مەنى كوپ جايتتار ءۇشىن سىناۋعا بولادى - ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى ا. ايداربايەۆ

استانا. قازاقپارات - قازاقپارات ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى اليك ايداربايەۆپەن ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

- وكىنىشكە وراي، اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ورىن الىپ جاتاتىن الەۋمەتتىك جانە ەڭبەك كيكىلجىڭىنە قاتىستى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ جاتادى. تاياۋدا عانا سىزگە جۇمىسشىلار مەن جۇمىس بەرۋشى اراسىنداعى كەزەكتى داۋدى شەشۋگە ارالاسۋىڭىزعا تۋرا كەلدى. بۇل ءوڭىردىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ما؟ بالكىم جۇمىسشىلاردىڭ تالابى جوعارى شىعار؟

- بۇل سالاداعى وزگەرىستەر قازىرگى تاڭدا جاقسارىپ كەلە جاتىر. دەگەنمەن بارلىق ماسەلەلەر شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋعا ەرتە. احۋالدىڭ جاقسارا ءتۇسۋى بۇل ماسەلەگە تىڭعىلىقتى نازار اۋدارۋ ءارى كۇندەلىكتى اتقارىلعان جۇمىستار سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر دەۋگە بولادى. مەن بىزدەردە ەڭبەك ۇجىمدارىمەن بايلانىستى شامادان تىس ماشاقاتتار ورىن الۋدا دەپ ايتا المايمىن. مۇنداي جانجالعا ارالاسقان كەزدەردە بىزدەردىڭ تالاپتارىمىز جۇمىسشىلارعا قاراعاندا كوبىنە جۇمىس بەرۋشىلەرگە تۋىنداپ جاتادى. ءيا، جۇمىسشىلار تارابىنان دا اسىرا تالاپ ەتۋلەر ورىن الادى. ءبىراق، ولار ءىس جۇزىندە وزدەرىنە تيەسىلىنى تالاپ ەتەدى.

- دەمەك زاڭ بويىنشا وزدەرىنە تيەسىلىنى تالاپ ەتە مە؟

- تەك زاڭ بويىنشا عانا ەمەس. ولار جۇمىس بەرۋشىنىڭ مۇمكىندىگىنە دە قارايدى. بىزدەردە جۇمىسشىلار جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ مۇمكىندىى مول ەكەندىگىن بىلە وتىرىپ، كوپ تالاپ ەتەدى. بۇل ادىلدىك قوي. مۇنداي مۇمكىندىك جۇمىس بەرۋشىدە بولماعان جەرلەردە ولار ونى تالاپ ەتپەيدى، تۇسىنەدى. ال بىزدەردە كوپتەگەن جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ەڭبەك جاعدايىن جاقسارتۋعا، جالاقىنى كوتەرۋگە مۇمكىندىكتەرى بار بولعانىمەن، ونى جاساۋعا قۇلىقسىز. ايتەۋىر قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن جاساعىلارى كەلمەيدى. مۇمكىن بۇل ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ ەرەكشەلىگى دە شىعار.

- اسىرا تالاپ ەتۋ ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ رەسپۋبيلكاداعى ءتورت دونور ءوڭىردىڭ ءبىرى بولۋىنا بايلانىستى ەمەس پە؟

- كوپشىلىك بيۋدجەت سالاسىنىڭ بارلىق ءمان- جايىن بىلە بەرمەيدى. ءتورت دونور وبلىس دەگەندە ءسىز ب ا ق- تا تاراتىلعان، وندا ماڭعىستاۋ وبلىسى تۇسىندا 10 ميلليارد تەڭگە دەگەن سان كورسەتىلگەن اقپاراتقا قاتىستى ايتىپ وتىرعان شىعارسىز. ءبىراق، ەگەر جيىنتىق تۇردە الار بولساق، ءبىزدىڭ ءوڭىر ۇلتتىق قوردى قوسا العاندا بيۋدجەتتىڭ بارلىق دەڭگەيىندە شامامەن تريلليون تەڭگە تولەيدى. بۇل 999 ميلليارد تەڭگەگە ارتىق. ءبىزدىڭ وبلىستىڭ بيۋدجەتى 140 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى، ايىرما 860 ميلليارد تەڭگە. مىنە وسى سوما «دونورلىق اۋدارىلىم» . جانە ەشكىم دە ءبىزدىڭ وبلىس نەلىكتەن 10 ميلليارد دوللار سوماعا دونور دەگەن ساۋالدى قويعان ەمەس.

