ەلباسى ماقالالارىن وقىپ تەلەفون سوققان «تۇركىستان» گازەتى
ول ءسال ويلانىپ: «قالاعا، «تىنىسى» دەگەن كوپ گازەتتەردىڭ اتاۋلارىندا بار. «تۇركىستان» دەگەن ات دۇرىس بولار» ، - دەيدى. قالتاي جانارىنان ۇشقىن شاشىپ: «مىنا اتاۋىڭ ءمىنسىز!» ، - دەپ سۇق ساۋساعىن جوعارى كوتەرگەن.
1993 -جىلى قاراشادا «تۇركىستان» گازەتىن شىعارۋ جونىندە ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى شىقتى. قالتاي اعا ءبىرىنشى ورىنباسارىنا بەيبىت ساپارالىنى، ورىنباسارىنا ديداحمەت ءاشىمحان ۇلىن، جاۋاپتى حاتشىعا ءابىراش جامىشيەۆتى، ونىڭ ورىنباسارىنا مەنى، ءبولىم قىزمەتكەرلەرىنە ءابىلماجىن جۇماباي، سەيفوللا وسپان، نۇرقاسىم قازىبەك، قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ، جاڭابەك شاعاتاي، جۇماگۇل سولتيەۆا، مىرزان كەنجەباي، ابزال بوكەن، ءسابيت دۇيسەنبيەۆتى تاعايىندادى.
1994 -جىلى قاڭتاردىڭ 28- كۇنى گازەتتىڭ ءبىرىنشى سانى جارىق كورىپ، وقىرماندارعا جول تارتتى. رەداكسياعا قاراپايىم جاندار، اقىن- جازۋشىلار، عالىمدار كەلىپ، ماقالالارىن بەرىپ جاتتى. ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ رەداكسياعا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
قالتاي مۇحامەدجانوۆ
***
كەزەكتى لەزدەمە. ادەتتەگىدەي گازەتتىڭ الداعى جاڭا سانىنا وقىرماندارعا قانداي ماتەريالدار ۇسىنۋ جونىندە اركىم ءوز ويىن ورتاعا سالىپ جاتتى. ديداحمەت: «قالتاي اعا، «تۇركىستاننىڭ» تانىمدىق ءمۇيىسى» دەگەن جاڭا ايدار اشىپ، ادامزات تاريحىنان ءالى كوپشىلىككە بەيمالىم جايلاردى جاريالاساق» ، - دەگەن ۇسىنىس ايتتى. قالتاي اعا بىردەن قولدادى. «ال قانداي تاقىرىپتان باستايمىز؟ » ، - دەدى. ءابىراش اعا: «قالتاي، وسى پەرعاۋىندار تۋرالى قازاق گازەتتەرى بۇرىن- سوڭدى ەشتەڭە بەرگەن ەمەس. سونى ورىس باسىلىمدارىنان ىزدەستىرىپ كورسەك قايتەدى» ، - دەدى.
قالەكەڭ: ء«يا، ەرتەرەكتە ولار تۋرالى مەنىڭ دە وقىعانىم بار ەدى. قانە، وسىنى كىم دايىندايدى؟ » ، - دەپ ۇزىن ستولدى جاعالاي وتىرعان ءبارىمىزدى شولىپ شىقتى. مەن دەپ قول كوتەرگەندەر بولماعان سوڭ: «مىنا ءابىلماجىننىڭ بىلمەيتىنى جوق. مۇنى سوعان تاپسىرايىق» ، - دەدى. «اقساقال نە دەر ەكەن؟ كەلىسە مە، كەلىسپەي مە؟ » . - ءبارىمىز ابەكەڭە بەت بۇردىق. ابەكەڭنىڭ قۇلاعى اۋىرلاۋ ەستيتىن ەدى. توردە وتىرعان باس رەداكتورعا: «قالتاي، سەن ماعان بىردەمە دەدىڭ بە؟ » ، - دەدى كوكشىل كوزدەرىن سىعىرايتا قاراپ. قالاعاڭ: «ءوي، قۇلاعىڭا بولايىن سەنىڭ» ، - دەدى.
ابەكەڭنىڭ جانىندا وتىرعان ديداحمەت اقساقالعا ۇمسىنىپ، قالەكەڭنىڭ ءسوزىن داۋىستاپ جەتكىزدى. «ە، ە، پەرعاۋىندار تۋرالى دەي مە؟ ولار تۋرالى ورىستىڭ عىلىمي باسىلىمدارى ەرتەرەكتە جاريالادى عوي. سولاردىڭ ءبىرازىن جيناپ قويعانىم بار ەدى، اۋدارىپ بەرەيىن» ، - دەدى. گازەتتىڭ سول جىلعى مامىر ايىنىڭ بىرنەشە سانىنا جاريالانعان ونىڭ «پەرعاۋىندار قارعىسى» دەپ اتالىنعان قىزىقتى ماقالاسى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.
