ەسىڭ باردا ەشكى جي
ەشكى مالى ەجەلدەن- اق قازاق تۇرمىسىندا ەرەكشە باعالانعان. ونى كوپ جاعدايدا تۇلىك باسىن كوبەيتۋ ماقساتىندا وسىرەدى. ويتكەنى ەشكى - وتە ءوسىمتال جانۋار. قوي، سيىر ورتا ەسەپپەن جىلىنا ءبىر رەت تولدەسە، ەشكى - جىلىنا ەكى رەت، كوبىنەسە ەگىزدەن لاقتايدى. قوناقجاي حالقىمىز ەرتەرەكتە قوناعىنا قوي سويعانى بولماسا، بىلايعى كەزدە شىرتىلداتىپ بورتە لاقتى جىعاتىن. ەشكى ەتى قوي ەتىنە قاراعاندا تەز قاتاتىنى راس. ءبىراق ول ءسىڭىمدى ءارى جەڭىل، كەنەۋى دە مول تاعام. سەبەبى، ەشكى تابيعاتىنان ءشوپتىڭ شۇيگىنىن، 550 دەن اسا ءتۇرىن جەيتىن، سۋدىڭ تازاسىن ىشەتىن وتە تالعامپاز مال.
العاشقى قار تۇسكەندە «اياز ءتۇسىپ، سوعىم سويعانشا» دەپ، حالىق ەرەكشە كۇتىمدە تۇرعان بەس- التى جاسار سەركەنى سوياتىن. سول تايىنشاداي سەركەدەن سەرە قازىداي ماي تۇسەتىنىن كونەكوز قاريالار جاقسى بىلەدى. قازىر وسى جايلار ەرتەگى سياقتى. ال سەركەنىڭ تەرىسىنەن يلەنىپ، ءجۇنى سىرتىنا قاراتىلىپ تىگىلەتىن تون، ىشىك - جاۋىن- شاشىندى كۇندەرى تاپتىرمايتىن كيىم. قازىرگى زامانداعى تاۋلى حالىقتار كيەتىن سىرت كيىم - وسى. ويتكەنى ەشكى ءجۇنى قىلشىقتى بولعاندىقتان، وعان سۋ سىرعىپ توقتامايدى. جاۋىن- شاشىنى مول كاۆكاز، بالقان، ءالپى جانە باسقا تاۋلى جەرلەردەگى حالىقتاردىڭ ەشكى تەرىسىنەن تون كيەتىنى وسىندايدان.
ەشكى تەرىسىنىڭ قاسيەتىن جاقسى بىلگەن قازاق قىستا سىرتتا توڭازىپ، سۋىق الىپ ابدەن السىرەگەن، شالىق ۇرعان ادامداردى جاڭا سويىلعان قارا ەشكىنىڭ تەرىسىنە وراۋدىڭ ءمانىنىڭ زور ەكەنىن بىلگەن. وسى ءتاسىلدى قولدانۋ ارقىلى اۋرۋىنان قۇلان تازا ايىعىپ كەتكەندەردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. سونداي- اق، ءوزىمىزدىڭ كۇندە قولعا ۇستاپ جۇرگەن دومبىرانىڭ شەگى دە كوپ جاعدايدا ەشكىنىڭ اش ىشەگىنەن جاسالادى.
قازاقتا «قويلى باي - قورالى باي، ەشكىلى باي - ەسەپتى باي» - دەگەن ماتەل بار. بۇل حالقىمىزدىڭ ەشكىنى ارنايى ءبىر ماقساتپەن ۇستايتىنىن، وسىرەتىنىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. ەندى حالىق ەشكىنى قانداي ماقساتپەن ۇستاعانىنا توقتالايىق. بىرىنشىدەن - ءسۇتى، ەكىنشىدەن - ەتى، ۇشىنشىدەن - . تەرىسى، تورتىنشىدەن - ءجۇنى مەن ءتۇبىتى ءۇشىن وسىرەدى. وسى ارادا ەشكى سۇتىنە ەرەكشە توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان مىنا قازىرگى زاماندا جاس انالار سابيلەرىن انا سۇتىنە جارىتپايتىن دەرتكە دۋشار بولدى. ونىڭ سەبەپتەرى كوپ: ەمشەك اۋرۋىنان ەمشەكتەرىنەن ءسۇت شىقپايدى، ۇيدە وتىرىپ وشاق- قاتىن بولعىسى كەلمەي، ەمىزۋدەن قاشقاقتاۋدان، كۇندەلىكتى تۇرمىس، جۇمىس باستىلىق جاعدايلاردان نارەستەسىن ەمىزبەيدى نەمەسە ەمىزۋدەن قاشادى. بۇل توپقا نارەستەلەرىن پەرزەنتحانادا تاستاپ كەتەتىن سۇلۋ - «كوكەك» انالار، كۇيەۋسىز ومىرگە ءسابي اكەلگەن قىز- كەلىنشەكتەردى، بوسانعاندا مەديتسينالىق كومەكتىڭ جوقتىعىنان نەمەسە كومەكتىڭ جەتكىلىكسىز كورسەتىلۋى سالدارىنان سابيگە ءوز جانىن بەرىپ، باقي ومىرگە اتتانعان انالاردى قوسۋعا ستاتيستيكالىق مالىمەت جەتەلەيدى.
