يرانداعى قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى

ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ۇزاق جىلدار بويى ايتىلماي كەلگەن، زەرتتەلمەي كەلگەن ماسەلەلەردى جان جاقتى اشىق ايتۋعا، بۇرىن جابىق بولىپ كەلگەن تاقىرىپتاردى ەركىن تالقىلاۋعا، وتكەن وقيعالارعا جاڭاشا باعا بەرۋگە مۇمكىندىكتەر پايدا بولدى، سونىڭ ىشىندە الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىن زەرتتەۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنە باستادى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇزاق ۋاقىت ۇمىت بولىپ كەلگەن مۇرالاردى قالپىنا كەلتىرۋ، وسى ۋاقىتقا دەيىن جابىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن الىس شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تاريحى، ساياسي جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋى، ۇلتتىق پسيحولوگياسى مەن دۇنيەتانىمى، تۇرمىس سالتىنىڭ ساقتالۋى مەن وزگەرۋى، وزگە ەتنيكالىق ورتاعا بايلانىستى مادەنيەتىنە ەنگەن وزگەشەلىكتەرى جان- جاقتى زەرتتەلە باستادى.
الىس شەت مەملەكەتتەردە قازاق دياسپوراسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى 1920-1930 - جىلدارى اشارشىلىق، قۋعىن- سۇرگىن، ۇجىمداستىرۋدىڭ كەرى سالدارى، باسقا دا ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى وتاندارىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان، سونىڭ ىشىندە قازاقتار الىس شەت مەملەكەتتەر بولىپ سانالاتىن قىتايعا، موڭعولياعا، يرانعا جانە اۋعانستانعا قونىس اۋدارعان. قازاق حالقىنىڭ ءبىر بولىگى وسىنداي تاريحتىڭ الاساپىران جىلدارىندا تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، نەبىر قيىنشىلىقتاردى باستارىنان وتكىزىپ، قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى ماڭعىستاۋمەن تەڭىز ارقىلى كورشىلەس مەملەكەت بولىپ سانالاتىن يرانعا قونىس اۋداردى.
1927-1928 - جىلدىڭ قىسىندا، ودان كەيىنگى جىلداردا دا جۇتتان كۇيزەلگەن ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ كوپشىلىگى كورشىلەس كراسنوۆودسك، ءبايرامالى، تەدجەنگە قونىستاندى، ودان ءارى تۇركمەنستان جەرى ارقىلى يرانعا بوسقىندىققا ءتۇستى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق وسى 1927-1928 - جىلدىڭ جۇتىنان باستالدى. جۇتقا قوسا ۇكىمەتتىڭ ورتالىقتاندىرىلعان ەت جانە باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن دايىنداۋ جانە سالىق ساياساتى قوسىلدى.
1928-1929 - جىلدىڭ قىس ايلارىندا ماڭعىستاۋ حالقى ءجۇن، تەرى، سۇيەك، شۇبەرەك جيناپ تاپسىرۋعا مىندەتتى بولدى. سالىقتىڭ مولشەرى تىم كوپ، وتەۋ مۇلدە مۇمكىن بولمادى. سوندىقتان قىستىڭ قاقاعان ايازىندا ۇلىعان بورانعا قاراماي قوي قىرقىلدى، تۇيە كۇزەلدى. بۇكىل قيىندىقتارعا قاراماستان ماڭعىستاۋ اۋدانىندا سالىقتى جيناۋ ارتىعىمەن ورىندالدى.
1928 - جىلدىڭ 27-تامىزىندا رەسپۋبليكالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە «بايلاردىڭ شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلدانادى. وسىدان سوڭ ۇلكەن بايلار، سودان كەيىن كىشىگىرىم بايلار، ورتا، ءالدى شارۋالاردىڭ مال- مۇلكى تاركىلەنە باستادى. ماڭعىستاۋدا ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ 1929 - جىلى باستالدى [1].
1931 - جىلعى اياۋسىز قىرعىن اداي حالقىنا جان كەشتى قىرعىن، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن، گەنوتسيد اكەلدى. ەلدى ءتۇرلى شۇبىرىندى، بوسقىنشىلىققا دۋشار ەتىپ، قاسىرەتتى قايعىعا ۇشىراتتى. بوسقىندار مەن اۋا كوشكەندەر تۇرىكمەن جەرى مەن قاراقالپاقستان ارقىلى ءارى قاراي شەت ەلدەرگە - اۋعانستان مەن يرانعا ءوتىپ كەتتى.
