تۇرسىن جۇرتباي: بىزدە قازىر وقىعاندار كوپ، وقىمىستى جوق
- جالپى، قازاق وي- ساناسىنىڭ تاريحىن الىپ قاراعاندا ىقىلىمنان بەرگى ءداۋىردىڭ بارلىعىندا دا ءبىلىم، عىلىم، وقىمىستىلىق، ساناتتىلىق، پاراساتتىلىق ماسەلەسى ۇرپاق تاربيەسىندەگى، ءومىر سۇرۋدەگى ەڭ ءبىرىنشى قاتارعا قويىلىپ كەلەدى.
بۇل - تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، وسى ىقىلىمنان بەرگى ادامزات اتاۋلىنىڭ، ۇلت اتاۋلىنىڭ الدىنداعى باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. ءبىز وركەنيەتتەن كوشپەلى ەل، تاعى ەل، وتىرىقشى ەل دەپ بولەمىز. ءبىراق تا ولاردىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنا قاراماستان بىلىمگە، عىلىمعا، دۇنيەنى تانۋعا ۇمتىلماعان ەل جوق. ماسەلە، سول ساۋاتتىلىقتىڭ مازمۇنى - وقۋدىڭ باعىتى، ءبىلىمنىڭ ومىرمەن بايلانىسۋى، وقىمىستىلىقتىڭ كوزقاراسقا اسەرى جانە عىلىمدى قوعامدىق تىرشىلىككە، ۇلتتىق تىرشىلىككە، تۇرمىسقا، ياعني، ادامنىڭ كەرەگىنە جاراتا ءبىلۋى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، عىلىمنىڭ تۇرمىسقا، ومىرگە، ونەركاسىپكە ارالاسۋى جانە سونى پايدالانا ءبىلۋى.
ءتىپتى، قازىرگى ەڭ وزىق عىلىمي جەتىستىككە جەتكەن ەلدەردىڭ قوعامدىق بىلىمدەرىن الا وتىرىپ، دەڭگەيىن سالىستىرساق، قازاقتا «وقىساڭدار بالالار، شامنان شىراق جاعىلار» دەگەن سياقتى ۇگىت ناسيحاتتان كوپ ايتىلعان ۋاعىز جوق. ءبىزدىڭ تاربيەمىز سوعان قۇرىلعان. ماسەلە، سول ءبىلىمنىڭ قانداي قولدانبالىق، تۇراقتىلىق، تىرشىلىك ماعىناسى بار سوعان بايلانىستى. سوندىقتان دا، وسى ءبىر جەردە كەتكەن ءبىر كىلتيپان وعان ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمامىز دا اسەر ەتكەن شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ قازاققا، قازاقتىڭ ساناسىنا، تۇرمىسىنا، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە ءالى جۇعىستى بولا قويعان جوق.
ءبىزدىڭ نەگىزگى ءبىلىم باعىتىمىز دۇنيەنى تانۋ، تابيعاتتىڭ سىرىن ءبىلۋ، ادەپ- جوبا، كوركەم ءسوز وسىعان باعىتتالدى. ادەپ، ءداستۇر، زاڭنان، بارىنەن دە، قازاقشا ايتقاندا، قىزىل سوزدەن قۋىرداق قۋىردىق. ءبىزدىڭ عىلىمي ويىمىزدىڭ مايەگى سول، ال، وسى ءدال قازىرگى كەزەڭگە دەيىن قازاق ۇلتىنىڭ جاپپاي وي- ساناسىنا، تۇرمىسىنا، عىلىمىنا ءسىڭىستى بولماعان، ول - سول عىلىمدى يگەرۋ. ءبىز ءوزىمىزدىڭ دىلىمىزگە بايلانىستى ونەركاسىپ عىلىمىنان كەنجەلەپ قالدىق. ەۋروپانىڭ قارىشتاپ العا كەتۋى، سول كەشەگى اراب، پارسى، تۇركى جۇرتى دامىتقان عىلىمدى بىردەن ونەركاسىپكە، فابريكا، زاۆودقا اينالدىردى. ءبىز سول جولاماعان كۇيى ءالى شەتتەپ كەلەمىز.