***
1994 - جىلى 4 - مامىردا «يزۆەستيا» گازەتى الەكساندر سولجەنيتسىننىڭ «فوربۋس» جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىن كوشىرىپ باستى. سۇحبات «كاك وبۋسترويم روسسيۋ؟ » دەپ اتالىنعان. ول سول سۇحباتىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بەس وبلىسىن رەسەيدىڭ جەرى دەپ قايتارىپ الۋدى مەڭزەگەن. ورىستىڭ وسىنداي وقىعانىنان تاريحي شىندىقتى بۇرا تارتىپ، وقىماعان مۇجىقتارىن ايتاقتاپ، ايداپ سالىپ وتىرعان شوۆينيستىك پيعىلىنان كەيىن باسقالارىنا سەنىپ كور. «ورىستان دوسىڭ بولسا، جانىڭدا ايبالتاڭ بولسىن» دەگەن بابالار نەتكەن كورەگەن ەدى. قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ گازەتتىڭ 17 - مامىردا جارىق كورگەن سانىنا «قارىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» اتتى ماقالاسىن جاريالاپ، تامىرلار پايعامبارىنداي ءپىر تۇتقان سولجەنيتسىننىڭ ىشكى پاسىق ويىن ۇلت وقىرماندارىنا اشىپ بەردى. «ساقتىقتا - قورلىق جوق» .
قاجىعاليدا كوپ ادامدا بولا بەرمەيتىن تاباندىلىق قاسيەت بار ەكەن. ءبىر كۇنى تۇسكى ۇزىلىستە اسحانادا تاماقتانىپ وتىرعانبىز. جايشىلىقتا كىسىگە كەيكيىپ قارايتىن «كازحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ءبىز وتىرعان ستولعا كەلىپ، قاجىعاليمەن ەلپەكتەي امانداستى. ونى «تۇركىستان» گازەتىنە قىزمەتكە تۇرعانىمەن قۇتتىقتادى. ءبىز اۋەستىكپەن: «قاجىعالي اعا، مىنالارمەن قاشاننان بەرى ءاشىنا بولعانسىز؟ » ، - دەپ ەدىك، ول: «بۇلار مەنى قايبىر جاقسى كورگەندەرىنەن سالەمدەسىپ جاتىر دەيسىڭ» ، - دەدى دە باسىنان وتكىزگەن ءبىر جايدى ايتىپ بەردى.
«وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى الدەبىرەۋلەردىڭ ىقپالىمەن مەنى ءجونسىز سىناپ، جالا جاپقان ماقالانى باسقان بولاتىن. ادامعا ار مەن نامىس قىمبات. گازەتتى سوتقا بەرىپ، ءوزىمنىڭ اقتىعىمدى زاڭ جۇزىندە دالەلدەپ شىقتىم. سوت گازەتكە جالالى ماقالانى جوققا شىعاراتىن قارسى ماقالا جاريالاۋعا ۇكىم شىعاردى. سول كەزدەگى باس رەداكتور يگناتوۆ پەن سىن مەن ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى شىعارماشىلىعىڭىزدى ناسيحاتتاپ، جاقسى ماقالا بەرەيىك دەپ ماعان ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قولقا سالعان. ولار قانشا سولاي دەپ ماسەلەدەن تايقىپ، بۇلتالاققا سالسا دا مەن: «جوق، ماعان جالا جاپقان ماقالانى جوققا شىعاراتىن جانە سول كولەمدە، گازەتتىڭ ءدال سول بەتىنە رەداكسيا ماقالاسىن جاريالايسىزدار» ، - دەگەن تالابىمنان قايتپادىم. ەكى جاقتى ارى تارت تا، بەرى تارت، التى ايعا سوزىلدى. اقىرى مەنى ءوز دەگەندەرىنە كوندىرە المايتىندارىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى وزدەرى جالالارىن جوققا شىعارعان رەداكسيا ماقالاسىن جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى» .
ءبىر جىلدان سوڭ قاجىعالي ۇكىمەت بولىمدەرىنىڭ بىرىنە جۇمىسقا اۋىستى. ءسابيت بيزنەسكە كەتتى. ارادا تاعى ءبىر جىل وتكەندە جۇماگۇل «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنا رەداكتور بولىپ تاعايىندالدى. ولاردىڭ ورىندارىنا امانحان ءالىم، انۋاربەك اۋەلبەكوۆ جانە ەرمەك ساحاريەۆ كەلدى.
***
- ءاي جىگىتتەر، - دەدى قالاعا تاڭەرتەڭگىلىك لەزدەمەدە. نە ايتار ەكەن دەگەندەي اڭتارىلا قارادىق. قوڭقاق مۇرنىن كۇرەكتەي الاقانىمەن اينالدىرا ۋقالادى. - كەشە ۇكىمەت ۇيىندە وتكەن ءبىر جيىنعا قاتىسىپ ەدىم. جيىن بىتكەن سوڭ قاسىما اناۋ ەكونوميكا ءمينيسترى حراپۋنوۆ كەلىپ: «كالتاي مۋكامەدجانوۆيچ، يا وت ۆاس ەتوگو نە وجيدال» ، - دەپ باسىن شايقاپ، وسى ءسوزىن ءبىر ەمەس ءۇش رەت قايتالادى. ول مەنەن نەنى كۇتپەپ ەدى. وزىمەن بۇرىن- سوڭدى سويلەسىپ كورگەن جان ەمەن. تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. بالكىم، ونىڭ نەگە سولاي دەپ ايتقانىن سەندەر بىلەتىن شىعارسىڭدار؟
ديداحمەت ميىعىنان مىرس ەتتى:
- قالاعا، ونىڭ ءسوزىنىڭ ءجونى بىلاي. ول قازاقتىڭ كۇيەۋ بالاسى. ايەلى ءلايلا بەكەتوۆا «حابار» تەلەارناسىنىڭ ءتورايىمى. قازاق قىزى دەمەسەڭىز، تىلدەن ماقۇرىم. ارنانىڭ قازاق تىلىندە بەرىلەتىن باعدارلامالار ساعاتتارىن قىسقارتىپ، ورىس تىلىندەگى كورسەتىلىمدەرگە كوپ ۋاقىت بولگىزگەن جوق پا؟ ! سوعان بايلانىستى ءبىزدىڭ «تۇركىستاننىڭ» ساۋالىندا «قازاق تەليەۆيزياسى جونىندە قانداي پىكىردەسىز؟ » دەگەن سۇراقپەن بالعابەك قىدىربەك ۇلى، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، دۋلات يسابەكوۆ، تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، بەيبىت قويشىبايەۆ جانە باسقالاردىڭ وتكىر سىندارىن جاريالادىق قوي. اقسەلەۋ سول ماقالاسىندا يۋنەسكو- نىڭ باس ديرەكتورى فرەدەريكو مايوردىڭ دا تەلەديداردىڭ ىقپالى تۋرالى ايتقاندارىن مىسالعا العانى دا ەسىڭىزدە بولار.
