بارون سىيعا بەرگەن قىز

استانا. قازاقپارات - اۋىل جاقتان: «تەرەزيا اپاي قايتىس بولدى»، دەگەن حابار كەلدى. بىلتىر رەسەيدىڭ كورشىلەس ۆولگوگراد وبلىسىنا وسى كىسىنى ارنايى ىزدەپ بارعان ەدىك. «تەرەزياسى كىم؟» دەپ وتىرعان شىعارسىزدار؟ اڭگىمەنى ارىدەن باستايىق ەندەشە...

باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جانىبەك اۋدانىندا گەننادي وسپانوۆ دەگەن دارىگەر بولعان. كوبى ەسىمىن قازاقشالاپ عافۋ دەيتىن. كەيبىرى ءتىپتى قۇسپان، كەيدە قۇسايىن دەپ تە اتاي بەرگەن.

كەرەمەت ءبىلىمدى، كۇردەلى وپەراتسيالاردى اۋىلدا-اق جاساي بەرەتىن اسكەري دارىگەر. ول الدىنا كەلگەن ناۋقاستاردىڭ تامىرىن ۇستاپ تا اۋرۋلارىن ايتىپ بەرەتىن بولعان. سىرقاتتارعا ءبىر جاپىراق قاعازعا دياگنوزىن جازىپ، ءوزىنىڭ «وسپانوۆ» دەگەن جازۋى بار ءمورىن سوعىپ بەرەدى ەكەن. ساراتوۆتىڭ اۋرۋحاناسىنداعى دارىگەرلەر ول كىسىنىڭ جازىپ بەرگەن قاعازىمەن قارالۋعا بارعان ناۋقاستان قايتا اناليز الماي-اق، بىردەن ەمدەۋگە قابىلدايتىن بولعان. جانىبەكتىڭ حالقى بۇل اعايدى ءالى كۇنگە قۇرمەت تۇتادى.

اۋىلداعىلاردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن عافۋدى زەرتتەپ جۇرگەن - جانىبەك اۋداندىق «شۇعىلا» گازەتىنىڭ رەداكتورى احمەديار باتىرحانوۆ دەگەن ازامات. ول كىسىنىڭ اۋزىنان دا وسپانوۆ جايلى كوپ مالىمەت ەستىدىم. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. مىڭ رەت ەستىگەنشە، ءبىر رەت كور دەپ، احمەديار اعا ەكەۋمىز بىلتىر وسپانوۆتىڭ كوزى ءتىرى كەمپىرىنە بارعان ەدىك. تەرەزيا دەگەن، مىنە، سول كىسى.



سۋرەتتەردە: 1) ع. وسپانوۆ پەن تەرەزيا. 1968 -جىل. 2) وتباسى. 1982-جىل.

* * *

60- جىلداردىڭ سوڭىندا گەننادي وسپانوۆ ساراتوۆتىڭ پيتەر اۋدانىندا دارىگەر بولىپ ءجۇرىپ، سول جەردە تاس قاشاپ جۇرگەن سىعانداردىڭ ءبىر ءسابيىن ءولىم اۋزىنان امان الىپ قالعان. گەنناديدىڭ بىلىكتى دارىگەر ەكەنىنە ريزا بولعان تابور باسشىسى كەلەر جىلى ونى زاكارپاتەگە قوناققا شاقىرادى.

- 1967-جىل. جاز. سىعاندارمەن بىرگە ماڭ دالاداعى مازداعان وتتى قورشاي وتىرمىز. باس قوناعىمىز گەنناديگە مەنى قاراما-قارسى وتتىڭ كەلەسى جاعىنا تۇرعىزىپ قويدى. ول ماعان ءۇنسىز 10-15 مينۋت قاراپ وتىردى. جاسى ەلۋدەن اسقان ول ماعان قارت بولىپ كورىندى. ال مەن بولسام 14 جاستاعى بويجەتكەنمىن. وعان ۇناتپاي قارادىم. ءبىراق ءوز ويىمدى اشىق ايتۋعا سەسكەندىم. ال، گەننادي وسپانوۆ بولسا مەنىڭ جاراتپاي تۇرعانىمدى تۇسىنسە كەرەك، كەرى بۇرىلىپ، توپتىڭ اراسىنان شىعىپ كەتە باردى.

