بوسقىن مەن ورالماندىق مارتەبەنى شاتاستىرىپ العان جوقپىز با؟
ولاردىڭ دەرەكتەرى راس بولسا، ۇلتىن قازاق ەتىپ العاندار ورالمان مارتەبەسىمەن التى ايدىڭ ىشىندە ازاماتتىق الۋعا، كومەككە بەرىلەتىن اقشانى قارپىپ قالۋعا جانە جەر مەن باسپانالى بولۋعا مۇمكىندىك الادى- مىس. ەگەر دە بۇل اقپارات راسقا اينالسا، نە ىستەمەك كەرەك؟ بۇل مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە قالاي اسەر ەتەدى؟ «الاش ايناسى» وي قورىتىپ كورگەن ەدى؟
الدىمەن، ورالمان مارتەبەسى دەگەن نە ەكەنىن تالداپ الايىق. شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ ءبىرازى وسى «ورالمان» سوزىنە قارسى ەكەندىكتەرىن ءبىلدىرىپ، «قانداستار» دەگەن اتاۋدى ۇسىنىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اتاۋدا تۇرعان ەشتەڭە جوق. «1997 -جىلدىڭ 13 - جەلتوقسانداعى ق ر «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭىندا «ورالمان مارتەبەسى» باسقا ەلدەردەن كوشىپ كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتارعا عانا بەرىلەتىنى جازىلعان. ال، زاڭ بويىنشا ەتيكالىق قازاقتاردان وزگەلەر بۇل مارتەبەنى يەلەنە المايدى.
مامانداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، قازاقستانمەن شەكارالاس قۇلجا، شاۋەشەك، التاي ايماعىندا قازاقتارمەن بىرگە تۇرىپ، قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ العان ۇيعىرلار وتە كوپ. ءتىپتى، ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ اتتارى دا - قازاقشا. ال، قىتاي ساياساتىندا ۇلتىن وزگەرتۋ وتە وڭاي. «ەگەر اپاسى، اتاسى، ايتەۋىر تەگىندەگى ءبىر تۋىسى قازاق، ورىس، قىتاي، نە ۇيعىر بولسا، ونى قىتاي مەملەكەتتىك ورىندارىنا دالەلدەپ بەرسە، ۇلتىن اۋىستىرا سالادى. دەمەك، ۇيعىردى بىلاي قويىپ، قىتايدىڭ ءوزى قازاق مەملەكەتىنە «قازاق» بولىپ ءوتىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن.
دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:
- ءوز باسىم بۇل ماسەلەگە مونيتورينگ جاساپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كورگەن جوقپىن. سوندىقتان دا، اقپاراتتىڭ راستىعىنا كۇمانمەن قارايمىن. وسىنداي داقپىرت تاراعان سوڭ، قۇزىرەتتى ورگاندار بۇل اقپاراتتىڭ راس، وتىرىگىن دەرەۋ انىقتاۋ قاجەت. بىرىنشىدەن، دەرەك انىقتالماي جاتىپ، اتتانداۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، «1993 - جىلدارى شەكارادان 20 مىڭ ۇيعىر ءوتىپ كەتتى» دەگەن شۋ بولعان ەدى. كوپتەگەن ازاماتتار بىرىگىپ، مەملەكەتكە حات جازىپ، الاساپىران كۇي كەشكەنبىز. بۇل دا سونداي جالعان اقپارات بولىپ شىعۋى مۇمكىن. دەسەك تە، جۋرناليستەر تاراپى مۇنداي ماسەلەلەردى باقىلاۋدا ۇستاعانى ءجون. سوڭعى 6 ايدا شەكارادان كىمدەر وتكەنى، كىمدەر ازاماتتىق الۋعا نيەت بىلدىرگەنى تۋرالى زەرتتەۋ جاساپ جىبەرسە، ءبارى بەلگىلى بولار ەدى.