 (دونور - لاتىن تىلىنەن العاندا «سىيلاۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. وزىندەگى باردى باسقالارعا ارناپ بەرۋ)

ال ەندى كىمنىڭ دونور، كىمنىڭ دونور ەمەستىگىنىڭ باسىن اشىپ الايىق. ءبىزدىڭ مەملەكەت ءبىرتۇتاس، وسى ۇستانىم نەگىزىندە بيۋدجەت قالىپتاستىرىلادى. جەرگىلىكتى بيۋدجەت الەۋمەتتىك سالىقتان، مۇلىك سالىعىنان جانە باسقا دا تۇسىمدەرى شامالى سالىقتاردان قۇرالادى. شىندىعىندا ماڭعىستاۋ وبلىسى وسى سالىقتاردان 10 ميلليارد جينايدى. ال نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز 860 ميللياردتى ەشكىم دە بايقامايدى. ەگەر دە بىزدە رەسەيدەگى سياقتى ققس جەرگىلىكتى سالىق ەسەپتەلەتىن بولسا، وندا 10 وبلىس دونور بولار ەدى. دونور، دونور ەمەس دەپ ءبولۋ، بۇل ماسەلە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ نە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ سالىقتىڭ قاي تۇرىنە جاتاتىندىعىنا بايلانىستى. الماتى، استانا، ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىستارى دونور سانالادى. ويتكەنى، ولاردىڭ جەرگىلىكتى سالىق ءتۇسىمى قانداي دا ءبىر شەكتەن اسىپ كەتەدى. سوندىقتان دا قانشا جينالاتىنىن جانە ءوڭىر قانشا پايدالاناتىندىعىن دۇرىس ساناۋ قاجەت. مەنىڭشە، مۇنداي ءادىس بولعان كەزدە كوپتەگەن وبلىستار دونور سانالاتىن ەدى.

 مىنە، وسى جايتتى از عانا ادام بىلەدى. ءتىپتى، دەپۋتاتتار بىلمەيدى. مەن كوپتەگەن دەپۋتاتتارمەن سۇحباتتاستىم، ال ولار بىلمەيدى. تاڭ قالارلىق جايت. شىنىن ايتسام، مەندە اكىمدىكتە جۇمىس ىستەگەنگە دەيىن بىلمەيتىن ەدىم. مەنىڭ اقشانىڭ قايدان كەلەتىندىگىن، قايدا كەتەتىندىگىن جىلىكشەگىنە دەيىن شاعىپ تالداپ، تىڭعىلىقتى زەردەلەيتىن داعدىم بار. ال وبلىستىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى مۇنى بىلمەيدى. ال ونى ءبىلۋ قاجەت.

ەل - ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق اعزا. ءبىز جوسپارلى تۇردە بارلىق سالانى دامىتامىز. ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ءمانى مىنادا، وڭىرلەر ءبىر- ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىرۋى ءتيىس. پرەزيدەنت: «بارلىعىمەن اينالىسۋدى دوعارۋ كەرەك، ماماندانۋدى ايقىنداڭدار» ، - دەگەن بولاتىن. ءبىز مۇناي بەرەمىز، تابيعي جاعدايلارعا بايلانىستى ازىق- تۇلىكتى قاجەتتى كولەمدە وندىرە المايتىن بولساق، وندا باسقا وبلىستار بىزگە بەرسىن. ءبىزدىڭ مۇنايشىلار بۇكىل ەل ءۇشىن جانار- جاعارماي ماتەريالدارىن ءىس جۇزىندە ارزانداتىپ وتىر.

- قالاي ارزانداتادى؟

- مۇناي ونىمدەرىنىڭ باعاسى باقىلانادى، جانار- جاعارماي قۇنى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن شەكتەلگەن. مۇناي ونىمدەرىنىڭ باعاسى نارىقتىق ەمەس. بۇعان قوسا، ۇلەستەۋ جۇيەسى، تاسىمالداۋعا شەكتەۋ قويۋ بار. مەملەكەت ماكرو ەكونوميكالىق احۋالدى باقىلاۋدا ۇستاپ، ينفلياتسيانى تەجەپ وتىر. ال ازىق- تۇلىك بويىنشا مۇنداي شەكتەۋ جوق. ءبىزدىڭ وڭىرىمىزگە ازىق- تۇلىك باسقا وڭىرلەردەن جەتكىزىلگەننەن كەيىن تاسىمالداۋ شىعىندارى دا كوپ.