مەن تابوردا قالدىم. الايدا قۋانىشىم ۇزاققا سوزىلعان جوق، - دەدى كۇلىپ تەرەزيا اپاي بىزبەن اڭگىمەسىندە. - كەلەر جىلى جازدا گەننادي فەدوروۆيچ ءبىزدىڭ ەلگە تاعى دا كەلدى. بۇل جولى مەنى قولىمنان ۇستاپ، قازاقستانعا الدى دا جۇرە بەردى. ءبىزدىڭ ۆەنگر سىعاندارىنىڭ باسشىسى ۇلىن اجالدان امان الىپ قالعانى ءۇشىن مەنى گەننادي فەدوروۆيچكە سىيعا بەرگەن ەكەن.

قارسىلىق بىلدىرۋگە دارمەنىم بولمادى. سەبەبى، سىعانداردىڭ زاڭى بويىنشا بارون مەنى سول جەردە تابوردان قۋىپ جىبەرەدى نەمەسە ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ءسويتىپ، بۇرىن كورمەك تۇگىلى ەستىمەگەن قازاقستانداعى ورال وبلىسىنىڭ جانىبەك اۋدانىنىڭ كۇيگەنكول اۋىلىنا كەلدىم.

عافۋ مەن تەرەزيانىڭ نەكەسىنەن مارينا، ەلەنا، ەكاتەرينا، نينا، انگەلينا، سەرگەي، ۆلاديمير ەسىمدى ۇل-قىزدارى بار. بالالارىنىڭ بارلىعى دا قازىرگى ۋاقىتتا ماسكەۋ قالاسىندا بولسا، تەرەزيا اجەي جۇبايى جەرلەنگەن كايساتسك اۋىلىندا جالعىز تۇردى.

- ۇيدە گەننادي بالالارىمەن نەمىس، اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىندە سويلەسىپ وتىراتىن. ءوزى ەركىن سويلەيتىن، بالالارىن دا ءبىلىمدى قىلىپ ءوسىردى. ۇلتتارىنىڭ - قازاق، رۋلارىنىڭ قازانقۇلاق ەكەنىن قايتا-قايتا ايتىپ وتىراتىن، - دەپ ەسكە الدى تەرەزيا.

اتى اڭىزعا اينالعان وسپانوۆ قانداي ادام؟

بىلتىر جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن احمەديار اعانىڭ وبلىسىمىزدىڭ «دانا» جۋرنالىنا وسپانوۆ جايلى ماقالاسى جاريالاندى. اۆتور ارحيۆ دەرەكتەرىمەن ناقتى زەرتتەۋ جاسادى. ول انىقتاعان مالىمەتتەر گەننادي وسپانوۆ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە II ۋكراين مايدانى قۇرامىندا مارشال ي. كونيەۆتىڭ قاراماعىندا اسكەري دارىگەر بولعانىن راستايدى. سوعىس جىلدارى جارالانعان جاۋىنگەرلەر مەن وفيتسەرلەردىڭ اياق-قولدارى ىرىڭدەمەۋ ءۇشىن اسكەري حيرۋرگتار جارالانعان جەردى كەسىپ تاستاي بەرەتىن بولعان. ال وسپانوۆ بولسا، وق تيگەن اياق-قولدى ەكىنشى جاعىنان تەسىپ، وقتى الىپ، ارنايى ءدارى-دارمەكتەرمەن جۋىپ-شايعان، ءسويتىپ، جارالانعان جاۋىنگەرلەردىڭ دەنە مۇشەلەرىنىڭ كەسىلمەي، امان قالۋىنا ارەكەت جاساعان. جاۋىنگەرلەر جارالانىپ جاتىپ، وعان وسپانوۆتىڭ وتا جاساۋىن وتىنگەن.

گەننادي وسپانوۆ 1946-1960-جىلدارى ارالىعىندا ۆلاديۆوستوك، ناحودكا قالالارىنداعى گوسپيتالدەردە، اسكەري كەمەلەردە دارىگەر بولا ءجۇرىپ، قىزمەت بارىسىندا بۇكىل ەۋروپانى ارالاپ، سونىمەن قاتار سولتۇستىك امەريكادا، ساحالين جانە كامچاتكا ارالدارىندا، بارەنتس تەڭىزىندە، اتلانت، ءۇندى، تىنىق مۇحيتتارىندا، جاپونيانىڭ حونسيۋ، حوككايدو ارالدارىندا بولعان. ۇزاق ساپارلارعا اتتاناتىن اسكەري كەمەدە ءجۇرىپ ول «تەڭىز اۋرۋىنا» ۇشىرايدى. پريمورە ولكەسىندەگى اسكەري گوسپيتالدە ۇزاق جاتىپ ناۋقاسىنان ەمدەلىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ دەرتتەن ايىعۋىنا سەپ بولعان دارىگەر ورىس قىزىنا ۇيلەنەدى. ودان ءۇش بالاسى بولعان.