سول كەزدەگى حالىقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنىڭ كۇيرەۋى، ناۋقاندار كەزىندەگى زوبالاڭدار، شارۋا قوجالىقتارىن كامپەسكەلەۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ مەن وتىرىقشىلاندىرۋ، شارۋالاردى جازىقسىز جالعان جالالارمەن مەن ايىپتاۋلار تۋىنداتقان بوسقىنشىلىق سالدارلارىنان يران مەملەكەتىندە قازاق دياسپوراسى پايدا بولدى.
يرانداعى قازاق دياپوراسى بۇرىنعى زاماننان سول ەلدى مەكەندەپ كەلە جاتقان حالىق ەمەس. ۇكىمەت تاراپىنان جۇرگىزىلگەن قۋعىن- سۇرگىننەن جانە اشتىقتان قورىققان قازاقتار رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرگە جانە شەتەلگە جاپپاي كوشۋگە، وزدەرىنىڭ تۋىپ- وسكەن جەرىنەن بەزۋگە ءماجبۇر بولدى. سول كەزدەرى ماڭعىستاۋ اۋماعىنان كوشكەن قازاقتار يرانعا قونىستانىپ، وندا مازانداران وبلىسىنىڭ گورگان، بەندەر- تۇرىكمەن، گومبەد دەگەن ءۇش قالادا شوعىرلاندى. قازىرگى ۋاقىتتا اتالعان ءۇش قالا مازانداران پروۆينتسياسىنان ءبولىنىپ، جاڭادان 1997 ج. قۇرىلعان گۇلىستان پروۆينتسياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى [2].
جاڭادان قۇرىلعان گۇلىستان وبلىسىنىڭ ورتالىق قالاسى گورگان بولىپ وتىر [3]. گۇلىستان پروۆينتسياسى كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا ورنالاسقان. سولتۇستىككە قاراي تۇرىكمەنستانمەن، وڭتۇستىكتە يراننىڭ سەمنان پروۆينتسياسىمەن، شىعىسىندا حوراسان جانە باتىسىندا مازانداران پروۆينتسياسىمەن شەكتەسەدى. سونىمەن قاتار ءۇش تاۋلى ايماق، جازىقتى جەرلەرى بار. قازىرگى قازاقتار تۇراتىن گۇلىستان پروۆينتسياسىنىڭ جالپى كولەمى км2 22,000 2002 - جىلعى ساناق بويىنشا گۇلىستان ەلدى مەكەنىنىڭ حالقى شامامەن 600000 1 ادامنان تۇرادى، ونىڭ ىشىندە %58,7 قالا تۇرعىنى، ال% 41,3 اۋىل تۇرعىنى، اتالعان پروۆينتسيا 11 قالا، 18 كىشىگىرىم قالا، 16 اۋدان جانە 45 شاعىن اۋىلداردان تۇرادى.
گۇلىستان پروۆينتسياسىندا تۇراتىن قازاقتار ءۇش قالادا ورنالاسقان: گورگان، بەندەر- تۇرىكمەن جانە گومبەد- كابۋس قالالارى. گورگان قالاسى گۇلىستاننىڭ ورتالىعى، جالپى كولەمى км2 16152 جەردى الىپ جاتىر، حالقىنىڭ سانى - 358877 ادام. گەوگرافيالىق قۇرىلىسى بيىكتىكتە ورنالاسقاندىقتان اۋا- رايى قۇبىلمالى، تاۋدىڭ شىڭدارىندا سالقىن، تاۋ سامالى مەن ىلعالدىلىعى تاۋ ەتەگىمەن ورتالىق ايماعىندا اۋىسىپ تۇرادى. وسى ايماقتا قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە وتە ەجەلگى زامانعى پروۆينتسيانىڭ ءار ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەرى تابىلعان [4].