- ءبىراق، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق- تۇلىكتىڭ شەكتى باعاسى بار عوي؟

- الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق- تۇلىكتىڭ شەكتى رۇقسات ەتىلگەن باعاسى بار. دەگەنمەن، ەگەر ءسىز ودان اسىرىپ جىبەرسەڭىز، ەشتەڭە دە بولمايدى. مەحانيزمى جوق. ال ەگەر مۇناي ونىمدەرىن ۇكىمەت بەكىتكەن باعادان قىمباتقا ساتاتىن بولساڭىز، ءسىزدى جازالايدى. مەن مۇنى قاجەتتى ءونىمدى وندىرۋگە مۇمكىنشىلىگى جوق وڭىرلەردە ولاردىڭ باعاسى قولجەتىمدى جاساۋ كەرەك دەگەن ماعىنادا تۇسپالداپ وتىرمىن. ايتپاقشى ازىق- تۇلىك باعاسىنىڭ قىمبات بولۋى ادامداردىڭ جاقسى جالاقى تالاپ ەتىلۋىمەن دە تۇسىندىرىلەدى.

- 10-15-20 جىلدان كەيىن ءوڭىردى قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر؟

 - ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ بولاشاعى مۇناي جانە گازبەن بايلانىستى. ورتا مەرزىمدى، ءتىپتى، ۇزاق مەرزىمدى بولاشاقتا بۇل تەڭىز جوبالارى، قۇرلىقتاعى جوبالار. تاياۋدا قازاقستاننىڭ مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ۇكىمەتكە گەولوگيالىق بارلاۋ كەلەشەگىنىڭ اتلاس كارتاسىن تانىستىردى. تەك ءبىزدىڭ وبلىستىڭ وزىندە عانا مۇناي ءوندىرۋدى شامامەن 5 ميلليارد تونناعا ارتتىرۋعا بولادى. ءدال وسى باعىتتا تەك قانا ءوندىرۋدى ەمەس، سونىمەن بىرگە مۇناي سەرۆيستىك ورتالىقتارىن دا العا جىلجىتاتىن بولامىز.

 مۇناي سەرۆيستىك ورتالىعى - بۇل مۇناي قۇرال- جابدىقتارىن شىعاراتىن ماشينا جاساۋ كاسىپورىندارى، ينجينيرينگ، عىلىمي ورتالىقتار، ينجەنەرلىك- تەحنيكالىق جۇمىس كۇشتەرىن، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەردى دە تارتۋ. ال بۇل - سايكەسىنشە ينفراقۇرىلىمدار مەن جايلى باسپانالار سالۋ. بۇل ورتالىق تەك قانا ءبىزدىڭ ءوڭىر مەن اتىراۋ وبلىسىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە رەسەي مەن ازەربايجانعا دا قىزمەت كورسەتەتىن بولادى. مىنە، وسىنداي اۋقىمدى ماقساتىمىز بار.

 ەندى سۇراق- جاۋاپقا كوشەر بولسام، بۇل ءۇشىن العىشارت بار ما؟ بارلىق ساراپشىلار وڭ جاۋاپ بەرۋدە. ءيا، بۇگىندە اقتاۋ كوپتەگەن فاكتورلار بويىنشا باكۋ مەن استراحانعا ەسە جىبەرەدى. قانداي فاكتورلار بويىنشا؟ ءيا، بارلىعى بويىنشا، دەيدى بىزگە. قازىرگى ۋاقىتتا اقتاۋ مەملەكەتتىڭ استاناسى باكۋمەن يىق قاعىستىرا الا ما؟ جوق. نەلىكتەن؟ ويتكەنى ءبىزدىڭ بۇگىنگىمىزدەن باسىم تۇسەتىن ەڭ باستى ەكى فاكتور بار.

