قانعا سىڭگەن تەكتىلىك ءھام ۇرپاق تازالىعى
اتا- انا ءۇشىن دە، ەرتەڭگى بولاشاق ءۇشىن دە وتباسىلىق ۇلگى- ونەگەنىڭ الىپپەسى - وزىق مەديتسينالىق ساراپتامادان وتكەن جەتى اتادان قىز الىسپاۋ ۇستانىمىن بۇگىنگى زامان ءوزى دالەلدەدى.
تىرشىلىكتىڭ باستاۋ كوزى - قان. قاسيەت قاننان باستاۋ الادى. ادامنىڭ باستى قۇپياسى دا قاندا. «كىندىك قانىم تامعان جەر» دەپ جاتامىز. قاندى كورسە كەز كەلگەن ادام تىكسىنىپ قالاتىنى اقيقات. قاندا ءبىر قاسيەت بار. ول دۇنيەگە كەلەتىن ءسابيدىڭ اكەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. قازاقتا «تەكسىز» دەگەن ەڭ جامان ءسوز. ءبىز تەگىن ايتا المايتىن، اكەسىن تانىمايتىن، ءوز قانىنا ءوزى جات، ءوز رۋحىنا تىك قاراي المايتىن جاسقانشاق، شورە- شورە ۇرپاق ءوسىرىپ كەلە جاتىرمىز. زامان قاجەتتىلىگىنە وراي تاپقان جاڭالىعىمىز «دونور» ارقىلى اقيقاتىمىزدى لاستاپ، ۇلىلىعىمىز بەن قاسيەتىمىزدى توگىپ، شاشىپ، ءتىل، ءدىن، سالت- داستۇرىمىزگە قاتىستى جايتتاردى ءوز ۇلتىمىزعا ءوزىمىز ايتىپ جەتكىزە الماي ءجۇرمىز. ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىن قانىمىزداعى زەرتتەلمەگەن قوسىلىستاردان ىزدەۋ كەرەك. جاڭا ساۋىلعان ءبىر شەلەك سۇتكە ءبىر تامشى ايران تامىزىپ جىبەرسەڭىز، بۇكىل ءسۇتىڭىز ءىرىپ كەتەدى. ادام دا سولاي.
باياعىداعى بابالارىمىز «بۇگىنگىلەردىڭ قانى بۇزىلعان» دەيتىن ەدى. ءبىر تامشى قاننان جارالعان «ادام» دەگەن جۇمباقتىڭ نەگىزى قاننان تۇرادى. ءار ادمانىڭ وزىندىك بولمىسىن، تەگىن، قيمىل ارەكەتىن، ءسوزىن، ءتۇبىن تانىتاتىن دا قان. ءار پەندەنىڭ جاراتىلۋ ەرەكشەلىگى دە قانداعى بىزگە بەلگىسىز ەلەمەنتتەرگە بايلانىستى. سوندىقتان دا ادام- ادامعا ەشقاشان ۇقسامايدى. جەر بەتىندە قانشا حالىق بولسا سونشا قان ەلەمەنتتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار.