- گەننادي قايتىس بولاردان ءبىر جىل بۇرىن ۆلاديۆوستوك قالاسىنداعى سول ۇل- قىزدارىنا بارىپ كەلدى. «ءوز جولىمدى قۋعان قىزىم بارىنا ريزامىن. نينامەن نەمىس، فرانسۋز، اعىلشىن تىلدەرىندە تىلدەستىم. ول ماعان قىتاي جانە جاپون تىلدەرىندە سۇراق قويعاندا جاۋاپ بەرە المادىم. 12 ۇلتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن قىزىما ريزامىن. ەندى مەنىڭ ارمانىم جوق دەپ كەلدى»، - دەگەن ەدى تەرەزيا اپاي.

برەجنيەۆتىڭ جەكە دارىگەرى

كەيىن گەننادي وسپانوۆ بەلگىسىز سەبەپتەرمەن وتباسىنان اجىراسىپ، دوستارىنىڭ شاقىرۋىمەن ماسكەۋ قالاسىنا كەلەدى. سول كەزەڭدە ك س ر و دەنساۋلىق مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتەتىن ارىپتەسىنىڭ قولداۋىمەن ول بۋردەنكو اتىنداعى اسكەري گوسپيتالدە، كەيىن «قىزىل كرەست» قوعامىندا، سودان سوڭ كرەملدە ل. ي. برەجنيەۆتىڭ جەكە دارىگەر تەراپيەۆى بولىپ جۇمىس جاساعان.

«كرەملدەن كەتۋ سەبەبىم، شىنىمدى ايتسام، «ۇلكەن كىسىنىڭ» تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قان قىسىمىن ولشەۋدەن جالىقتىم»، - دەپ ول كەزىندە كۇيگەنكولدىك حاۋمەت ساپاروۆقا ايتقان. ءوز ءوتىنىشى بويىنشا جۇمىستان بوساعان وسپانوۆ ساراتوۆ وبلىسىنا قونىس اۋدارىپ، سول جاقتىڭ اۋرۋحانالارىندا دارىگەر بولىپ ابىرويمەن ەڭبەك ەتكەن. وندا كەيىپكەرىمىز ەكىنشى رەت ۋكراين قىزىنا ۇيلەنىپ، بەس ۇلدىڭ اكەسى اتانعان. بۇگىندە الەكسەي عارىش زاۋىتىندا ينجەنەر، الەكساندر قۇرىلىسشى، سەرگەي نەمىس تىلىنەن اۋدارماشى، ۆلاديمير ترامۆاي جۇرگىزۋشى بولىپ ەڭبەك ەتسە، ۆاسيلي بالا كۇنىندە قايتىس بولعان.

گەرينگتىڭ «فوردىن» تاقىمداعان

گەننادي فەدوروۆيچ ايگىلى ۆەرماحت قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى گەرينگتىڭ جەڭىل اۆتوكولىگىنە يە بولعان. ول ماشينانىڭ دا وزىندىك تاريحى بار. ۇكىمەت گەرينگتىڭ اۆتوكولىگىن ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسپەن اياقتالعاندا ك. ە. ۆوروشيلوۆقا سىيعا بەرگەن. ول كىسى ماشينانى ءبىر گەنەرالعا سىيعا تارتقان. ال، كەيىن سول اۆتوكولىكتى جۇرتقا «توپوليا» انىمەن تانىس گەننادي كولەسنيكوۆ يەلەنگەن. سودان سوڭ بۇل نەمىس ماشيناسى توقسانىنشى جىلدارى جانىبەك اۋدانىنىڭ كۇيگەنكول اۋىلىنا قاراستى ونەگە ەلدى مەكەنىندە تۇرعان گ. وسپانوۆتىڭ جەكە كولىگى بولعان. كرەملدەن جەكە ساياجايدى الماي كەتكەن وسپانوۆقا وسى كولىك سىيعا بەرىلگەن دەسەدى. ونى گەننادي فەدوروۆيچتىڭ ايداپ جۇرگەنىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەر ءالى كۇنگە بار.

