قازاقتىڭ سوتتالعان ءجۇز ءانى جايىندا نە بىلەمىز؟
- ءۇشىنشى قاباتتا جاتقان بالا-شاعا جەر-دۇنيە سىلكىنىپ قويا بەرگەندە جاندارىن قويارعا جەر تاپپاي شىرىلداعاندا، دۇرلىككەن جۇرتقا باسۋ ايتىپ، سابىرعا شاقىرىپ، ءبارى ءتۇسىپ بولعان سوڭ، جارالى اياعىڭدى سۇيرەلەي ەڭ سوڭىندا ءوزىڭ دالاعا شىققانىڭدى كەيىن كۋا ادامدار بايانداپ بەرىپ ەدى.
«سەمەيدەن كەلگەن ءبىر ءارتىس جىگىت ەرلىك كورسەتىپ، سۇرىنە-قابىنا قاشقان ادامدارعا ءجون سىلتەپ تۇردى»، - دەپ.
كەلدەكەڭ كەڭكىلدەپ كۇلدى: «ە-ە، ول وقيعانى ەستىگەن ەكەنسىڭ عوي. سول باتىرىڭ مەن بولامىن!».
وسى كەشتە ول سونا-اۋ الىستا قالعان، تۇندە بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن اسىق ويناپ، كۇندىز تالدى ات قىپ ءمىنىپ جارىسقان، شىركىن، سول ءبىر بالداۋرەن بالالىق شاعى تۋرالى سارى تاپ ساعىنىشقا تولى اۋەزبەن سىر شەرتكەن بولاتىن.
- ەرتەرەكتە شالدار بالالارعا «باتىرلار جىرىن» وقىتۋشى ەدى. مەن سونىڭ شەت جاعاسىن كوردىم. 5-6-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە «ەر تارعىن» ، «قوبىلاندى» ، «الپامىس باتىر» سياقتى ءبىرتالاي جىردى جاتقا بىلەتىنمىن. ول - تەلەديداردىڭ جوق كەزى. اتام كۇن سايىن كەشكە جىر وقىتىپ قوياتىن. سوندا بايقاعانىم، جاي عانا ماقاممەن وقىساڭ، جاتتالمايدى، ال اندەتىپ وقىساڭ، تەز سىڭەدى، تىڭدارمانعا دا كەرەمەت ۇعىنىقتى بولادى، - دەپ باستاپ ەدى اڭگىمەسىن كەلدەكەڭ.
كەلدەكەڭنىڭ ارعى باباسى ولمەسەك ازدى-كوپتى مالى، قازىرگىشە ايتقاندا، بىرەر وتار قوي، 5-6-ءۇيىر جىلقىسى بار، مالشى ۇستاعان، ءوزى ەسكىشە بالا وقىتقان، اۋقاتتى ادام بولعان. ءوزى ومىردەن وزعاندا، شارۋاسىنا شاڭىراق يەسى - فازىل يەلىك ەتكەن. كەڭەس وكىمەتى ورناپ، «باي-ماناپتار» كامپەسكەگە ىلىككەندە، بۇل اۋلەت تە بالشەبەكتىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن.
كەڭەستەن كوڭىلى قالعان فازىل اعايىن-تۋىس، رۋلاستارىمەن قىتاي اسپاق بولادى. سونىڭ الدىندا ەرەنقابىرعانىڭ ارعى جاعىن بەتكە الىپ بارا جاتقان توعىز ءجۇز شاڭىراق اقنايمان رۋىنىڭ ەلىن قىزىلدار جولدا تىنىعىپ جاتقان جەرىندە ءتىرى جان قالدىرماي قىرىپ تاستاعانىن ەستىگەن سوڭ تەجەلەدى. مارقاكولدىڭ قاراشىلىك اۋىلى ماڭىندا «اقنايمان قىرىلعان» دەيتىن، سول قىزىلدار سالعان توپالاڭنان قالعان بەلگى - قالىڭ قورىمنىڭ ءىزى ءالى بار.
سودان زامان اعىمىن سەزگەن فازىل اقساقال تۋىستارىن باستاپ، كورشى مارقا ءوڭىرىنىڭ اقبۇلاق ەلدى مەكەنىندە جاڭادان اشىلىپ جاتقان، «گورنىي» التىن رۋدنيگىنە جۇمىسقا ورنالاسىپ، 1947 - جىلعا دەيىن گورنىي اۋىلىندا تۇرعان.
سوعىس ءبىتىپ تۇرمىس وڭالا باستاعاندا ەلىنە قايتۋدى ويلاپ، 1947 - جىلدارى ۇلدارى قوجا مەن راۋزانى، قىزى باعداتتى ەرتىپ، كۇرشىم اۋدانىنىڭ قۇيعان اۋىلىنا كوشىپ كەلەدى. سول جەردە ەكى ۇلىنا كەلىن الىپ، قىزىن ۇزاتقان. قوجا، راۋزانىڭ بالالارىنىڭ ءبارى قۇيعان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1957-1958 - جىلدارى سوۆحوزدار قۇرىلعان كەزدە «قالعۇتى» سوۆحوزىنىڭ جاڭادان اشىلعان №3-فەرماسىنا كوشىپ بارعان. ول - بۇگىنگى جىلىتاۋ اۋىلى.