كارتاعا قاراڭىزدارشى، اقتاۋ باسقا جاعالاۋ مەن مەملەكەتتەن تەڭ قاشىقتىقتا، كاسپي تەڭىزىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان. بۇل جاعاداعى جانە جاعالاۋداعى جوبالارعا قىزمەت كورسەتۋگە ىڭعايلى قاشىقتىق. ەكىنشىدەن، كاسپيي ماڭى جوبالارىنداعى ينۆەستيتسيالاردىڭ باسىم ۇلەسى قازاقستانعا تيەسىلى. ال مۇنداي جوبالارعا قازاقستاندىق قامتۋدىڭ جوعارى ۇلەسىمەن ينفراقۇرىلىم قۇرۋ قاجەت بولادى. ول ءۇشىن مول ينۆەستيتسيا قۇيۋ قاجەت جانە ءبىز ءبىزدىڭ باسەكەلەستەرىمىزدى ينفراقۇرىلىم بويىنشا الدىن ورايتىن بولامىز. مەن ۇكىمەت باسشىسىنا بۇل جوسپار جايىندا بايانداما جاسادىم. ول ماقۇلداپ، قولدادى جانە يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار، مۇناي جانە گاز مينيسترلىكتەرىنە بۇل تۇجىرىمدامانى ازىرلەۋگە كىرىسۋدى تاپسىردى.

- دەگەنمەن كەن ورىندارىنىڭ باسىم بولىگى اتىراۋ وبلىسىندا عوي.. .

- ءيا، ينۆەستيتسيانىڭ باسىم بولىگى اتىراۋ وبلىسىنا قۇيىلاتىندىعى ءسوزسىز. ءبىراق، تەڭىز وپەراتسيالارىنا قىزمەت كورسەتۋ تۇرعىسىنان الىپ قارار بولساق، اقتاۋعا باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل قاتپايتىن سۋى قاتپايتىن ايلاق. اتىراۋدا سۋ تاياز. ءارى بۇل تۇجىرىمدامانىڭ تەك قانا ءبىزدىڭ وڭىرگە عانا ەمەس بۇكىل ەلگە قاتىسى بار. ءبىزدىڭ تاعى ءبىرى باسەكەلەستىكتى باسىمدىعىمىز - لوگيستيكا. ەلدەگى جالعىز ايلاق، كورشىلەر يران مەن تۇركىمەنستان ارقىلى پارسى شىعاناعىنا شىعۋعا بولادى.

 سالىنىپ جاتقان جەزقازعان- بەينەۋ تەمىر جولى ءبىزدى قازاقستاننىڭ ورتالىعىمەن، ال سودان كەيىن قىتايمەن جالعايدى. وتكەن جىلى قازاقستان- تۇركىمەنستان تەمىر جولى اياقتالدى، اعىمداعى جىلى تۇركىمەنستان- يران تەمىر جولى اياقتالاتىن بولادى. بەينەۋ- اقتاۋ اۆتوموبيل جولى، شەكارادان باستاپ بەينەۋگە دەيىن اۆتوبان سالىندى دەسەك تە بولادى. كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنىڭ جوسپارى بويىنشا كەلەسى جىلى اقتاۋعا دەيىنگى ۋچاسكە اياقتالاتىن بولادى.

- اكىم رەتىندە ءسىزدى نە ءۇشىن سىناۋعا بولادى؟

- سىن ايتۋعا بولارلىق جايت كوپ. اكىمشىلىكتى اركەزدە دە سىناۋعا بولادى. بۇل ءبىر جاعىنان ورىندى دا. ماسەلەن، ءسىز ۇيگە كەلىپ، سۋ شۇمەگىن اشقاندا سۋ اقپاي تۇرسا، ءسىز ريزا بولاسىز با؟ ءسىز بۇل ماسەلەمەن اينالىساتىنداردى سىنايسىز. سىزگە ونىڭ نە ءۇشىن بولماي قالعانى جايىنداعى تۇسىنىكتەمە ەمەس، سۋ كەرەك. دەگەنمەن سىزگە قاتىستى ەمەس جايتتارعا بايلانىستى سۋدىڭ بولماي قالاتىن كەزدەرى دە ورىن الادى جانە بۇل رەتتە سىن ورىنسىز.

