جورىعى دا ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. 1510 - جىلى قاراشا ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە مەرۆ قالاسى تۇبىندە يران شاحى يسمايىلدىڭ قولىنان قازا تابادى.
وسىلايشا، جوعارىدا ايتىلعان ويلارىمىزدىڭ ءبارىن تۇيىندەي كەلە، مىناداي تۇجىرىمعا كەلەمىز. تاريحىمىزدا بۇرىن ايتىلماي، كوپشىلىككە بەيمالىم بولىپ كەلگەن نەمەسە ورتا عاسىرلارداعى كوپتەگەن قاتارداعى وقيعالاردىڭ ءبىرى دەپ سانالىپ كەلگەن 1510 - جىلعى ۇلىتاۋ شايقاسىنداعى جەڭىستى تاريحىمىزداعى ەڭ جارقىن بەتتەردىڭ ءبىرى دەپ سانايمىز.
بەرەكەت كارىبايەۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
«ەگەمەن قازاقستان»