فازىل اتاسى وقىعان، عۇلاما مولدا ادام بولعاندىقتان وسى ۇيدە ءبىر ساندىق قۇران كىتاپ ساقتالدى. بۇكىل اۋىل الدىنان كەسىپ وتپەگەن، سىيلى قاريا ءبىر كۇنىن قازا قىلماي، نامازىن بۇزباي، جاراتقانعا سىيىندى.
اكەسى راۋزا دا جاسىندا ءوز زامانىنىڭ سەرىسى اتانعان ادام. قامشى ورگەن ءورىمشى، جۇگەن تۇيگەن، ارقان ەسكەن شەبەر ەدى. شۋ اساۋ جىلقىنى تاقىمىنان بوساتپاي ۇيرەتكەن تاقىمى مىقتى كوكپارشى بولدى. قانداي شۋ اساۋىڭا دا شالمانى ەكى لاقتىرمايتىن ەپتى-تۇعىن. مال سويعاندا، جىلىكتىڭ ەتىن اۋىستىرمايتىن قاساپشىلىعى تاعى بار.
مايەمەر قىستاۋىندا اتاسى سوۆحوزدىڭ تۇيەسىن، اكەسى جىلقى تابىنىن جايىپ وتىردى دا، 1964 - جىلدان اۋىلدا تۇردى. ءارتۇرلى جۇمىس ىستەدى، بولىمشەنىڭ ءمىنىس اتتارىن باقتى، مەملەكەتتىك مەيرامداعى بايگەلەرگە بايگە اتتاردى باپتادى.
كەلدەنباي تۋعاندا وسى ءۇيدىڭ تۇڭعىشى داۋكەننىڭ ەكى جارىم جاستاعى كەزى، تاڭەرتەڭ ويانسا، ىڭگالاعان ءسابيدىڭ داۋسىن ەستىپ، كوزى بادىرايىپ، شاۋىپ ءجۇر دەيدى: «ايۋ، ايۋ» دەپ. سودان ول مەكتەپكە دەيىن «ايۋ» اتانىپ ءجۇردى. ونى اعا-باۋىرلارى ەركەلەتىپ، ايكەن دەستى. كىشكەنە كەزىنەن شيراق بولدى.
اپاسى ءالپيا قولى ىسمەر، شارۋانى دوڭگەلەتىپ يگەرگەن كىسى ەدى جارىقتىق. تۋعان اناسى زاكەن اۋىر ناۋقاستان 71 - جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كوز جۇمسا، مامىر ايىندا ءالپيا اپاسى قايتىس بولدى. بۇل وتباسىنداعى ۇلكەن ۇل داۋكەن گەرمانيادا اسكەر قاتارىندا جۇرگەن، كەنجەسى ماقسۇتتىڭ ەكى جاسقا تولماعان شاعى بولاتىن. وسى جانۇياعا تونگەن قارا بۇلت انالارى كەتكەن سوڭ تالاي جىلدارعا دەيىن سەيىلمەدى.
ول كەزدە ءار ۇيدە ىركەس-تىركەس سەگىز-توعىز بالا. تاۋ قويناۋىندا جاتقان جىلىتاۋ اۋىلىنىڭ مۇقىم بالاسى كۇندىز ويىن ويناپ، كۇن ىسىعاندا اۋىل اياعىنداعى تۇزدى كولگە ءتۇسىپ قارق بولادى.
ودان قالدى، كوگالدا، قياق اراسىندا، بولماسا، ىرگەدەگى شوقپار تاسقا بارىپ، «سوعىس ويىنىن» وينايدى. كەلدەنباي، ارينە، ءبىر جاقتىڭ كومانديرى. سۋعا جۇزگەندە اۋىل بالالارىنىڭ الدى بولدى. ون بەس جاسىنان سوۆحوزدىڭ جۇمىسىنا ارالاستى. ءشوپ شابۋ كەزىندە ات تاراققا ءمىندى، تىركەمەلى ءشوپ ماشيناسىنا وتىردى.
بالا كەزىندە ادەبي كىتاپتاردى كوپ وقىدى. اڭگىمە ايتقاندا، وقىعان كىتاپتارىنان الىپ، ويىنان قوسىپ، مايىن تامىزىپ، تىڭداۋشىسىن ۇيىتاتىن. ەر جەتىپ، ەل اراسىنا شىققانداعى شەشەندىگى، تاۋىپ ايتقىشتىعى سول بالا كەزدەن قالىپتاسقان قاسيەت.