- شەتتەپ قالۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى نەدە؟
- مەنىڭ، ءبىرىنشى، ءوزىمنىڭ ويىمدا تۇتقىرلانىپ جۇرگەن جايدىڭ ءبىرى: ءبىز ءبىلىم دەگەن ءسوزدى ۇلتىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرى مەن سۇيەگىنە سىڭىرە العامىز جوق. بىزدە وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا ونەركاسىپكە تىكەلەي ارالاسقان قانىش ساتپايەۆ سياقتى ادامدار بولدى. ءبىراق، سول تىكەلەي ىزدەستىرۋ، گەولوگيالىق جۇمىستارمەن اينالىسقان ادامدار: ەۆگەني بۋكەتوۆ، ابدۋللين سياقتى ادامدارمەن شەكتەلدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى، (كوڭىلدەرىنە كەلمەسىن) ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنداعى اكادەميك اعالارىمىزدىڭ ءوزى اتوم سالاسىمەن اينالىساتىن حيميگى، ونەركاسىپ سالاسىمەن اينالىساتىن، كوسموستىق سالامەن اينالىساتىن، كەز- كەلگەن سالامەن اينالىساتىن عۇلاما عالىمدارىمىز تەك تەوريا جۇزىندە قالدى. ولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىندە قازىر وندىرىسپەن بايلانىسىپ جاتقان عىلىم جوق. ياعني، بىزدە قازىر وقىعاندار كوپ، وقىمىستى جوق.
ءبىز يادرولىق ينجەنەر، حيميا، بيولوگيا، مەحانيكا، بار سالانىڭ قۇرامىندا جوعارى وقۋ ورنىن مەڭگەرگەندەر بار، ءبىراق، ءبىزدىڭ ينجەنەرلەرىمىز كادىمگى - مەحانيك. ولار دايىن تۇرعان قوندىرعىنى جوندەيدى شاماسى كەلسە، قۇرامداس بولشەكتەرى بولسا، وندا دا سونىڭ سحەماسى بولسا. ەگەر ءبىر بۇراندا جوق بولسا، ولاردىڭ ينجەنەرلىك، اعا ينجەنەرلىك، باس ينجەنەرلىك ماماندىقتارى تۇككە قاجەتسىز. ويتكەنى، ولار تىكەلەي ءوزى عىلىممەن اينالىسىپ، وندىرىسكە كىرگىزىپ وتىرعان تەتىكتەرى جوق. ءبىر بۇراندا شەتەلدەن كەلەدى، سول بۇراندانى بۇرايدى، ورنىنا قويادى. ياعني، بۇلار، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ماشينانىڭ جۇرگىزۋشى مەحانيگى. ولاردان عىلىمي ينجەنەرلىك وي تالاپ ەتۋگە بولمايدى، ءتىپتى، تالاپ ەتكەن كۇننىڭ وزىندە ولاردىڭ جۇزەگە اسىراتىن مۇمكىندىگى جوق.
قاي زاۆودتا، قاي فابريكادا، قاي كەنىشتە، قاي شاحتادا قازاقستاننىڭ بىتىرگەن ينجەنەرلەرىنىڭ ينجەنەرلىك ويى، تالابى جۇزەگە اسىپ جاتىر نەمەسە اينالىسىپ جاتىر؟ ءبىز ولاردى مامان، ديپلومى بار جۇمىسشى دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. ياعني، جاراتىلىستانۋ عىلىمى سالاسىنداعى ءبىزدىڭ دايىنداپ جاتقان ماماندارىمىزدىڭ ءبىلىمى دايىن قوندىرعىعا قىزمەت كورسەتۋ، سونى شاماسى كەلسە، مۇمكىندىگى بولسا جۇمىس ىستەۋگە دايارلاۋ. قازىرگى مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءبىزدىڭ ينجەنەرلەرىمىزدىڭ ءبىلىمى، تاجىريبەسى وعان دا جەتپەيدى.