اۋىلدا وتا جاساپ، اعىلشىنشا گازەت الدىرعان

وتكەن عاسىردىڭ 60- جىلدارىنىڭ سوڭىندا جانىبەك اۋدانىنىڭ كۇيگەنكول اۋىلىنىڭ اۋماعىندا ماسكەۋدەن كەلگەن گەولوگتار زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ءبىر ورىس ۇلتى وكىلىنىڭ باسىنا جوعارىدان قۇلاعان تەمىر ءتيىپ، گ. وسپانوۆ الگىنىڭ ايىرىلعان باسىنا اۋىلدا وتا جاساپ، اياعىنان تىك تۇرعىزعان.

كوزىن كورگەندەر وسپانوۆتىڭ شايدىڭ ورنىنا قايناتىلعان سۋ ءىشىپ جۇرە بەرگەنىن ايتادى. اراق-شاراپ، سىرا دەگەندەردى مۇلدەم تاتپاعان. تەمەكى تارتپاعان. ادام اۋىرىپ جاتىر دەگەن حابار ەستىگەن ول كۇيگەنكول اۋىلىنان 12 شاقىرىم جەردەگى كولتابان، 9 شاقىرىم جەردەگى قۇرساي، 22 شاقىرىم جەردەگى ونەگە بولىمشەلەرىنە قىسى-جازى تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلى بولسا دا جاياۋلاپ-جالپىلاپ جۇرە بەرگەن. كوكتەم شىعا دارىلىك شوپتەر تەرىپ، دالاعا كەتەتىن بولعان. وسپانوۆ ساداقالاردا اۋىل مولدالارىنىڭ قۇران وقىعاندارىنا ريزا بولماي، ءوزى وقيتىن. اۋىلداستارى اسىرەسە ونىڭ ايتقان ءسوزىن قالايدا ورىندايتىن قاسيەتىن ەرەكشە ايتادى. بەرگەن دارىلەرىن اۋرۋلاردىڭ ءىشىپ جۇرگەنىن قاتتى قاداعالايتىن بولعان.

- 1970-جىلى كۇيگەنكول ۋچاسكەلىك اۋرۋحاناسىندا جاتقان مەنى قۇياڭ اۋرۋىنان وسپانوۆ ەمدەدى. ارقامنىڭ 12 جەرىنە ينە شانشىپ، بۇل ءتاسىلىن ونىڭ «بلوكادا» دەپ اتاعانى ەسىمدە قالدى. سودان بەرى ول سىرقات مەنى مازالاپ كورگەن ەمەس، - دەيدى بۇگىندە جانىبەك اۋىلىندا تۇراتىن زەينەتكەر نۇربولات تاجىعاليەۆ.

«وسپانوۆ ت. جاروكوۆ كەڭشارىنداعى ۋچاسكەلىك اۋرۋحاناسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىندە اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن «Moskow news»  گازەتىن  سۋدىراتىپ وقىپ وتىراتىن»، - دەپ كەزىندەگى ارىپتەسى قانسۇلۋ جامبىلوۆا اپاي ءجيى ايتادى.

جەرلەستەرى جىر ەتىپ ايتاتىن گەننادي فەدوروۆيچ وسپانوۆ 1997-جىلى 30- جەلتوقساندا 82 جاسىندا ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ پاللاسوۆكا اۋدانىنداعى كايساتسك اۋىلىندا قايتىس بولعان. سول ەلدى مەكەندە جەرلەگەن. ءبىراق مۇسىلماندار زيراتى بۇگىندە شەكارانىڭ بەر جاعىندا، جانىبەك اۋدانى اۋماعىندا.

* * *

تەرەزيانى جەرلەۋگە، اناسىمەن قوشتاسۋعا ماسكەۋدە ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەن ۇل-قىزدارىنىڭ ءبارى كەلدى. اسپاندى جامىلىپ، كوك ءشوپتى جاستانىپ، تاۋ-تاستى كەزىپ، باسى اۋعان جاعىنا قاڭعىپ، ەركىندىكتى سۇيگەن سىعان حالقىنىڭ قىزى قازاقتىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ، قازاقتان ۇل-قىز تۋىپ، ەڭ سوڭىندا وقىمىستى بالالارىنان جىراق اۋىلدا قايتىس بولدى. اۋىلداستارى مەن جانىبەكتىكتەر ونىڭ اتاقتى وسپانوۆتىڭ جارى بولعاندىعى ءۇشىن سىيلادى.

egemen.kz

اۆتور: نۇرلىبەك راحمانوۆ، جۋرناليست، ورال