سەگىز-توعىز جاسىنان زەرەك، ءان- كۇيگە جۋىق بولدى. ءوزى تاقتايدان دومبىرا جاساپ، وعان ءجىپ تاعىپ، ولەڭ ايتىپ جۇرگەنىن بايقاعان فازىل اتاسى كورشى جىلقىشى ءيمامادي اقساقالدىڭ دومبىراسىن قولقالاپ ساتىپ اپەرگەن. تاعى ءبىر كورشى بالانىڭ تالابىن ەسكەرىپ، ۇيىندەگى كىشكەنە گارموندى سىيلاعان. كەلدەش گارموندى دە جاقسى مەڭگەرىپ كەتتى.
از ءۇيلى اۋىلدا ول كەزدە تەلەفون، تەلەديدار دەگەن جوق. كينونى اۋدان ورتالىعىنان اندا-ساندا عانا اكەلەدى. ەلەكتر جارىعىن كەشكى 6 دان تۇنگى 12 گە دەيىن عانا جاعادى. اۋىل جاستارى، مەكتەپ وقۋشىلارى مەرەكە كۇندەرى كونسەرت قويادى. وسى كونتسەرتتەردە كەلدەكەڭ ءوزى نەبارى ءتورتىنشى سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ، مەكتەپ حورىن گارمونمەن سۇيەمەلدەپ، دومبىرامەن ءان سالاتىن.
مەكتەپ كوركەمونەرپازدارىنىڭ بەلدى مۇشەسى اۋدان مەن وبلىستىڭ ۇلكەن ساحنالارىندا مەكتەپ اتىنان ءان شىرقاپ، جۇلدەسىز قايتپايتىن. باياندى ەركىن يگەرىپ، پەسالاردا وينادى. 1970 - جىلى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، اتتەستات الدى. بىتىرگەن جىلى كونسەرۆاتورياعا بارىپ، ۇلكەن وقۋعا تۇسە المادى. كەيىن رەسپۋبليكالىق تەاتر-ونەر ستۋدياسىن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ كلاسى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى.
كەلدەكەڭنىڭ قاجى اندەرىنە تۇبەگەيلى بەت بۇرعانى - توكەن اعاسىمەن اڭگىمەدەن سوڭ. شاكەرىمنىڭ ءومىربايانىن وزەك ەتىپ سەناري جازىپ بەرگەن سول كىسى. ارادا كوپ وتپەي «قازاق ادەبيەتىندە» قايىمنىڭ فيلوسوف-اقىن تۋرالى كولەمدى ماقالاسى شىعادى.
ول كىسى وسى ماقالاسىندا قاجىنىڭ تولستويمەن حات جازىسىپ تۇرعانىن جازدى. كەيىن ولجاس اقىن ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ 80 گە تولعان مەرەيتويىنا شاكەرىمنىڭ دا قاتىسقاندىعىن ايتتى. شاكەرىم، ءتىپتى، پاريجگە دە بارىپ، ءدارىس وقىعان دەگەن سوزدەر بار. بارسا، بارعان شىعار. ويتكەنى، ابايدىڭ: «قازاقتىڭ تاريحى مەن تەگىن جاز» دەگەن اماناتىن ورىنداعان شاكەرىمنىڭ كاير، ستامبۋل، مەككە مەن مەدينەدە، باسرا شاھارلارىندا بولعانى ءمالىم.
80 - جىلداردىڭ اياق شاماسىندا، جاز شىعىپ، ەل ارقاسى كەڭىگەن شاقتا توكەن اعاسىمەن قۇندىزدىعا جولى ءتۇستى. كەشەگى دالا جىراۋلارىنىڭ سوڭعى تۇياعى شاكەر ابەنوۆ وسى اۋىلدا تۇراتىن. قالاقتاي عانا قىرسىق قاريا: «...ەستەرىڭ ەندى عانا كىرگەن ەكەن عوي...»، - دەپ ءبىر شىمشىپ الىپ، ءۇش ىشەكتى دومبىراسىن قولىنا ۇستاعان. زەرەك اقساقال «شاكەرىمنىڭ ءانى» دەپ ابايدىڭ «سەگىزاياعىنىڭ» ىزىمەن جازىلعان، جىگىتتىڭ قىزعا ۇرىن باراتىنى جايىندا «ەڭ قىزىق جاستىق» دەگەن ءان بەردى. كەلدەش-ءانشى ءدال وسى ساپارىندا ماعجاننىڭ «سەن سۇلۋىن» دا شاكەر سياقتى ەپيك اقىننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، ەسىنەن تانعانداي كۇي كەشىپ ەدى. 94 جاسقا كەلىپ قايتىس بولعان حالىق اقىنى ەسكى اندەردىڭ كەرەمەت بىلگىرى ەدى. كەزىندە ساكەن، جامبىل، مۇحتار سەكىلدى الىپتاردىڭ جانىندا جۇرگەن. جاس كەزىندە ءوزى دە ءانشى، كومپوزيتور بولعان.
ال اقسۋات اۋدانىن ارالاپ جۇرگەندە قارپىق ەگىزبايەۆ دەگەن قارت مۇعالىمنەن ءمىرجاقىپتىڭ «مۇڭ» دەگەن ءانىن الدى. ول كىسى بۇل ءاندى 1944 - جىلدارى ءبىر جۋرناليست تۋىسىنان ۇيرەنگەن. ەسكىنىڭ ادامدارى ەستى عوي، قاريانىڭ سونشاما ۋاقىت بويى ۇمىتپاي، جادىندا ساقتاپ كەلگەن سول ءانى الپىس جىلدان كەيىن قولىنا ءتيدى. تاعى بىردە شاكەرىمنىڭ بالاسى احات شاقىرىپ الىپ، اكەسىنىڭ ءوزى بىلەتىن اندەرىن تىڭداتتى. شاكەرىم سوقپاعىنداعى سان تاراۋ سونى ىزدەنىس وسىلاي باستالعان.
جالپى، بىزگە شاكەرىم اندەرىن جەتكىزگەن ءۇش ادام بولعانىن وقىرمان ءبىلۋى ءتيىس. ءبىرى - م. اۋەزوۆتىڭ دوسى، اڭشى، شاكەرىمنىڭ سۇيەگىن تاۋىپ بەرگەن قابىش ايناقۇلوۆ، ەكىنشىسى - نيازبەك الداجاروۆ، ءۇشىنشىسى - اقىننىڭ ءوز بالاسى احات قۇدايبەرديەۆ. ال اندەردى وسى ۇشەۋىنەن تىكەلەي جازىپ العان - وتىز جىل سەمەيدەگى اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولعان توكەن يبراگيموۆ.
ءا دەگەندە ءسويتىپ سول كىسىنىڭ «تەپكىسىمەن» قاجىنىڭ ءتورت ءانىن ۇيرەنگەن. مۇراجايداعى كونە ماگنيتوفونعا جازىلعان احات، قابىش، نيازبەك اقسقالداردىڭ ايتۋىمەن ساقتالعان اندەردى كۇندىز-ءتۇنى تىڭداۋمەن ۋاقىت ءوتىپ جاتتى.
بورىلىدەگى اۋەزوۆ مۇرايجايىنىڭ شىراقشىسى بەكەن يسابايەۆتان «چاستۋشكا» ءانىن جازىپ، ونىڭ قازاقشا ءسوزىن اياگوزدە تۇراتىن سۇلتانسەيىت جارقىنبايەۆتان الادى. بۇل كىسى قىتايدان كەلگەن، اقىننىڭ ۇلى زياتپەن ارالاس بولعان ادام. وسىلاي-وسىلاي جيعان اندەرىن ونعا جەتكىزىپ، ءدارىس-كونسەرتپەن 1990-جىلدان باستاپ ەل-ەلدى ارالاۋعا شىقتى. شىنىن ايتقاندا، شاكەرىمدى ءبىلىپ جاتقان كىم بار ەدى سول ءبىر ءولىارا شاقتا؟! كەيىن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ تۇسىنىگىنە لايىقتاپ سەناري دايارلادى.
شاكەرىم اندەرىن ەڭ العاش ورىنداعان كەزى 1986 - جىلدىڭ اتىشۋلى جەلتوقسان ايلارى ەدى. بۇل قاجىنىڭ اقتالعانىنان ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعى ۋاقىت. باستابىندا ءتورت-بەس ءاندى ۇيرەنىپ، ورىنداپ جۇرەدى. كوكشە جەرىندەگى شاعىن قالانىڭ بىرىندە حالىق الدىنا العاش الىپ شىققان. «حالىقتىڭ نە ۇققانىن بىلمەيمىن، ايتىپ تۇرعان ءوزىمنىڭ ۇققانىم دا شامالى» - دەپ بىردە وزىنە عانا ءتان تۋراشىلدىقپەن اعىنان جارىلا مويىنداعانى بار. ال شاكەرىمنىڭ 130 -جىلدىق تويىندا «انادان العاش تۋعانىمدا» ، «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» اندەرىن العاش رەت ورىندادى.
سوڭعى جيىرما جىلدا شاكەرىمنىڭ اندەرىن جيناستىرىپ، ورىنداپ جۇرگەنىنە وراي بىرەۋلەر «زەرتتەۋشى» دەپ سانادى. دەگەنمەن، ونى ءداستۇرلى ونەردىڭ وكىلى، جاناشىرى رەتىندە ەسكى ءان-اۋەندەردى، ماتىندەردى جيناعان ءانشى-ەتنوگراف رەتىندە قاراعان دۇرىس شىعار.