بۇگىندە بۇل اقپاراتتىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىرقاتار ازاماتتار ق ر پرەمەر- ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆتىڭ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتاي ابىقايەۆتىڭ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ جانە مەملەكەتتىك حاتشى ادىلبەك جاقسىبەكوۆتىڭ اتتارىنا اشىق حات جولداپ وتىر. ءبىراق، قۇزىرەتتى ورگاندار ءالى دە جاۋاپ بەرە قويعان جوق.
ساراپشىلار «ەگەر قىتايداعى ۇيعىر ۇلتىنىڭ ازاماتتارى «ورالمان» اتانىپ ۇلگەرسە، ول بىزدەگى جەمقورلىقتىڭ كورسەتكىشى دەپ باعالاۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىردە. ويتكەنى، پاراقورلىق دەندەگەن مەملەكەتتە مۇنداي جاعدايلار بولا بەرەدى.
ءالي كەمەل، الەۋمەتتانۋشى:
- قىتايداعى ۇيعىرلار الەم ەلدەرىنە بوسقىن رەتىندە كەتىپ جاتىر. وسىنداي تۇستا ولاردىڭ قازاق شەكاراسىنان «قازاق» بولىپ ءوتۋى مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا قاۋىپ توندىرەدى. بۇل بىرىنشىدەن، بىزدەگى جەمقورلىقتىڭ دەندەپ بارا جاتقانىنىڭ كورىنىسى. ەكىنشىدەن، وسى اپتادا ۋكراينانىڭ 37 ازاماتى الماتى، استانا قالالارى مەن وبلىستاردىڭ ىشكى ىستەر دەپارتامەنتتەرىنىڭ كوشى- قون پوليتسياسى باسقارمالارىنا بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋدى سۇراپ، ءوتىنىش ءبىلدىردى عوي. قىتايداعى ساياسي شيەلەنىس وسىلاي جالعاسا بەرسە، ۇيعىرلار ءتۇرلى جولمەن قازاقستانعا ءوتىپ، ۋكرايندىقتار سەكىلدى بوسقىن مارتەبەسىن سۇراۋى دا مۇمكىن. شەكارادان «ورالمان» بولىپ ءبىر، بوسقىن بولىپ ەكى وتسە، ولار ۇلكەن كۇشكە اينالارى حاق. بۇگىندە ەكى جىل توقىراپ قالعان «قازاق كوشى» ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن جاندانا باستادى. ەندى ونى ۇيعىرلار پايدالانىپ كەتسە، ىشكى ساياسي احۋالىمىز قيىن جاعدايعا تاپ بولارى ءسوزسىز.
قىتايداعى ۇيعىرلار «قازاق» بولۋعا نەگە قۇمارتادى؟ شىنجاڭداعى ساياسي تولقۋلاردان كەيىن ول جاقتاعى ۇيعىرلاردىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتتى. سوندىقتان دا ولار ەلىمىزگە كەلىپ تۇراقتاپ قالۋ ءۇشىن اتى- ءجونىن، ۇلتىن «قاعاز جۇزىندە» وزگەرتۋگە دايىن ەكەنى بەلگىلى. ءبىراق، ءالى كۇنگە ەلىمىزگە قانشاما ازاماتتىڭ ۇلتىن وزگەرتىپ، شەكارا اسقانى بەلگىسىز. ونى زەرتتەپ، مونيتورينگ جۇرگىزىپ جاتقان ەشكىم جوق. تەك «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەندەي ارا- تۇرا قىسقا عانا اقپاراتتار توبە كورسەتەدى. باسقا مىسالداردى بىلاي قويىپ، 2012 - جىلدارى الماتىنىڭ كوشى- قون پوليتسياسى ءدال وسىنداي جولمەن قازاق اتانىپ جۇرگەن ەكى ۇيعىر (ءابدىحالىق ءابدىسالام مەن ۇلان شەريزات) ازاماتىن اشكەرەلەگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. بۇل 2012 - جىلعى دەرەك. ودان بەرى مۇنداي ءابدىسالامداردىڭ قانشاسى شەكارا استى؟ جاۋاپ تابۋ قيىن.