بۇدان ونشاقتى جىل ءبۇرىن رەسپۋبليكامىزدا جۇزدەگەن بالالار ءسۇتحاناسى بولعان ەدى. ال بۇگىنگى تاڭدا سولاردىڭ ءبارى دە جابىلىپ قالعان. سوندىقتان نارەستەلەردى نەمەن اسىرايمىز؟ شەت مەملەكەتتەردەن كەلىپ جاتقان ساپاسى، ماڭىزدىلىعى جانە قۇرامى بىزگە بەلگىسىز بالالار تاعامىمەن، زياندى نەمەسە جاساندى «سۇتپەن» ، بىلامىقپەن جاس سابيلەردى قورەكتەندىرىپ ءجۇرمىز.
عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە، انا ءسۇتىنىڭ قۇرامىنا ەڭ جاقىن قۇرامدى ءسۇت - ەشكى ءسۇتى. ەشكى ءسۇتى - جوعارعى ازىقتىق جانە بيولوگيالىق قۇندىلىعى بار ەرەكشە تاعام ونىمىنە جاتادى. ەشكى ءسۇتىنىڭ انا سۇتىنە جاقىندىعى قۇرامىنداعى بەتا- كازەيننىڭ مول بولۋىنا بايلانىستى. ەشكى ءسۇتىنىڭ حيميالىق قۇرامى باسقا دا جانۋارلاردىڭ سۇتىندەي تۇراقتى ەمەس جانە كوپتەگەن ىقپالدارعا: جانۋاردىڭ تۇقىمىنا، جاسى مەن ساۋلىعىنا، لاكتاتسيا كەزەڭىنە، قورەكتەنۋ مەن كۇتىم جاعدايلارىنا بايلانىستى بولادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ەشكى ءسۇتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى كوپ. اسىرەسە، اسقازان اۋرۋلارىنا، انەمياعا، كوزدىڭ ناشار كورۋىنە، دياتەزدە وتە پايدالى.
شۆەيتساريانىڭ تاۋلى شيپاجايلارىندا تۋبەركۋلەز، انەميا مەن راحيت اۋرۋىنا شالدىققانداردى ءاۋ باستان- اق ەشكى سۇتىمەن ەمدەگەندەرىن گازەت بەتتەرىنەن وقىپ ءجۇرمىز. كورشى وزبەكستاندا اۋرۋحانالار مەن پەرزەنتحانالاردى سۇتپەن قامتۋ ءۇشىن ارنايى ءسۇتتى ەشكىلەردى فەرمالاردا ۇستايدى. ال ەشكى سۇتىنەن جاسالعان نەمەسە ونى قوسىپ اشىتقان ونىمدەردىڭ پايداسى مول. بەلگىلى شۆەيتساريالىق ىرىمشىكتەردىڭ اتاعىنىڭ قۇپياسى - سيىر سۇتىنە ەشكى ءسۇتىن قوسىپ جاساۋىندا بولسا كەرەك. جوعارعىداعى مىڭعا جۋىق بالالار ءسۇتحاناسىن ۇستاۋ مول قاراجاتتى قاجەت ەتەتىندىكتەن ءوزىن- ءوزى اقتاماۋى مۇمكىن. ەندى سولاردىڭ ورنىنا ەشكى فەرمالارىن ۇيىمداستىرسا، كوپتەگەن تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تابار ەدى. ءارى ەكونوميكالىق جاعىنان دا ءتيىمدى بولماق.