ادام اقىلىنا ارقا تىرەمەگەن، دانىشپاندىقتى جوققا شىعارعان جاڭا وكىمەتتى قابىلداي الماعان، شىڭعىستاۋدىڭ شوق-شوق ءشيى ىشىندە كۇنۇزاق جالعىز جۇرەر جاننىڭ بويىنداعى قۇسا سارىنىن كەلدەكەڭنىڭ تىڭدارمانعا قاپىسىز جەتكىزە العانى ءشۇباسىز. شاكەرىمنىڭ اقىندىق جاڭاشىلدىعى تىڭنان قوسقان ولەڭدەرىنە شىعارعان اندەرىنەن، ۇزدىك كومپوزيتورلىق دارىنىنان دا انىق بىلىنگەنىن جازباي تانىدى. بۇل جاعىنان شاكەرىمنىڭ قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزى ادەبيەتىندە وتە سيرەك قۇبىلىس ەكەنىن اكادەميك زاكي احمەتوۆ اعاسىنىڭ ءدوپ باسىپ ايتقانىن جان-تانىمەن ءتۇسىندى.
شاكەرىمنىڭ سازگەرلىگى اقان سەرى، ءبىرجان سالدان بولەك-تۇعىن. شاكەرىم ءاندى ويدى جەتكىزۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانعان. سوندىقتان اندەرىندە قازاققا جات ينتەرۆالدار كوپ بولعاندىقتان، العاشقىدا قۇلاققا توسىنداۋ ەستىلىپ، اۋىرلاۋ قابىلدانۋى دا مۇمكىن ەكەنىن سەزدى.
ادەتتە، ءان شۋماقتارى ءتورت جولدان تۇراتىن بولسا، بۇل كىسىنىڭ كەيبىر شۋماقتارى سەگىز- توعىز جولعا دەيىن كەتىپ قالادى. كوكىرەگى اشىق كەلدەكەڭ شاكەرىمنىڭ جيىرمادان استام ءان-كۇيلەرىن ورىنداپ، تەك ورىنداۋشى عانا ەمەس، تەرەڭ ءبىلىمدى شاكەرىمتانۋشى، ءاربىر ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن، تۋۋ سەبەبىن تىڭداۋشىعا جەتە تۇسىندىرە الاتىن تاماشا ناسيحاتشى بولعان كەزىندە قاجىنىڭ كومپوزيتور بولۋدى ماقسات ەتىپ قويماعانىن، تەك ايتار ويىن ءان-اۋەن ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسقانىن ابدەن اڭعارعان. نەگىزىندە شاكەرىمنىڭ وتىزعا جۋىق اندەرى بولعانىن دا انىقتاپ ايتقان وسى كەلدەكەڭ.
«شاكەرىمنىڭ مۋزىكالىق مۇراسى»، «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» اتتى لەكتسيا-كونتسەرتتەرىمەن بۇكىل ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالادى. شاكەرىمدى ايتا وتىرىپ، جالپى، قازاق مۋزىكاسى تۋرالى دا حابار بەرۋگە تىرىستى. اڭگىمەگە ەلىتكەن بالالار حالىق اندەرىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى سۇرايدى. شاكەرىمگە بايلانىستى ءبىر قىز بالا ءتىپتى: «اباي» سپەكتاكلىندە كەرىم ايدارعا ۋ بەرەدى عوي. ەندەشە، نەگە ءبىز ونى ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك؟» - دەپ سۇراق قويعانى بار. بۇل سۇراقتىڭ استارىندا كەرىمدى شاكەرىم دەپ قابىلداپ تۇرعان سۇڭعىلالىق جاتقان. كەلدەكە سوندا پەسانىڭ جازۋشى قيالىنان تۋعان كوركەم دۇنيە ەكەندىگىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان.
لەكسيا-كونسەرتتەرىنىڭ ارقاسىندا دومبىرامەن ورىس مەكتەپتەرىنە دە ەمىن-ەركىن كىرەتىن بولدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەز كەلگەن قالاسىندا قازاق مەكتەبىنەن گورى ورىس مەكتەبى كوپ ەكەنى ءمالىم. مىنە، سول ارالاس مەكتەپتەردىڭ وزىندە ول جىلىنا ەكى جۇزدەن استام كونسەرت بەرەتىن.
بۇنداي ورىنداردا اڭگىمەڭ قىزىقتى، اندەرىڭ تارتىمدى بولماسا، تىڭداۋشى دا بولمايتىنى بەلگىلى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كەلدەكەڭ سوندا جاسوسپىرىمدەردىڭ شاكەرىم اندەرىنە دەگەن كەرەمەت قىزىعۋشىلىعىن بايقاعان. مىسالى، ورىستىڭ 10-11-سىنىپتا وقيتىن قىزدارى كونسەرتتەن كەيىن قولتاڭبا سۇراپ تۇراتىن كەز دە كوپ كەزدەسكەن. دەمەك، اڭگىمەسىنىڭ، اندەرىنىڭ ولاردىڭ جۇرەگىنە جەتىپ، ساناسىنا ءسال دە بولسىن بىردەڭە قۇيعانى ەدى بۇل.
قايسى ءبىر جىلى كەلدەكەڭ وسىنداي لەكتسيالارىمەن ەل ارالاپ ءجۇرىپ بالتاش اعاسىمەن بىرگە وڭتۇستىك وبلىستاردىڭ ءبىرىنىڭ اكىمىنە كىرەدى.