ەگەر بۇرعىلاۋدى تولىقتاي مەڭگەرىپ جاتسا، نەگە شەت ەلدەن مامان اكەلەدى؟ نەگە شاحتانىڭ تۇبىندەگى اسىل زاتتاردى ىرىكتەۋگە كەلگەندە، ولاردىڭ ساۋاتتىلىعى جەتىپ جاتسا، نەگە شەت ەلدەن مامان اكەلەدى؟ ەگەر دە قورىتپالاردى ءوزىنىڭ تەزىنە جەتكىزىپ بالقىتا الاتىنداي، ولاردى ەرىتە الاتىنداي، قۇيا الاتىنداي، بولشەكتەي الاتىنداي نەمەسە جۇقالىق، قالىڭدىق مولشەرىن ەسەپتەپ، قالىپقا تۇسىرەتىندەي مۇمكىندىگى، شەبەرلىگى جەتىپ جاتسا، شەت ەلدەن نەگە مامان اكەلەدى؟ ءبىزدىڭ الگى ۇزدىكسىز دايىنداپ جاتقان ينجەنەرلەرىمىز قايدا؟
ەگەر سالىستىرىپ قاراساڭىز، بىزدە جىلىنا، كەم دەگەندە، 150-300 ادام ينجەنەر ماماندىعىن الادى. جاراتىلىس تانۋ سالاسىندا، ياعني، ونەركاسىپپەن تىكەلەي قىزمەت ىستەيتىندەردەن، كەم دەگەندە، 2000-3000 مامان بىتىرەدى. ول ماماندار قايدا؟ ەگەر دە سول ماماندار ون جىل، جيىرما جىلدان بەرى ءبىر ناتيجە بەرەتىن بولسا، وسى كۇنگى قازاقستاننىڭ ينجەنەرلىك ويى قايدا كەتەر ەدى؟ قايدا؟
- اعا، باعانا ينجەنەرلەرىمىز، شىعارىپ جاتقان ماماندارىمىز جارامسىز، ءوزىمىزدىڭ مامانداردى المايدى دەپ ايتىپ قالدىڭىز، ال، ەندى سول ءوزىمىزدىڭ مامانداردى المايتىن زاۋىت، ونەركاسىپتەردىڭ كىناسى ما؟ الدە وقۋ ورنىنىڭ جارامسىزدىعى ما؟ جوق، ماماننىڭ ءوز كىناسى مە؟
- ۇشەۋىنىڭ دە كىناسى جوق. شەتەلدىك كاسىپورىنداردا نە كىنا بار؟ قوندىرعى بار بولىپ، ەگەر ءبىزدىڭ مامان ونىمەن جۇمىس ىستەي الماسا، نە ىستەيدى؟ ءبىزدىڭ دايىنداعان مامانىمىزدىڭ كىناسى جوق وقىتتىق، مۇناي قۇرىلىمى وسىدان ءۇش- ءتورت جىل بۇرىنعى كەزگە دەيىن كەزىندەگى كەڭەس وداعى شىعاراتىن قۇبىرلاردى وقىتىپ كەلگەن. ويتكەنى، بۇگىنگى تەحنولوگيانى وقىتايىن دەسە، ول تەحنولوگيا بىزدە جوق، قالاي وقىتادى؟ شەت ەل تەحنولوگياسى قۇپيا، ونى وقىتتىرمايدى.
مىسالى، قازىر قۇبىرلار قاشاعاندا نەگە جارىلىپ جاتىر، نەگە ءبىز ونى وزىمىزدەن شىعارمايمىز؟ ونى سالعان ينجەنەرلەر مەن قۇرىلىسشىلاردىڭ قانداي كىناسى بار؟ اكەلدى، بۇرانداسىن بۇراپ بەردى، دانەكەرلەدى، ونىڭ ساپاسىن دا بىلمەيدى. ويتكەنى، ول كاسىپورىن بىزدە جوق. ءۇشىنشى، مۇنىڭ باستى سەبەبى ءبىزدىڭ وزىمىزدە تاۋەلسىز عىلىم جوق. مىسالى، مۇناي قۇبىرىن بالقىتىپ اكەلەتىن، دانەكەرلەيتىن شەبەرحانا وزىمىزدە بولۋى كەرەك. جاڭاعى شاكىرت، ونى وقىتقان ۇستاز سول قورىتپادا، بالقىمادا ىستەپ، سول زاۆودتىڭ وزىندە تەمپەراتۋراسىن انىقتاپ، ءوزى قويىپ، سول قۇبىردى ءوزى جاساقتاۋ كەرەك. ونىڭ جەتپەيتىن جەرىن مىنا جەردەن، مىسالى، وسىنشا گرادۋستا بالقىپ كەتەدى، مىنا قورىتپا مىناداي گرادۋستا ەريدى، سۋىيدى، وسىنداي گرادۋستا شالا قورىتىلعان دەپ ەسەپتەيتىن ولشەۋىشتەرىن لوباروتوريادا ءوزى ىستەپ شىعارۋ كەرەك. ال، بىزدە دايىن كىرپىش، دايىن لاي، دايىن كران، تەك سەن قالاپ وتىراسىڭ. ولشەپ قويعان، قالاپ قانا وتىراسىڭ. ەگەر لاي جوق بولسا، ىستەي المايسىڭ، ياعني، مەحانيكتىك عانا قارا جۇمىستىڭ يەسى.