ءسۇتتى ەشكىلەردى «بۇيەن ەمشەك ەشكى» دەپ اتايدى. وسىنداي ءتورت ەشكىنىڭ ءسۇتى شەت مەملەكەتتەن اكەلىنگەن اسىل تۇقىمدى ساۋىن ءبىر سيىردىڭ سۇتىنە مولشەرى جەتىپ قالاتىنى تاڭعالارلىق جايت ەمەس. ماسەلەن، ءبىر ءسۇتتى ساۋىن سيىر سەگىز ەشكىنىڭ ازىعىن جەيدى ەكەن.
100 ەشكىدەن جىلىنا ەكى رەت لاقتاعاندا 250, ال ءبىر تولدەگەندە 150 لاق بولادى. 100 سيىردىڭ ءوسىمى 85 بۇزاۋدان اسپايدى. دەمەك، ءوسىمى ورتاشا 3 ەسەگە جۋىق. اجەلەرىمىزدىڭ ايتۋىنشا، ەشكى ءسۇتى سيىر سۇتىنە قاراعاندا، تەز ءىرىپ كەتەتىنىن ەستىگەنبىز. وسىعان بايلانىستى حالقىمىز ەشكى سۇتىنەن گورى سيىر سۇتىنە كوپ كوڭىل اۋدارسا كەرەك. وعان سەبەپ: ەشكى ءسۇتىنىڭ تەز ءىرىپ كەتەتىنى تەكەلەردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە ءيىسى بولادى. سول ءيىستىڭ باكتەرياسىنان ەشكى ءسۇتى تەز بۇزىلادى. ول ءۇشىن تەكەلەردى ساۋلىق ەشكىلەردەن 8-10 شاقىرىم قاشىقتىقتا باعۋ كەرەك. سوندا ەشكى ءسۇتى تەز ىرىمەيدى. باقىلداعان تەكەلەردەن ەشكىلەر تىنىش جايىلىپ ءسۇتتى بولادى.
مىسالى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى قاتىن- قاراعايداعى بۇعىلاردىڭ تەكەسىن 11 اي جەكە «باعادى» ، تەك كۇز ايىندا ەشكىلەرى قاشقان كەزدە عانا ءبىر ايداي بىرىكتىرەدى. ەگەر وسى تەكەلەردى جەكە ءوزى باعۋ ءادىسىن ەشكى باعاتىن شوپاندار پايدالانسا، وندا ەشكى ءسۇتى مول، سيىر سۇتىندەي تەز ىرىمەي، بوپەلەردىڭ تاماعى بولار ەدى. تاۋلى ايماقتاردا ساۋىلعان ەشكى ءسۇتىن، ەشبىر ەلەكتر جۇيەسى جوق جەرلەردە ۆاكۋۋمدىق ادىسپەن ءسۇتتى С 5
دەيىن تومەندەتىپ، 3-4 كۇن ساقتاۋعا بولادى. بۇل - حالقىمىزدان كەلە جاتقان ءادىس- امال. ۆاكۋۋمدىق «توڭازىتقىش» دەگەنىمىز - ۇلكەن ىدىسقا ىستىق ءسۇتتى نەمەسە ءسۇت پەن قانت قوسپاسىن سىزدىقتاتىپ قۇيعاندا اۋانىڭ ازدىعىنان سۇيىق زات بىردەن С5 دەيىن تومەندەيدى. وسى ۆاكۋۋمدىق «توڭازىتقىش» ادىسىمەن قويۋلاتىلعان ءسۇت (سگۋشەننوە مولوكو) وڭدەگەن كەزدە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 70 پايىزىن ۇنەمدەۋگە بولادى.
قىسقاسى، ەشكىدەن وراسان زور پايدا تابۋعا بولادى. پايداسى بار نارسەنى نەگە بۇگىن پايداسىز ەتىپ وتىرمىز؟ مەنىڭ ماقساتىم - جۇرتشىلىققا قۇلاققاعىس ەتىپ، بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارتۋ عانا.
اتامىز قازاق «ەسىڭ باردا، ەشكى جي» دەپ بەكەر ايتپاعان.. .
ءسادۋاقاس ەسىمباي، استانا قالاسى
«ايقىن»