ول «.. .ەگەر بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ ومىرىندە باسقا ءبىر ۇلتتىڭ تەلەحابارلارى وتە جاقسى، كلاسسيكالىق، گۋمانيستىك كۇيىندە بەرىلگەنىمەن، ول ءبارىبىر سول حالىققا زيان اكەلەدى. ويتكەنى باسقا ۇلتتىڭ بۇكىل ونەر سالتى، تىرشىلىك تىنىسى، تالعامى ونى قابىلداپ وتىرعان باسقا ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىن وزگەرتەدى. وسى جاعدايدا شەتەلدىڭ تەلەديدارىن جۇرگىزۋشىلەر وتە جاقسى تۇسىنگەن» . اعا، ءبىزدى ۇلتتىق باسپا سوزدەردىڭ ءبىرقاتارى قولدادى. مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى سول سىننان كەيىن ءلايلانى قىزمەتىنەن بوساتتى. حراپۋنوۆتىڭ سىزگە دەگەن وكپەسى سول.
قالاعاڭ جىميىپ:
- سولاي ما؟ .. ە، ە، ونىڭ ماعان ايتايىن دەگەنى سول ەكەن عوي، - دەدى دە. - قىزىمىز انا ءتىلىن بىلمەسە، كىنانى وزىنەن كورسىن. ءبىز دۇرىس سىنادىق. مينيستر دۇرىس شەشىم قابىلدادى. مىنە، باسپا ءسوزدىڭ ىقپالى!
***
1994 - جىلى قالاعاڭ قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات سايلاۋىنا ءتۇستى. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تەرەڭوزەك اۋدانىنا قاراعان وكرۋگتەن كانديدات بولىپ تىركەلدى. سەنىمدى وكىلى اقىن سەيفوللا وسپان. سول اۋداندا قالەكەڭنەن باسقا جەتى دەپۋتاتتىققا كانديداتتار تىركەلگەن. ولار اۋدان شارۋاشىلىقتارىن ارالاپ، تۇرعىندارمەن بىرنەشە كەزدەسۋ وتكىزگەن. حالىق قالاعاڭمەن كەزدەسۋگە باسقالارداي ەمەس، تايلى- تۇياعىمەن قاتىسىپ، ءماندى ءسوزىن تىڭداپ، كۇلكىگە دە قارىق بولادى.
سەيفوللا وسپان: «حالىقتىڭ قالاعاڭا دەگەن ىنتا- ىقىلاسى ەرەكشە ەكەن. قاي اۋىلعا بارساق تا زال تولىپ وتىردى. كەشكىسىن بارىن الدىمىزعا قويىپ، بار پەيىلدەرىمەن كۇتتى. سونداي كەشتىڭ بىرىندە سىر ءوڭىرىنىڭ تاريحى مەن سۇلەيلەرى تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ كەتىپ ەدى قالەكەڭ كوسىلسىن ءبىر. كونە تاريحتى قوپارىپ، الدەقاشان حالىق جادىنان شىعىپ قالعان سارىباي ازىلكەشتىڭ ءبىز بىلمەيتىن جىرلارىن جاتقا سوققاندا، جۇرتتىڭ اۋىزدارى اشىلىپ، كوزدەرى جۇمىلا تىڭدادى. وكىنىشكە قاراي، اعايىنشىلدىقتىڭ كەسىرىنەن قالەكەڭ دەپۋتات بولىپ سايلانباي قالدى. ال جوعارى كەڭەسكە قالەكەڭدەي بىلىكتى، ءبىلىمدى جان كەرەك- اق ەدى» .
***
- مىنا ءىنىمدى قايتسەم ەكەن؟ ! - ابزال بوكەننىڭ قوڭىرقاي ءوڭى قاراۋىتىپ، اشۋ قىسىپ تۇر ەكەن. ءىنىم دەپ تۇرعانى - امانحان. مەن: «ابەكە، مەنىڭ قۇرداسىم نە ءبۇلدىردى، تىم اشۋلىسىز عوي» ، - دەدىم. ول: «ءوي، سەنىڭ قۇرداسىڭا بولايىن. «اباي «سەگىز اياقپەن» قازاقتىڭ ون ءبىر بۋىننان تۇراتىن قارا ولەڭىنىڭ قۇرىلىمىن بۇزدى. بىزگە جات ورىس پوەزياسىنىڭ سىنىق، سۇيەم ولەڭ جولدارىن ۇلگى ەتىپ كەتكەن» ، - دەمەسى بار ما. «ءاي، كۇللى قازاقتىڭ باس اقىنى ابايدا نەڭ بار سەنىڭ؟ - دەسەم قۇلاق اسپاي شىعىپ كەتتى. بۇعان نە ىستەسەم ەكەن ءا؟ .. » .