گورگاننان كەيىنگى ەكىنشى ماڭىزدى قالا بولىپ سانالاتىن گومبەد- كابۋس قالاسى. ول گورگان وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا، ەجەلگى قالا گورگان نەمەسە دجۋردجاندتقا جاقىن ورنالاسقان. وسى قالانىڭ نەگىزگى حالقى بولىپ تۇرىكمەندەر سانالادى. گومبەد- كابۋستا كۇرىش، ماقتا تازالايتىن جانە ماي جاسايتىن زاۆودتار ورنالاسقان. قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى تەز وسۋدە. 1956 - جىلعى ساناق بويىنشا تۇرعىن حالىقتىڭ سانى 747 18ادام بولسا، 1966 -جىلى 807 40ادام، 1971 -جىلى 55000 ادامعا جەتتى» [5]. قازىرگى كەزدە بۇل قالا км2 5071 جەردى الىپ جاتىر جانە 275 649 تۇرعىنى بار. گومبەد- كابۋس قالاسىنىڭ ەجەلگى تاريحي جانە تۋريستىك كورنەكتى جەرلەرى بار.
تاعى ءبىر قازاقتار تۇراتىن بەلگىلى قالالاردىڭ ءبىرى - بەندەر- تۇرىكمەن. بۇل قالا گۇلىستان پروۆينتسياسىنىڭ باتىس بولىگىندە كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان، اۋماعى км21576, حالقىنىڭ سانى 121533 ادام، كوپشىلىگى- تۇرىكمەندەر. تەڭىز جاعاسىنداي ادەمى كورىنىسى بار، ءار ءتۇرلى جەكە قولونەرى دامىعان قالالاردىڭ ءبىرى. سان عاسىرلىق تاريحى بار يران مەملەكەتى- كوپ ۇلتتار، حالىقتار، ءار ءتۇرلى دىندەر مەكەنى بولىپ سانالادى. گۇلىستان پروۆينتسياسىنىڭ حالىقتارىنىڭ ءتىلى، ءدىنى ءار ءتۇرلى، سونىمەن قاتار گۇلىستان پروۆينتسياسىنىڭ، جالپى يران مەملەكەتىنىڭ تۇرعىندارى بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتا ءومىر سۇرەدى.
يرانداعى قازاق دياسپوراسى 1929-1930 - جىلداردان بەرى تۇراتىن 5 مىڭ يران قازاقتارىنان جانە 1980 - جىلدارداعى اسكەري وقيعالاردىڭ كەزىندە يرانعا ورنالاسقان 5 مىڭ اۋعانستاننان قاشقان قازاق بوسقىندارىنان قۇرالدى [6]. يران قازاقتارى ەتنيكالىق قۇرامى جاعىنان كىشى ءجۇز قازاقتارىنا كىرەدى. قازىرگى بارعان جەرىنە وسى كىشى ءجۇز تايپالارى ورنالاسقان جەردەن اۋىپ بارعاندار. كىشى ءجۇزدىڭ تابىن، ءالىم رۋلارىنان دا كەزدەسەدى، ءبىراق نەگىزىنەن ادايلاردىڭ ءتورت اتاسى- جەمەنەي، كورپە، تىنەي، قۇنانورىستار ءوربىپ- ءوسىپ جاتىر [7].
ءسويتىپ، شەتەلدەگى قازاقتار باسقا ەتنيكالىق كەڭىستىكدە ۋاقىت وتە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق جاعدايلارى ءبىر قالىپتى ارناعا ءتۇسىپ، جەرگىلىكتى ەتنوستىڭ قارىم- قاتىناس ءتىلىن ۇيرەنىپ، سونىڭ ىشىندە پارسى، كورشى تۇرىكمەن مادەنيەتىن قۇرمەتتەي وتىرىپ، ۇزدىكسىز ەڭبەكتەنۋ مەن ۇيرەنۋ ناتيجەسىندە جۇمىس ىستەپ، بىرتە- بىرتە قوعامعا، قىزمەتكە ارالاسىپ، تۇزەلىپ، قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋ پروتسەسى بارىسىندا ءوزىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە، ۇلتتىق بولمىسىنا نازار اۋدارا باستايدى.