اكىم سيپاي قامشىلاعان اڭگىمە ايتتى. «قور دەگەن كوبەيىپ كەتتى. قارجىنى «جەپ» قويادى ەكەن»، - دەگەندەي. كەلدەكەڭ:
- اعاسى، قاي قوردىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن. مەنىڭ اباي الدىندا، شاكەرىم الدىندا ارىم تازا، - دەپتى سوندا مايموڭكە اڭگىمەنى جاقتىرماي تۋراسىنان.
بالتاش - كادىمگى بالتابەك ەرسالىموۆ. ابايدىڭ جيەنى، اباي قورىنىڭ باستىعى.
- كەلدەكەڭمەن جول ءجۇرۋ، شاي ءىشۋ، اڭگىمەلەسۋ عانيبەت ەدى. ازىلگە باپ، ءسوز ساپتاۋى كەسەك، ادەبيەت، تاريح، ساياساتتىڭ قاي-قايسىسىنا جۇيرىك. كوڭىلدەگىسىن بەتىڭە ايتادى، - دەپ ەسكە الدى بىردە بالتەكەڭ.
شاكىر قايتىس بولعاندا توپىراققا بارا الماي قالدى. شالدى كەرەمەت جاقسى كورىپ ەدى. «شاكەڭە توپىراق سالا المادىم» - دەپ قينالىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى قۇندىزدىعا جول تۇسەتىن بولدى. كەلدەكەڭە ايتتىم، مەنىمەن ءجۇر، دەپ. قىزى ساناعا جاعدايدى ءوزىم ءتۇسىندىردىم. تەكتى اتانىڭ بالاسى، ءتۇسىندى. سوندا كەلدەكەڭنىڭ ارقاسىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، «ۋح!» دەپ كوكىرەگىن كەرە دەم العانىن كوردىم.
موڭعولياعا، جامبىل، تۇركىستان، بىشكەك، پەتروپاۆل، قوستاناي، تاعى باسقا دا وڭىرلەرگە ەكەۋدەن-ەكەۋ بىرگە بارىپ جۇردىك. تالاي ساپارلاس بولدىق. ول ماعان ەركەلەدى، مەن دە ونى ەركەلەتتىم. «كۇرشىم اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن اتاقتى بەرگەندە ەلىنە بىرگە باردىق. اۋىلداستارى الاقاندارىنا سالىپ قۇرمەت كورسەتتى.
كەلدەكەڭ كوپ وقيتىن، تەرەڭ ءبىلىمدى، ءوز ىزدەنىسىمەن ورگە باسقان جىگىت بولدى. لەكسيا-كونتسەرتىن وقىعاندا مەكتەپتىڭ بالالارى تىرپ ەتپەي تىڭداپ وتىرادى. ديكسياسى تازا، لوگيكاسى مىقتى. اۋديتوريانى وزىنە ىلەزدە تارتىپ الادى. ورىس تىلىنە جۇيرىك، اناۋ-مىناۋ ورىسىڭ تايتالاسا المايدى. كروسسۆوردتى شەمىشكەدەي شاعاتىن.
اقساقالدىڭ وسى اڭگىمەسىن كەلدەكەڭنىڭ ارىپتەس ءىنىسى، اعاسى سىقىلدى كوپ وقىپ-توقىعان تەرەڭ ازامات، ءانشى تولعانباي سەمبايەۆ ودان ءارى بىلاي دەپ جالعاعان:
- ءاندى ءوزى دە تازا ۇيرەنگەن، ءوزى دە سولايشا تازا ۇيرەتەتىن. ءوز مەكتەبىن اشا الماي كەتكەنى اسا وكىنىشتى. كەرەمەت قۇيماقۇلاق ەدى! اڭگىمە ايتقاندا، سيۋجەتىن بايىتىپ، قىزىل تىلمەن ارلەپ ايتاتىن. بىردە ۇلكەن ءبىر جيىندا اباي مەن شاكەرىم تۋرالى اڭگىمە باستالىپ كەتتى دە، كەلدەكەڭ قىزدى-قىزدىمەن تۇراعۇلدى قىزىلوردا «اسىرىپ» جىبەردى. وسى كەزدە توكەن-اعا:
- ءاي، تۇراعۇلدىڭ سۇيەگى شىمكەنتتە قالدى عوي، ول شىمكەنتتەن ءارى اسپاعان، - دەپ قۇلاققاعىس جاسادى. كەلدەكەڭ وزىنە ءتان ەركە مىنەزبەن:
- تىنىش وتىرىڭىز، ءوزى بىلەم قايدا اپارسام دا، - دەدى ەلدى دۋ كۇلدىرىپ.
فيلارمونيادا العاش قىزمەت باستاعانىمىزدا، ويلايتىنبىز، جانىنا جان جۋىتپايتىن ادام شىعار دەپ. سويتسەك، اقىرىن-اقىرىن، ەپتەپ قالجىڭداسىپ، ويناۋعا بولاتىن، جانى تازا، ادال ادام ەكەن.