مەن: «ابەكە، سالقىن سىرانىڭ بۋىمەن ايتىپ قالعان عوي. ونى تىم كوڭىلىڭىزگە الا بەرمەڭىز» ، - دەپ سابىرعا شاقىردىم. ابەكەڭ كيىپ كەتتى. «جوق، بۇل ەرتەڭ وسى جامان ويىن ءبىر گازەت پەن جۋرنالدىڭ بىرىنە جازىپ جىبەرەدى. مۇنى بۇگىن توقتاتپاسام بولماس» . - ءۇنى قاتقىلداۋ شىقتى.
مەن تۇستىك ۇزىلىسكە شىعىپ، قايتىپ كەلدىم. ابزال: «كولباي، بۇگىن اقسايعا ۇشەۋمىز بىرگە قايتايىق. سوڭعى ايالداماداعى دۇكەننەن سەن ءبىر جارتىلىق ال. تاسالاۋ جەرگە بارىپ، بوتەلكەنى بوساتايىق تا، امانحاننىڭ ماسەلەسىن شەشەيىك. سەن جانىمىزدا قىزىل جاعالىلاردى اڭدىپ تۇرساڭ بولدى. مەن ازداپ ساباپ، رايىنان قايتارماسام بولماس. اعاسىمىن عوي، بۇگىن بولماسا كەيىن تۇسىنەر» ، - دەدى. كەلىسپەسكە امالىم قالمادى. دۇكەننىڭ ارتىنداعى سىرت كوزدەن تاسالاۋ جەردە تۇرىپ، بوتەلكەنى بوساتتىق.
ابەكەڭ قۇرداسىمنىڭ ومىراۋىنان سىعىمداي ۇستاپ، بەتون قابىرعاعا تىرەدى دە: «سەن ابايدىڭ ولەڭدەرىنە سىن ايتاتىن كىم ەدىڭ سونشالىق؟ سەن اۋەلى ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ المايسىڭ با؟ » ، - دەدى ءزىل تاستاي سويلەپ. امانحان مۇنى كۇتپەسە كەرەك، ساسىپ قالدى. «ابەكە، مەن ءجاي ايتا سالىپ ەدىم» ، - دەدى كىبىرتىكتەي سويلەپ. ابەكەڭ: «جوق، سەن مۇنى ءجاي ايتا سالعان جوقسىڭ. سەن وسى پىكىرىڭدى ەرتەڭگى كۇنى جەلبۋاز باسىلىمداردىڭ بىرىنە بەرمەكشىسىڭ عوي» ، - دەپ سىلكىلەپ جىبەردى. ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن سەزدى مە امانحان: «ابەكە، قويدىم. ەندى ابايدىڭ پوەزياسىنا سىن ايتپايمىن» ، - دەدى. ابزال: «قانە، وللاھي، ءبىللاھي» دەپ ايت» ، - دەدى كىجىنىپ. امانحان: «وللاھي، ءبىللاھي» ، - دەپ قايتالادى.
امانحان سوزىندە تۇردى.
***
تاڭەرتەڭگىلىك گازەتتىڭ جاڭا سانىن قاراپ وتىرعانمىن. قالاعاڭنىڭ حاتشىسى ايناش كابينەتكە كىرىپ كەلدى دە: «كولباي، ابزال ەكەۋىڭدى قالتاي اعا شاقىرىپ جاتىر» ، - دەدى. جاۋاپتى حاتشى ابزال جۇمىسقا ءالى كەلە قويماعان. ءوزىمنىڭ بارۋىما تۋرا كەلدى. كابينەتىنە كىرسەم قالەكەڭنىڭ تارالماعان ۇزىن شاشى قودالانىپ، قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، ءوڭى قاراۋىتىپ وتىر ەكەن. الدىندا گازەتتىڭ بۇگىنگى سانى جاتىر. الدەنەنى ءبۇلدىرىپ العانىمىزدى ىشتەي سەزە قويدىم. سالەم بەرىپ ەدىم، سەلقوستاۋ الدى. سۇق ساۋساعىمەن ءتورتىنشى بەتتەگى اقىن ايەلدىڭ سۋرەتىن كورسەتىپ: «مىنا ايەلدىڭ ولەڭىن نەگە بەردىڭدەر؟ » - دەدى كارىن توگە سويلەپ. ابزال كەشە كابينەتتە ماعان بەيتانىس، بويانىپ- سىلانعان ايەلدى اقىن دەپ تانىستىرعان. «مەندە ولەڭدەرىنىڭ جاتقانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى. الداعى سانعا سالىپ جىبەرەيىكشى» ، - دەگەن ەدى. ابزالدىڭ ولەڭگە تالعامى كۇشتى. كەز كەلگەندى ۇسىنبايتىنىن بىلەمىن.