قازاقتار يراندا قازاق ماقاللاسىن (اۋىلىن) قۇراپ وتىر. يران قازاقتارى باستاپقى جىلدارى تەك كۇنكورىستىڭ عانا قامىن ويلاپ، ءار ءتۇرلى كاسىپپەن اينالىسىپ، ءبىر جاپىراق نان ءۇشىن تىرشىلىك كەشتى. كوشىپ كەلگەن كەزىندە گورگان قالاسىنان جان- جاققا تاس جولدار سالىنىپ جاتقان بولاتىن، كۇندەلىكتى تابىس ءۇشىن قازاقتار سوندا جالدانىپ، جۇمىس جاسادى، اراسىندا ساۋدامەن اينالىسقاندار دا از بولعان جوق.
يران قازاقتارى بالالارىن 1950 - جىلدارعا دەيىن مەكتەپكە بەرۋگە مۇمكىندىكتەرى بولماي ساۋات اشا المادى. تەك 1950- جىلداردان كەيىن ەسىن جيىپ، ءار ءتۇرلى سالالاردا ماماندىقتاردى يگەرە باستادى. ولاردىڭ كوبى ماشينا جوندەۋ، ءۇي قۇرىلىسى، كوپىر سالۋ، جۇك ماشيناسىن جۇرگىزۋ، ۇن تارتاتىن فابريكالار، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. گورگان مەن بەندەر- تۇرىكمەن قالالارىنداعى جۇك تاسۋ سينديكاتتارىندا قازاقتاردىڭ نە 16, نە 24 توننالىق اۋىر جۇك ماشينالارى ءتىزىلىپ تۇراتىن. وسى تۇستا گورگان قالاسىنىڭ جۇك تاسىمالداۋ سينديكاتىن العاش قازاقتار اشقانىن ايتا كەتكەن ءجون [8].
شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى قانشا قيىنشىلىقتاردى باستارىنان وتكەرسەدە ءومىرىن تەك ەلگە دەگەن ساعىنىشپەن وتكىزگەن، ۇرپاعىنىڭ بويىنا قازاقىلىقتى، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن، قاسيەتتى ءدىنىن، ادەت- عۇرىپ، سالت- ءداستۇرىن سىڭىرگەن، وزدەرىن قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە سەزىنىپ تاربيەلەگەن. سوندىقتان تاعدىردىڭ جازۋىمەن تۋعان توپىراقتان شەتتەپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان اتا بابالارىمىزبەن ولاردان تاراعان ۇرپاق جاساعان مول رۋحاني قازىنانى جيناقتاپ جانە ساقتاپ، اتا جۇرتقا جانە بارشا الەمگە تانىستىرۋ اسا ماڭىزدى شارۋا. حالقىمىزدىڭ يگى داستۇرلەرىن ساقتاپ قالعان شەتەلدەگى قازاقتار تاريحي وتانىنا ورالىپ ۇلتىمىزدىڭ تاماشا قاسيەتتەرىن تىرىلتۋگە، سالت- داستۇرلەرىمىزبەن ادەت- عۇرىپتارىمىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ قايتا جاڭعىرتۋعا كوپ ات سالىسارى ءسوزسىز.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1 سارييەۆ ءى. , وماروۆ م. ويراندالعان اداي دالاسى. - الماتى، 1995. - 73 ب.
2 يسلامسكايا رەسپۋبليكا يران. كۋلتۋرنوە پرەدستاۆيتەلسۆو پوسولستۆا يسلامسكوي رەسپۋبليكي يران ۆ رەسپۋبليكە كازاحستان، 2009. - 3 س.
3 جەمەنەي ي. تارقاعان شەر // قازاق ەلى. - 2002. - 7 - تامىز. - 3 ب.
4 Golestan at a Glance.Iran. 2005.
5 لوگاشوۆا ب. تۋركمەنى يرانا. - م. , ناۋكا، 1976.
6 مەنديكۋلوۆا گ. م. يستوريچەسكيە سۋدبى كازاحسكوي دياسپورى. پرويسحوجدەنيە ي رازۆيتيە. ا. , 1997. - 236 ب.
7 كاكىشيەۆ ت. كوش قونىستى بولسىن دەسەك // قازاق ادەبيەتى. - 1995.- 1 تامىز. - 10 ب.
8 قازاق- يران مادەني بايلانىستارىنىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى. - الماتى، 2001. - 30 ب.
ا. ا. بەكەنجانوۆا ( اقتاۋ ق. ) // دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ اعىمداعى مۇراعاتى