ساياسات تانۋشى دوس كوشىم دە ۋكرايناداعى جاعدايعا الاڭدايدى. ول جۋىق ارادا ت م د ەلدەرى ۋكراين بوسقىندارىنىڭ استىندا قالۋى مۇمكىن ەكەنىن، سول بوسقىندار ارقىلى ساياسي ويىندار وينالاتىنىن تىلگە تيەك ەتتى.
دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:
- قازىر بىزدەن ۋكراينانىڭ 50-60 ازاماتى بوسقىن مارتەبەسىن سۇراپ وتىرسا، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولاردىڭ سانى 2-3 مىڭعا جەتۋى مۇمكىن. حالىقارالىق زاڭدىلىققا سۇيەنسەك، ءبىز ولاردى قابىلداماي قويۋعا حاقىمىز جوق. سول بوسقىندار ارقىلى ەل اۋماعىنا ءتۇرلى يدەولوگيالار كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. ۋكراينادا قولىنا قارۋ اسىنعاندار، ءوز ميسسياسى اياقتالعاننان كەيىن، بىزگە كەلىپ، «ءتارتىپتى» ازاماتتىڭ رولىن سومداماسىنا كىم كەپىل؟ ماسكەۋدىڭ ارنايى قىزمەتتەرى ادەيى وسى قادامعا بارۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان، ازاماتتىق ماسەلەلەردە ءاردايىم اباي بولعانىمىز ءجون.
رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستان اۋماعىندا بارلىعى 589 بوسقىن نەمەسە 131 وتباسىعا قۇقىقتىق- الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلەدى ەكەن. ولار مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا الىنعان. ولاردىڭ دەنى - 556 ادام - اۋعانستاننان كەلگەندەر. بۇل سان ءبىزدىڭ بوسقىن قابىلداۋدا تاجىريبەمىز وتە از ەكەنىن كورسەتەدى.
ەلنۇر بەيسەنبايەۆ، ساياساتتانۋشى:
- قازاقستان نەگىزىنەن بوسقىن قابىلدايتىن ەل ەمەس. بۇل ماسەلە ق ر زاڭدارى نەگىزىندە دە تولىققاندى رەتتەلمەگەن. قازىر قازاقستانعا قاشىپ كەلگەندەر ءتۇرلى جولدارمەن بوسقىن اتانىپ جاتقان شىعار. ال، جالپىلاما الەمدىك ارەنادا ءبىز بوسقىن قابىلداپ، اتىمىزدى شىعارعان ەمەسپىز. ونداي ساياسي ويىندار ويناۋ قولىمىزدان كەلەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. بۇل ورايدا قىتايداعى ۇيعىرلار قولى جەتسە «ورالمان» ستاتۋسىمەن كەلۋگە تىرىساتىنى حاق. ويتكەنى، «ورالمان» ستاتۋىسى، «بوسقىن» ستاتۋىسىنان جوعارى. ورالماندارعا مەملەكەت جەر، ءۇي، قاراجات بەرەدى. ولاردىڭ تولىققاندى وسى ەلدىڭ ازاماتى بولىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى مول. سول ءۇشىن دە قازاقتارعا ارنالعان ستاتۋستى وزگەلەردىڭ پايدالانۋىنا جول بەرمەۋگە ءتيىسپىز.
«الاش ايناسىنىڭ» ءتۇيىنى
قىتايدان اتا جۇرتىنا ورالعىسى كەلەتىن اعايىن وتە كوپ. ولاردىڭ ىشىندە ۇيعىرلار دا شەكارا اسىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. وسىندايدا كوكەيگە كەپ « ءبىزدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندار بوسقىن مەن ورالماندىق مارتەبەنى شاتاستىرىپ العان جوق پا ەكەن؟ » دەگەن ساۋال ۇيالايدى ەكەن. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
اۆتور: قانات بىرلىك ۇلى