مەن: «اعا، مۇنىڭ قانداي ايەل ەكەنىن ماڭدايىنا جازىپ قويماسا، قايدان بىلەيىن. ابزال جاقسى اقىن دەپ ۇسىنعان سوڭ.. .» ، - دەي بەرىپ ەدىم، قالەكەڭ كيىپ كەتتى: «سەن ەكەۋىڭ بىلمەسەڭ، مەن بىلەمىن، - دەدى كارى بۋراداي بۋىرقانىپ. - كەشە وسىندا جۋان پاپكاسىن قولتىعىنا الىپ، تۇرسىنحان (ءابدىراحمانوۆا) كەلدى. مەن وعان بۇدان بىلاي گازەتكە ولەڭ بەرمەيتىن بولدىق دەپ قايتارعانمىن. ول بۇگىن مىنانى كورەدى دە، تۇندە ەكى بوتەلكەگە ءبارىن قۇيىپ، ەرتەڭ كەلىپ ابزال ەكەۋىڭنىڭ بەتتەرىڭە شاشادى» . - ەندى بارا بەر دەگەندەي قولىن ەربەڭ ەتكىزدى. كابينەتكە كەلسەم ابزال وتىر. بولعان جايدى ايتتىم. ىڭعايسىزداندى ما، ءوڭى كۇرەڭىتىپ كەتتى. سالدەن سوڭ ديداحمەت اعا دا بۇل جايدان حاباردار بولدى.
ەرتەڭىنە ادەتتەگى ۋاقىتتا جۇمىسقا كەلدىم. ابزال كورىنبەدى. ايناش ەسىكتەن كىرىپ كەلىپ، قالەكەڭنىڭ شاقىرىپ جاتقانىن ايتتى. «قاپ، ارىستاننىڭ اۋزىنا تاعى مەن تۇسەتىن بولدىم- اۋ!» . بارسام قارسى الدىندا تۇرسىنحان وتىر. سۇرلانعان سارعىش وڭىنە قاراعاندا وكپەسى قارا قازانداي سەكىلدى. ستولدىڭ ۇستىندە تەڭكيىپ قارا پاپكىسى جاتىر. سالەم بەرىپ ەدىم، اپام موينىن دا بۇرماستان ەرىندەرىن جىبىر ەتكىزدى دە قويدى. قالەكەڭ: «كولباي، مەن كەشە ساعان نە ايتتىم؟ » ، - دەدى ءزىلدى ۇنمەن. مەن: «تۇرسىنحان اپامدى كەلەدى دەگەنسىز» ، - دەدىم كىبىرتىكتەپ. ول قولىمەن تۇرسىنحاندى سىلتەپ: «مىنە، اپاڭ!» ، - دەدى تىكسىنىپ.
اپام دا تەرىسىنە سيماي- اق وتىر ەكەن. تۇلدانىپ شىعا كەلدى. «بۇلار ءبىز سەكىلدى كارى- قۇرتاڭدى قايتسىن. بەتتەرىن الەمەشتەگەندەر.. .» ، - دەي بەرگەندە شىداماي ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم. «اپا، بۇل نە دەگەنىڭىز؟ بىزدە سىزدەردى بولەكتەيتىندەي جامان وي بولعان جوق. بايقاماي ءبىر قاتەلىك جىبەرىپ الدىق. ونى تۇزەتۋگە بولاتىن شىعار» ، - دەدىم. قالاعا: «كوپ ءسوزدىڭ قاجەتى جوق. ەندى مىنا اپاڭا نە ايتاسىڭ؟ » ، - دەدى. مەن: «قالاعا، الداعى سانعا اپامنىڭ دا ولەڭدەرىن بەرەيىك» ، - دەپ ەدىم، قالاعا: «ەندى بەرمەي گور، - دەپ اپاما قارادى. - تۇرسىنحان، ەستىدىڭ عوي. وكپە، نازىڭدى وسىندا قالدىر دا، ولەڭدەرىڭدى مىنالاردىڭ قولدارىنا ۇستات» ، - دەدى. ەسىكتەن شىققانىمىز سول ەدى ديداحمەت اعا ۇشىراسا كەتتى. تۇرسىنحانمەن امانداسىپ: «اپا، مەن ءسىزدىڭ ءىنىڭىز بولامىن. ءجۇرىڭىز، مىنا بولمەدە وتىرىپ سويلەسەيىك» ، - دەپ قارسى بەتتەگى كابينەتىنە قاراي جول باستادى.
تۇرسىنحان ستولعا جايعاسقان سوڭ: «اپا، قانە قانداي ولەڭدەر اكەلدىڭىز؟ » - دەدى. تۇرسىنحان: «ە، شىراعىم، اپاڭدا ولەڭ جەتەدى عوي» ، - دەپ پاپكىسىنەن ءبىر توپ بۋداقتاعان قاعازدى شىعاردى. ديداحمەت اعا ولەڭدەرىنە كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا: «اپا، مىنا ماحاببات تۋرالى ولەڭدەرىڭىزدى 8-ناۋرىزعا قالدىرايىق. قازىر ءبىز گازەتكە جاستاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتۋ ءۇشىن ماتەريالدار بەرىپ جاتىرمىز سول تاقىرىپقا جازعاندارىڭىز بولسا بەرىڭىز» ، - دەدى. مەن: «اپىراي- اي، جەتپىسكە تايانعان جان دا ماحاببات تۋرالى ولەڭ جازادى ەكەن- اۋ» دەپ ەرىكسىز تاڭىرقادىم. ويىمدى اپام ءبولىپ جىبەردى. «مەنەن ونداي ولەڭدەر دە تابىلادى، شىراعىم» ، - ول پاپكىسىنەن تاعى دا بىرنەشە پاراقتى شىعاردى. ديداحمەت اعا وقىپ شىعىپ: «اپا، ولەڭدەرىڭىز جاقسى ەكەن. الداعى نومىرگە جاريالايمىز» ، - دەپ شىعارىپ سالدى. ءبىر اپتادان سوڭ گازەتتىڭ ءتورتىنشى بەتىنىڭ تورىنە تۇرسىنحان اپانىڭ توپتاما ولەڭدەرى مەن سۋرەتى جارق ەتىپ شىعا كەلدى.