2008 - جىلى پاريجدە ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالىپ وتكىزىلگەن ەتنوگرافيالىق كورمەدە كەلدەنباي ولمەسەكوۆ جوعارى شەبەرلىكپەن اباي مەن شاكەرىمنىڭ اندەرىن ورىندادى. سول ساپاردان سوڭ:
- كوپ حالىقتارمەن سالىستىرعاندا، قۇدايعا شۇكىر، ءبىز ءوز ءداستۇرىمىزدى، مۋزىكالىق مۇرالارىمىزدى جوعالتپاعان ەل ەكەنبىز. مىسالى، فرانسيانىڭ ءوز فولكلورى جوق كورىنەدى، - دەگەنى بار.
جالپى، كەلدەكەڭنىڭ حالىق اندەرىنە دەگەن كوزقاراسى ەرەكشە ەدى. حالىق اندەرىنىڭ نەگىزىندە دالا تىنىسى، تاۋ مەن تاس، تابيعات، ادامنىڭ ادامعا دەگەن كوڭىلى، ادامي قارىم-قاتىناستارى، ءومىر تۋرالى تۇسىنىگى مەن پاراسات-پايىمى جاتاتىندىعىن قاپىسىز تانىدى. باتىسقا كوزسىز ەلىكتەۋدەن تۋىپ جاتقان قازىرگى اندەردىڭ كوپشىلىگى سونىڭ سالدارىنان ويسىز، ءمان-ماعىناسىز ەكەندىگىنە كۇيىندى. بىردە تىڭنان مىنانداي ءبىر اڭگىمە قوزعادى:
-1933 - جىلى قازاق ەلىندە ۇگىت-ناسيحاتقا قايشى كەلەتىن ءجۇز انگە سوت بولعان. سوندا «قۇداي»، «پايعامبار»، «باي» دەگەن سياقتى، جاڭا تالاپپەن ۇيلەسپەيتىن تالاي ماتىندەردى وزگەرتكىزگەن. نەگىزىنەن، كوپ اندەردىڭ ءسوزىن يسا بايزاقوۆ قايتا جازىپ شىققان، كەيبىرىنە تۇزەتۋ ەنگىزگەن. «اي قاباق، التىن كىرپىك، قىزىل ەرىن» ، بولماسا «التايدىڭ كەن شىعاردىم ساياسىنان» دەگەن ءتارىزدى ولەڭدەردىڭ كوپشىلىگىنە يسانىڭ قالامى تيگەن. ولاردىڭ ءان اۋەنىمەن ۇيلەسىپ، جاتىق شىققانى سونشالىق، قازىر ءتىپتى قايسى ءاننىڭ وزگەرىپ، قايسى ءاننىڭ وزگەرمەگەنىن اجىراتا الماي قالىپ جاتقان جايىمىز بار.
ال حالىق اندەرىنە كەلسەك، وزەكتىلىگىن جوعالتقاندارى دا بار. سولاردىڭ ءماتىنىن قايتا جازىپ نەمەسە و باستاعى نۇسقاسىن ىزدەستىرىپ كورسە، ارتىق بولماس ەدى. ءبىر جاعىنان، باياعىدا قازاق ءانىن جيناستىرعاندار ورىس تىلدىلەر بولدى عوي. سونىڭ سالدارىنان شالاعاي جينالدى. مىسالى، زاتايەۆيچتى ءالى كۇنگە دەيىن توبەمىزگە كوتەرەمىز. مەن سول جيناعان 1000 ءاندى دە، 500 ءاندى دە تۇگەل قاراپ شىقتىم. ىشىنەن ءبىر ءاندى الا المايسىز. وسى تۇرعىدان العاندا، زاتايەۆيچتىڭ حالقىمىزعا پايداسى ءتيدى مە، تيمەدى مە، ول جاعىن انىق ايتا المايمىن. كوپ كومپوزيتورلار حالىق مۋزىكاسىن پايدالانىپ كەتتى، تالاي دۇنيە شىقپاي دا قالىپ جاتىر.
نەگىزى، حالىقتىڭ بايىرعى ءان مۇراسىنا وتە ىقتياتتى بولىپ، مۇقيات قاراۋ كەرەك. ءان، كۇي جيناقتارىن دا اسىقپاي، جاۋاپكەرشىلىكپەن شىعارسا. اۋەنگە ءمان بەرىلمەگەننەن كەيىن ايتەۋىر ءبىر شيكىلىگى شىعىپ تۇرادى. ءاسىلى، فولكلور دەگەن - وتە قاۋىپتى نارسە. مىسالى، ءبىر ءاندى جازىپ وتىرىپ، ءوز جانىمنان بىردەڭە قوسىپ جىبەرسەم، سول بويى كەتەدى. ۇيرەنگەن ادام بايقاپ، تۇزەتىپ ايتسا، جاقسى. تۇزەتپەسە، سولاي قالىپتاسىپ قالادى. مىنە، وسى جاعىنا اباي بولساق دەيمىن.