عاجاپ وي ورگىزىپ، قارا سوزگە ولەرمەندەي، وجەتتىك تانىتىپ، ايتىس دەسە ارقاسى قوزىپ وتىراتىن سۋىرىپ سالمالىق ءسوز ونەرى - قازاقتىڭ قانىندا دامىعان قاسيەتى. ولەڭمەن دۇنيەگە كەلىپ، ولەڭمەن جوقتاۋ ايتىسىپ، ءبىر- اق اۋىز سوزگە دەس بەرەتىن قازاق حالقىنىڭ تاڭدى- تاڭعا ۇلاستىرىپ جىر- داستاندى جاتقا ايتىپ، سوزبەن ورمەك توقىعانىن تاريحتان بىلەمىز. ءبىر قازاقتىڭ تالانتىنا تامسانعاندا، «قانىندا بار قاسيەتى» دەيتىنى دە سول. كەيدە بىرەۋلەر الاۋىزدىق تانىتىپ، بىرىمەن- ءبىرى كەلىسپەي جاتسا «قانىڭ ءبىر» دەپ تۋىس قامىن جەپ جاتاتىن قاراپايىم ءبىر اۋىز سوزدە ۇلكەن جۇمباق بار. ءبىرىن- ءبىرى كورمەگەن تۋىسقاندارىن، سۋىسىپ كەتكەن جاندار ىزدەپ تاۋىپ، ۇمتىلىسىپ، كورىسىپ جاتسا «قانى تارتىپ جاتقانىن- اي» دەيمىز. ادەبى مەن ءازىلى جاراسىپ، دارحان كوڭىل جاقسىلىققا تالاسىپ ءبىر ادامنىڭ ونەرىنە تامسانسا «تۇقىمىندا بار عوي» دەپ وزىنشە توپشىلاپ جاتاتىن دا وت باسى، وشاق قاسىنداعى انالار. اعايىننىڭ نامىسىن جىرتىسىپ «قانىمىز ءبىر» دەپ جۇرەتىن مارقۇم ورالحان اپام بىرەۋلەرگە كەيىگەندە «قازىرگىلەردىڭ قانى بۇزىق» دەپ وتىراتىن. الدەكىمدەر ارالاسىپ - قۇرالاسىپ تىم اۋىز جالاسىپ كەتسە ء«بارىبىر قاندارى بولەك، قاندارى قوسىلمايدى» ، - دەپ كۇدىكپەن قارايتىن دا سول باياعى قازاق بابام. ەندى زامان تالابىنا ساي ءبىر دەنەگە ەكى عۇمىر قوسىلىپ «دونور» بولىپ جاتقان «جاھاندانۋدا» ءمان بەرمەيتىن زور ىرىلىك بار. اتا- بابا قانىنداعى بار اعىن ءومىر تالابىنا ساي «دونورعا» اينالىپ جاتسا قانمەن كەلگەن سۇتپەن كەلگەن قاسيەت ماڭگۇرتتەنبەي قايتسىن؟ ! كىمنىڭ قانىن كىمگە قۇيىپ، كىمنىڭ بالاسىن كىم تاربيەلەپ جاتقانى بەلگىسىز.
قانداعى كۇرەستى - دونور سىرىن ءوز باسىمنان وتكەرمەسەم مۇمكىن ماڭگى قان قادىرىن بىلمەس ەم. جاراتۋشى دا ادامعا قانشا تالانت بەرسە، سونشا قايشىلىقتى دا بەرەدى ەكەن. «ءوز باسىنان وتكىزىپ، ەلىنە جەتكىزسىن» دەيتىن شىعار بالكىم. ايەل ءۇشىن بالا ءسۇيۋ باق كەنى بولعانىمەن دۇنيەگە ءسابي اكەلەر شاقتاعى جاندارمەن كۇي - ەكى ءومىردىڭ ەسىگى دەسە دە بولادى.
عۇمىر دەگەننىڭ بار بولعانى اڭگەلەك ەكەنىن ءسابي سۇيەر شاقتاعى ساتتەن بىلەمىن. قاراشىققا ءسىڭىپ بارا جاتقان ءومىرىمىم ۇزىلەر ساتتە دارىگەرلەردىڭ امالىمەن امان قالدىم. جانارىمدا جارىق دۇنيە دوڭگەلەپ بارا جاتقاندا جانساۋعالاپ وزگە قاننان قۋات ىزدەدىم. بىلەگىمنەن دونور قۇيىلدى. ەسىمدى جيناپ وزىمە- ءوزىم كەلگەن سوڭ سۇلەسوق، سۇلىق، سۋىق كۇي كەشەتىن بولدىم. ءبىر تىلسىم ءۇن ۇزىلەردەي تۇنشىعىپ، قالامسابىم كۇرسىنىپ، كىتاپ وقىسام نە وقىعانىمدى بىلمەي، كوڭىلىمە ءبىر الاڭ كىردى. ۇيىقتاپ جاتسام، تۇسىمە ەنىپ، تەگى جوق قان وگەيلىگىن تانىتىپ تۋعان قاندى تەپكىلەپ جاتادى. قانىمدا دا، جانىمدا دا تايتالاسقان ەگەس پايدا بولدى. بۇرىن بولمىسىمدا جوق كورشىلەردى ارالاپ ءشاي ءىشۋ، كوشە، دۇكەن ارالاۋ سياقتى مىنەزدەر پايدا بولدى. نە جارىتىپ ءشاي ءىشىپ كوشە كەزە الماي، نە ۇيدە وتىرا المايتىن بەيمازا كۇيگە ءتۇستىم. تۇماۋراتىپ، نەمەسە سۋىق ءتيىپ اۋىرعاندى بۇرىن ەلەي بەرمەيتىنمىن ەندى جاتىپ قالاتىندى شىعاردىم. تاعاتىم تاۋسىلىپ، نالىعاندا «قاڭعىپ كەلگەن قان مەنىڭ جانىمدى قايتسىن» دەپ ناليمىن. ءبىر ادام بولعانىممەن، ەكى ادام بولىپ ءبىراز جىل سەندەلدىم. قان زەرتتەيتىن عىلىمي ورتالىقتارعا باردىم. ماماندارمەن كەڭەستىم. سونداعى تۇيگەنىم، «قانداعى ەلەمەنتتەردىڭ قايشىلىعى اسا سەزىمتال جاندار بولماسا كوپشىلىگىنە سەزىلمەي «انە جەرى، مىنە جەرى اۋىرعان» مۇشە سىرقاتتارى ارقىلى بىلىنەدى ەكەن. راسىندا دا قاننىڭ توبىن زەرتتەگەن عالىمدار، ءالى تولىق زەرتەپ بولماعان ەكەن. ءار ادام - ءبىر الەم. زاڭ تارتىبىندە ساۋساقتان تاڭبا الۋ ارقىلى كۇدىكتىنى اينىتپاي تابادى. ويتكەنى ساۋساق تاڭباسى ءار ادامدا ءار ءتۇرلى، قايتالانبايدى. ساۋساقتاردان الاتىن تاڭبا بەلگىلەرى سياقتى قان دا بىرىنە- ءبىرى ەشقاشان ۇقسامايدى. ءار ادامنىڭ كودى - قان. ءبىر ادامنىڭ قاسيەتى - شەشەندىك، ءبىر ادامنىڭ ەرەكشەلىگى - انشىلىك، بىرەۋ- ءبيشى، بىرەۋ- ەشكىمگە ۇقسامايتىن كۇيشى. تۋمىسىنان جىلپوس، ەلگەزەك، وتىرىكشى، وسەكشى، ۇرلىقشى، پالۋان، كورىپكەل، اقىن، ەمشى، سۋرەتشى، شەبەر ت. ب. قاسيەتكە بەيىم بولىپ اركىم ءوزىنىڭ ەرەكشە جۇمباعىمەن تۋادى. قانشا مىنەز قۇلىق بولسا، سونشا ادامدا قانىنىڭ ەرەكشەلىگى بار. ول ءبىر ادامدا ەرتە، ءبىر ادامدا كەش، بىرەۋدە كوپ، بىرەۋدە از داميدى. ءبىر ادام ەكىنشى ادامدى «كسەروكسقا كوشىرىپ الامىن» دەسەڭ دە قايتالامايدى. ايتەۋىر ءبىر ەلەمەنتى ەرەكشە بولىپ تۋادى. تامشىدان جارالىپ، سۇيەكتەن ءبولىنىپ شىعاتىن قان ماڭىزدىلىعىن وسىلاي ۇقتىم.
كۇندەلىكتى تەلەديداردان ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى سۋشا اعىزىپ جاتقان كورىنىستەردى كورەمىز. باياعىداعى دانا بابالارىمىز ادامعا قان كورسەتپەك تۇگىلى مال ەكەش مالعا دا سويىلعان مالدىڭ قانىن كورسەتپەگەن. قان كورگەن ادامنىڭ قاتىگەزدىگى ويانىپ، مەيىرىمى جوعالادى.
1988- جىلدارى ارمەنيادا بولعان جەر سىلكىنىسى كوپ ادامنىڭ ەسىندە شىعار. زاۋالدان زارداپ شەككەندەرگە كومەك رەتىندە ءار ەلدەن قان جونەلتىلدى. سوندا امەنيا حالقى: «باسىمىزعا تۇسكەن از ۋاقىتتىق زاۋال ءۇشىن ۇرپاعىمىزدى ءبۇلدىرۋ قاجەت ەمەس» ، - دەپتى.
الماحان مۇحامەتقالي قىزى
«نامىس»