***
1996 - جىلى 22 - ناۋرىز كۇنى جارىق كورگەن گازەتتىڭ جاڭا سانىن لەزدەمەدە تالقىلاپ وتىرعانبىز. ءار نومىردەن باسقالاردان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن ماقالا بولادى. ال وسى سانداعى احمەت ءجۇنىس ۇلىنىڭ سەمەيدەن جىبەرگەن «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا ايتارىم» دەگەن ايدارمەن بەرىلگەن «سىرعالى سىر» اتتى ماقالاسى. اۆتور ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلاردى قوزعاي كەلىپ، الپاۋىت ەلدەردىڭ قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىقتارىنا كوز تىگىپ وتىرعانىنا، سول بايلىقتى ءوز حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتىنا بايلانىستى ەكەنىنە توقتالعان.
«.. .مارقۇم ورالحان بوكەيەۆتىڭ ءتىرى كەزى. ەكەۋمىز ءبىزدىڭ ۇيدە «قازاقستانعا كىمدى پرەزيدەنت قويامىز؟ » - دەپ ءبىراز كەركىلدەستىك. سوندا توپىراعىڭ تورقا بولعىر باۋىرىم نۇرەكەڭنىڭ ءوزىن قابىلداعانىن ءسوز ەتە كەلىپ: «احا، مەنى نۇرسۇلتان قابىلدادى. كەڭسەسىندەگى قازاقستاننىڭ كارتاسىن كورسەتتى. ءسويتتى دە: «وسى اتامەكەندى ساقتاپ قالسام بولدى. ارمانىم دا، بار بىتىرەتىنىم دە وسى» ، - دەگەندى ايتتى. مۇنى ەستىگەندە مەنىڭ ءىشىم سوعان جىلىپ ەدى، سول جىلۋ ىسي تۇسپەسە، سۋىعان جوق» ، - دەگەن.
«ماقالا نازاربايەۆقا جەتە مە، الدە جەتپەي قالا ما؟ ال جەتكەن جاعدايدا ءمانىن قالاي تۇسىنەر ەكەن؟ » دەگەن ويدا بولدىق. سول ساتتە قالتاي اعانىڭ الدىنداعى تەلەفون قوڭىراۋلاتتى. قالاعا تۇتقانى قۇلاعىنا توستى دا، دابىرلاسا سويلەسىپ وتىرعان بىزگە: «نازاربايەۆ» ، - دەپ سىبىرلاپ، تىنىشتالىڭدار دەگەندەي سۇق ساۋساعىن جوعارىعا شوشايتتى. ءبىز «پرەزيدەنت نە ايتار ەكەن؟ .. » دەپ بار دەمىمىزدى ىشىمىزدەن الىپ، تىنا قالدىق. ىلكىم ساتتەن سوڭ كومەكشىلەرى پرەزيدەنتپەن قوستى بىلەم قالەكەڭ: «ءيا، نۇرەكە، تىڭداپ تۇرمىن» ، - دەدى جايدارى ۇنمەن جىميىپ. قالتاي اعانىڭ سول جىلى ءوڭى وزگەرگەن جوق. ەكەۋىنىڭ ءسوزى ءارى دەسە ءۇش مينۋتقا سوزىلدى- اۋ شاماسى. قالەكەڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، تۇتقانى ورنىنا قويدى دا: «نۇرەكەڭ «سىرعالى سىردى» وقىپتى. ماقالادا ايتىلعان پىكىرلەردى قاپەرىنە الاتىنىن ايتىپ، اۆتورعا، سەندەرگە ريزالىعىن ءبىلدىردى» ، - دەدى. سوندا عانا الابۇرتا تولقىعان كوڭىل شىركىن ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. قازىر دە مينيسترلەر مەن اكىمدەرگە اقپارات قۇرالدارى از سىن ايتىپ جاتقان جوق. ءبىراق سىندى جاناشىرلىق رەتىندە ءتۇسىنىپ، ناتيجە شىعارىپ جاتقاندارى قايسى؟
***
دالىزدەن جۇماگۇلدىڭ جارقىن ءۇنى ەستىلدى. الدەكىمنىڭ قال- جاعدايىن بار ىنتا- شىنتاسىمەن سۇراپ جاتىر. «كىم بولدى ەكەن؟ ءداۋ دە بولسا رەداكسياعا كەلگەن ءبىر مىقتىنىڭ ءوزى شىعار» . ۇزىن دالىزگە شىقسام، قاسىنداعى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ەكەن. جۇماگۇل ونىڭ قولىن سىلكىلەپ امانداسۋدا. كوزىمە ءبىرتۇرلى ەرسىلەۋ كورىندى. اكادەميك شاكىرتىنىڭ ىقىلاسىنا ىرزا سەكىلدى. جىميىپ كۇلگەن جۇزىندە جىلىلىق بار. كابينەتكە كىرگەن كەزدە: «جۇمەكە، اكادەميكتىڭ قولىن جۇلقىلاپ، يىق بۋىنىنان جۇلىپ الا جازدادىڭىز عوي» ، - دەدىم جەڭىل ازىلگە بۇرىپ. ول ماعان اڭتارىلا قاراپ: «شىنىمەن ءسويتتىم بە؟ شىنىمدى ايتسام، سولاي امانداسىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. اكە مەن شەشەم قىز بولىپ بوي جەتكەنىمشە، مەنى ەر بالاشا تاربيەلەپ ءوسىرىپتى. ۇنەمى ۇل بالا سەكىلدى شالبار كيىپ جۇرەتىنمىن جانە قىزداردان گورى ەر بالالارمەن ويناعاندى جاقسى كورۋشى ەدىم. سول ەر بالاعا ءتان تاربيەنىڭ اسەرى عوي» ، - دەپ كۇلىپ جىبەردى.