 كەيدە نارازىلىق ءجونسىز بولىپ، كوڭىلىڭە قاياۋ تۇسىرەدى. دەگەنمەن، شىنايى ەمەس ءارى ءجونسىز نارازىلىقتارعا كونۋىڭە تۋرا كەلەدى، بۇل دا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جۇمىسى عوي. ال ەكىنشى جاعىنان حالىققا توزىمدىلىگى مەن تۇسىنىگى ءۇشىن، ءبىر ورنىندا تۇراقتاپ قالماي، ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرىن تۇسىنگەنى ءۇشىن العىس تا ايتۋ قاجەت.

- ءسىز ءجونسىز نارازىلىقتارعا كونۋ مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جۇمىسى دەدىڭىز. دەمەك، ءسىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىك سالاڭىز كەڭ بولعانى عوي. ال وسى بيلىك پەن ازاماتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى اراسىنداعى شەكارا قايدا؟

 - مۇنداي شەكارا جوق. ءبىر تاراپتان بيلىكتىڭ شەكاراسى بولسا، قاراپايىم ادامنىڭ، ازاماتتىڭ ءوز شەكاراسى بار. بيلىك تە، ادام دا جاۋاپ بەرەدى. ول ءوز تاعدىرىنىڭ قوجايىنى، ەشكىم دە ودان ونىڭ ءوز ومىرىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ تاستاعان جوق. عىلىم دا، ءدىن دە وسىلاي           دەيدى. ءيا، بىزدەر كومەك قولىن سوزۋىمىز كەرەك، ءبىراق ءوز وزىنە قامقور بولا المايتىن جاندارعا عانا. اياق- قولىڭ بار بولسا، تىنباي ەڭبەكتەنۋ قاجەت.

ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. بىزدە ءبىر شەتەلدىك مۇناي كومپانياسىنىڭ بازاسى ورنالاسقان. ونىڭ ونداعان ەلدە وكىلدىگى بار، بىزدەگى بازاسى ۇلكەندىگى جاعىنان الەمدەگى بازالارى اراسىنان ءۇشىنشى ورىندا تۇر. بىردە جەكسەنبى كۇنى سول بازانىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، مۇنايشى رەتىندە قىزىعۋشىلىعىم تۋىنداپ، ىشىنە كىرىپ، اڭگىمەلەسكەنىم بار. باستىقتارىنان ەشكىم بولمادى دەسەم ارتىق ەمەس. بارلىعى دا جاستار، ءتىپتى بارلىعى ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار.

 ءوندىرىس جايىندا اڭگىمەلەسە كەلە مەن كىمنىڭ قايدان ەكەنىن، اقتاۋلىقتىڭ بار- جوعىن سۇرادىم. - بار، مىنە تۇر، ول باس ينجەنەر، ءوزىمىزدىڭ جىگىت، قازاق، اقتاۋلىق، - دەدى. نەنى ءبىتىردىڭ؟ - دەسەم، جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتى، دەيدى. ال ول ۋنيۆەرسيتەت، ەشكىمدى دە رەنجىتكىم كەلمەيدى ۇزدىكتەر قاتارىنان ەمەس. جۇمسارتا ايتار بولسام، ۇمتىلار بەلەسى الدا.

مەن ە ي چ- ار جەتەكشىسىمەن سويلەسىپ، ادامداردى قالاي جينايتىندىعىن سۇرادىم. ول ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەن تەست ارقىلى تاڭدايتىندىعىن، كوپشىلىگى كونكۋرستان وتپەيتىنىن، تەك وننىڭ بىرەۋىن عانا الاتىنىن ايتتى. ەلەنەتىندەر كوپ، ءبىراق كىمدى الادى ەكەن، دەپ ويلادىم. ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە وقىدى، ءبىر پارتادا وتىردى، ال ناتيجەلەرى ءارتۇرلى. بىرەۋلەر وزىنە قاجەتتى ەمەس ءبىلىم العانىنا وكىنسە، ەكىنشىسى جەتەكشى كومپانياعا جۇمىسقا تۇرىپ، ۇزدىك ءبىلىم العان ادامدار اراسىندا ەڭبەك ەتۋدە. سودان كەيىن تاجىريبەلى، ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن ادامدارعا باسشىلىق جاسايدى. دەمەك، بار ماسەلە ادامنىڭ ۇمتىلىسىنا، تاباندىلىعىنا بايلانىستى.

اۆتور: مارلان جيەمباي