شاكىر ابەنوۆ: «ءاننىڭ ءۇش اۆتورى بار: اقىن، كومپوزيتور، ءانشى. وسىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ جۇمىس ىستەيتىنى - ءانشى» - دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. قازىر ءوزى ءان دە، ءانشى دە ساڭىراۋقۇلاق سياقتى قاپتاپ كەتتى. جاقسىسى دا، جامانى دا بار. ەڭ باستىسى، تالاپتى جاستاردىڭ بايىرعى حالىق مۇراسىمەن بارىنشا سۋسىنداپ، ءتۇپ نەگىزى، تامىرى بار دۇنيەلەر تۋعىزۋعا ۇمتىلعانى ابزال. ابايدى، شاكەرىمدى، مۇحتاردى ايتىپ وتىراتىن، باسقا دا عۇلامالاردىڭ كوزىن كورگەن، ءجون بىلەتىن قانشاما قاريالار بولدى. اتتەڭ، كوپشىلىگى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى.. .
دۇنيەدەن كەلدەكەڭنىڭ دە وتكەنىنە ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى. بۇيرا شاشى جەلبىرەپ، ءتۇبىت مۇرتى قاراتورى وڭىنە جاراسا قالعان جاستىق شاقتاعى كەلدەنبايدىڭ سىمباتتى كەلبەتى كۇرشىمدىك زامانداستارىنىڭ كوز الدىندا. بەس جاسىنان اتقا وتىرعان پىسىق جىگىتتىڭ اساۋعا قارعىپ ءمىنىپ، اقسيا كۇلىپ، جەلمەن جارىسا شاۋىپ بارا جاتقان سەرى بەينەسى ونى سىيلاعان ەلىنىڭ ەسىندە ماڭگى قالدى.
ول كوزىنەن وت جارقىراعان، كەۋدەسى ونەرگە تولى بوزبالا عۇمىرىن تۋعان جەر توسىندە قالدىرىپ، قالعان ءومىرىن ۇلى اباي ەلىنە، ءومىرىنىڭ سوڭعى شيرەك عاسىرىن شاكەرىم باباسىنا ارنادى. ماڭگىلىك مەكەنىن دە سول جەردەن تاپتى. كەشەگى ولمەسەك باباسىنىڭ اتىن ءدۇيىم قازاققا پاش ەتتى.
ءانشىنىڭ ءومىر ساپارىنان قايتاردان از ۋاقىت بۇرىن: «ءبىرجان سالدىڭ: «قورقامىن، اۋرۋىمنىڭ ءتۇرى جامان، ءبىرجاننىڭ كىم ۇستار دەپ دومبىراسىن»، قاسىمنىڭ: «كۇنىنە ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانام، وزىممەن بىرگە ولمەسىن ولەڭىم دەپ» دەگەنى سياقتى، كەيدە مەن دە «حالىق اندەرى ءولىپ كەتە مە» دەپ قورقامىن. مىناۋ قيقۋعا قيقۋ قوسقان ءومىر جارىسىندا ءاننىڭ قادىرىن بىلمەي بارامىز. «ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار» دەپ اباي تەگىن ايتپاعان!» - دەپ تولعانعانى ەسىمىزدە.
وسى مەزەتتە الماتىلىق اقىن ءىنىسى ابۋباكىردىڭ: «كەلدەنباي اعا - كەركيىك، كەرميىق ەدى، ەجەلگى ەر مەن ساقيدىڭ سارقىتى سىندى» - دەپ تولعاعانى ەسكە ورالادى. اقىن «كەركيىك، كەرميىق جىگىت» دەگەندە، تەگىندە كەلدەكەڭنىڭ التىن، ابزال باسى ىركەس-تىركەس كەلىپ-كەتكەن قوس قوعامدا نوقتاعا سيماي كەتكەندىگىن مەڭزەدى دەپ ءشۇباسىز تۇسىندىك.
سايلاۋ تولەۋوۆ، سەمەي.
بەتتىڭ انىقتاماسى:
كەلدەنباي ولمەسەكوۆ - بۇكىل رەسپۋبليكادا شاكەرىم اندەرىنىڭ بىردەن ءبىر ورىنداۋشىسى. شاكەرىم اندەرىنىڭ نوتالىق نەگىزىن العاش قاعازعا تۇسىرگەن تاليعا بەكحوجينا بولسا، ولاردىڭ ءتۇپنۇسقاعا ەڭ جاقىن ورىنداۋشىسى نيازبەك الداجاروۆتان كەيىن - كەلدەنباي. بۇل شىندىقتى شاكىر، نيازبەك، احاتتىڭ وزدەرى مويىنداپ، اق باتاسىن بەرگەن. نيازبەك اعاسى: «شاكەرىمدى ەندى ساعان سەنىپ تاپسىرۋعا بولادى» - دەپ ءانشىنىڭ ماڭدايىنان سۇيگەن. ءانشىنىڭ 25 ءانى لازەرلى ديسكىلى قازاق اندەرىنىڭ انتولوگياسىنا ەندى.
«الاش ايناسى»