***
قالاعاڭ ءبىزدىڭ باس رەداكتورىمىز عانا ەمەس، ەڭ باستى وقىرمانىمىز دا، ەڭ باستى سىنشىمىز دا. گازەتكە قانداي ماقالالاردى جاريالاۋ كەرەك؟ بۇل - ءبىرىنشى ورىنباسارى ديداحمەتتىڭ جۇمىسى. قالاعاڭدا يدەيا دەگەنىڭ جەتىپ جاتىر. ماقالالاردىڭ جازىلۋ ستيلىنە، تىلگە قاتتى قارايدى. كەيدە اۆتورلاردىڭ شيكىلەۋ جازىلعان ماتەريالدارىن رەداكتسيالاپ بەرمەگەنىمىز ءۇشىن دە رەنىشىن ءبىلدىرىپ وتىراتىن. قازىر قالاي اتالعانى ەسىمدە جوق. ەسىمدە قالعانى قالەكەڭنىڭ شاعىن ماقالاداعى «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەگەن ماتەلگە قاتتى شۇيلىككەنى. «اۋ، بۇل ورىستىڭ «سەم راز وتمەر، ودين راز وترەج» دەگەنىنىڭ كالكا اۋدارماسى عوي. مۇنى اتام قازاق: «كەڭەسىپ پىشكەن تون، كەلتە بولمايدى» دەگەن. ايتىڭدارشى، وسىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى ورىستىڭ ماتەلىنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم دەپ كىم ايتا الادى؟ نەگە وسىنى ەسكەرمەيسىڭدەر؟ قازاق تىلگە باي. تىپتەن دانىشپان دەپ جۇرگەن ماركستىڭ جۋان تومى «كاپيتالداعى» جازعان بار ويىن، ءبىزدىڭ قازاق: «ساي سايعا قۇيادى، باي بايعا قۇيادى» ، - دەپ ءبىر- اق اۋىز سوزبەن تۇيىندەي سالعان» . قالاعاڭ: «مەنىڭ حوببيىم وقۋ. گازەت، كىتاپ وقۋدان ەش جالىققان ەمەسپىن» ، - دەيتىن. گازەتتە باسىلعان قىسقا حابارلار دا ونىڭ نازارىنان تىس قالمايتىنىن تالاي رەت بايقادىق تا. سىندى كوكەيگە قونىمدى ەتىپ، ورىنىمەن ايتاتىن جارىقتىق. قالتايدىڭ مەكتەبى ءبىز ءۇشىن ءتالىمى مەن عيبراتى مول كول- كوسىر ءبىلىم مەكتەبى بولدى.
***
گازەتكە جازۋشى گەرولد بەلگەردىڭ «تاعدىر - حاق، تابيعات - ءبىر، تالانت - انىق» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ول ماقالادا اقىن ەربول شايمەردەنوۆتىڭ «كوڭىل سۋرەتى.. .» جىر جيناعىنا پىكىر جازا وتىرىپ، جالپى قازاق پوەزياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كەڭىنەن توقتالعان. «.. .مەنىڭ جالپى قازاق پوەزياسى جايىندا تۇسىنىگىم بيىك. قازاق ءتىلىن جاراتقاندا ءتاڭىر يە ونى و باستان پوەزياعا لايىقتاپ جاساعان» . «سىرت كوز - سىنشى» . قازاقتىڭ ءتىل بايلىعىن، قۇنارىن بۇدان ارتىق قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟ !
وسى تاقىرىپقا قاتىستى بولعان سوڭ ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. تاڭەرتەڭ رەداكتسياعا كەلسەم، ابزالدىڭ قاسىندا ءبىر بەيتانىس جاس جىگىت وتىر. سويلەگەن ءسوزى سىپايى، كىشىپەيىلدىلىگىنەن مادەنيەتتىلىگى كورىنىپ- اق تۇر. قازاقى مىنەزى مەن بولمىسىنا ىشتەي ءسۇيسىنىپ تە قالدىم. ابەكەڭ مەنى تانىستىردى. ول قوس الاقانىن جۇپتاپ ۇستاپ، باسىن ءسال عانا يگەندە بارىپ، ونىڭ باسقا ۇلت وكىلى ەكەنىن سەزدىم. توموحيكو ۋياما دەگەن جاپون عالىمى ەكەن. قازاقشاسى سۋداي. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇيرەنىپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» كىتابىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپتى. ول كەتەرىندە دە بىزبەن قازاقى داستۇرمەن قوشتاستى. ال ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ قاعىنان جيرەنگەندەر قازاق بولىپ تۋعاندارىنا وكىنىپ ءجۇر.
***
1997 -جىلى 28 - قاڭتاردا ءۇندىس كوسەمى سەاتتلەنىڭ 1854 - جىلى امەريكا پرەزيدەنتىنە جازعان حاتىنىڭ ءماتىنىن اۋدارىپ باستىق. «.. .بىلەمىن، اق ءناسىلدى ادامدار ءبىز سەكىلدى ويلامايدى. اق ءتۇستى ناسىلدەر ءۇشىن ءبىر ءتۇيىر توپىراقتىڭ وزگەلەرىنەن ايىرماسى شامالى. اق ءناسىلدى ادام جەردەن الاتىن ىرىزىققا عانا كوڭىل اۋدارىپ، ودان سوڭ نە بولارىنا باس اۋىرتىپ جاتپايدى. جەردى اق ناسىلدىلەر دوسى ەمەس دۇشپانىنداي كورەدى. سەبەبى، اق ناسىلدىلەر جەردەن قالاعانىن العان سوڭ، باسقا دا وڭاي ولجالارعا جىرتقىشتىقپەن ۇمتىلادى. اق ءتۇستى ادام وزىنە انا بولعان جەردى، باۋىرى بولعان اسپاندى ساتىپ الىناتىن، ساتىلاتىن، پۇل رەتىندە جۇمسالاتىن، ۇرلاناتىن تارىكسىز ءبىر نارسە رەتىندە عانا قارايدى. ولاردىڭ بۇل ويى، اينالىپ كەلگەندە، قۇنارلى توپىراقتى شولگە اينالدىرادى. ولار بارلىق نارسەنى جالماپ تاۋىسادى.
.. .اۋا ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات. اعاشتار، جانۋارلار جانە ادامدار سول اۋامەن دەم الادى. اق تۇستىلەر ءۇشىن مۇنىڭ دا ماڭىزى شامالى. ەگەر سىزدەرگە سۇراعان جەرلەرىڭىزدى ساتاتىن بولساق، وندا اۋانىڭ تازالىعىنا ءمان بەرۋدى دە ۇيرەنۋلەرىڭىز كەرەك بولادى. بالالارىڭىزعا اۋانىڭ قاسيەتتى ەكەنىن، اۋانىڭ تازالىعىنا كوڭىل اۋدارۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتۋىڭىز كەرەك. ءيا، اۋا قالاي قاسيەتتى بولماسىن!؟ اتالارىمىز تۋعاندا العاشقى دەمىن، كوز جۇماردا سوڭعى دەمىن وسى اۋامەن تىنىستاعان» .
حاتىندا ءوزىن تاۋ مەن دالانىڭ تاعىسى ساناعان سەاتتلەنىڭ امەريكا پرەزيدەنتىنە تابيعات تۋرالى ايتقان ەسكەرتپەلەرىنە ەندى تاڭدانباي كورىڭىز. ونىڭ جوعارى اكادەميالىق ءبىلىمى بولماسا دا، تابيعاتتى قاستەرلەۋ تۇسىنىگى سول كەزدەگى اق ناسىلدىلەردەن الدەقايدا جوعارى، الدەقايدا يماندى بولعانى وسى ۇلاعاتتى سوزدەرىنەن كورىنىپ- اق تۇر. ونىڭ بۇل سوزدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ءمانىن جويعان جوق. ال ءبىز اسىراۋشىمىز جەر مەن اۋانى قادىرلەپ ءجۇرمىز بە؟
***
قالتاي اعا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ءوز ورنىن ءشامشيدين پاتتەيەۆكە بەردى. رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ باسقا جۇمىستارعا اۋسۋىنا بايلانىستى قۇرامى دا جاڭاردى. «جاس الاش» گازەتىنەن عالىمجان مەلدەش بىزگە ورىنباسار بولىپ كەلدى. ارادا ون جىلداي وتكەن سوڭ ول استاناعا قىزمەتكە اۋىستى. جازۋشى جاڭابەك شاعاتاي رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى، ال ديداحمەت اعا ەكىنشى بولىپ تاعايىندالدى. گازەت ءۇش جىلدان سوڭ سەگىز بەت، سودان سوڭ ون ەكى بەتتىك كولەمدە جارىق كورۋدە. وسىناۋ جىلدار بەدەرىندە گازەت تىلشىلەرى ەسەنگۇل كاپ قىزى پەن كولباي ادىربەك ۇلى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ال ءنازيا جويامەرگەن قىزى، گۇلزينا بەكتاسوۆا، دينارا مىڭجاسار قىزى، اقنيەت وسپانباي مينيسترلىكتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ سونداي- اق كوميتەتتەردىڭ ارنايى بايگەسىندە توپ جاردى. ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى، جاڭابەك شاعاتاي، تاڭسۇلۋ الدابەرگەنوۆانىڭ پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. مىنە، سودان بەرى جيىرما جىل ۋاقىت ءوتتى. گازەتتىڭ مازمۇنى مەن ءمانى حالىقتىق سيپات الدى.
كولباي ادىربەك ۇلى، ق ر پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ يەگەرى