ەندى ول ءوز بەتىنشە ىستەپ، جاڭا وزگەرىس ەنگىزە المايدى. جاي عانا ماسەلەنى الايىق، كۇندەلىكتى كولىك، سەن اۆتوجولدى بىتىرگەن ينجەنەرسىڭ، ءتىپتى، ينجەنەر- مەحانيكسىڭ وعان نە ىستەي الاسىڭ؟ سەنىڭ قانداي كومەگىڭ بار؟ سەنىڭ ينجەنەرلىك ويىڭ ول ءۇشىن نەگە كەرەك؟ نەگە كەرەك؟ جۇرگىزەسىڭ، دوڭگەلەگىڭ جارىلىپ قالسا، ناسوسىڭ بولسا، ۇرلەيسىڭ، كىلتىڭ بولسا، بۇرايسىڭ، بۇرانداسى بولسا، ورنىنا قوياسىڭ بولدى. وسى دا ينجەنەرلىك وي ما؟ دەمەك، بىزدە دوڭگەلەك جاسايتىن، شىعىرشىق جاسايتىن، سوعان ارالاساتىن ادام كەرەك. سوندىقتان دا، بۇل قازاقستاننىڭ الەۋەتىن كۇشەيتپەيدى، كەرىسىنشە ازايتادى. جاتتاندى. ماڭگىلىك سول شەت ەلگە تاۋەلدىمىز. ولار سوعان قۇشتار. ولار سونى ادەيى ىستەپ وتىر. ەكونوميكالىق عىلىمي تۇرعىدان تاۋەلدىمىز.
- قاي جاقتارىنان تاۋەلدىمىز؟ نە ءۇشىن تاۋەلدىمىز؟
- قازىر ءبىزدىڭ كانديداتتىق جۇيەمىزدە امەريكاداعى ءبىر جۋرنالدان ءبىر ماقالا باسىپ شىعارماساڭ، دوكتورلىق قورعامايسىڭ. شىعارۋ ءۇشىن 2000 دوللار تولەيسىڭ. امەريكانىڭ ۇلتتىق ءونىمىنىڭ 45%- ىنان جوعارعىسىن وسى عىلىمداعى جاڭاعىداي وقۋلار قۇرايدى. تەك، عىلىمنان ءتۇسىرىپ وتىر، اتوم بومباسىنان ەمەس، ساتۋدان دا ەمەس. ويتكەنى، سەن دوكتورلىق قورعاعىڭ كەلسە، مىندەتتى تۇردە، جۋرنالعا شىعۋ 2000 دوللار ءۇشىن تولەيسىڭ جانە سەن ءوزىڭ اشقان جاڭالىعىڭدى، مىندەتتى تۇردە، وعان اقشا تولەپ، ءوزىڭ بەرىپ وتىرسىڭ. ال، ph دوكتور اتانۋ ءۇشىن، مىندەتتى تۇردە، شەت ەلدەن بارىپ تاجىريبەدەن ءوتۋىڭ كەرەك، جىلىنا 20000 دوللار تولەپ، سوعان وقيسىڭ. وقىساڭ دا وقيسىڭ، وقىماساڭ دا وقيسىڭ، تولەيسىڭ. تولەمەسەڭ، ph دوكتور بولمايسىڭ. سولاردىڭ عالىمدارى ساعان پىكىر بەرەدى، وعان تاعى تولەيسىڭ جانە وعان بىزدە ونى كىم تولەيدى؟ وكىمەت تولەيدى. اشەيىن، سولاردى اسىراپ عانا وتىرسىڭ.
- نە ىستەمەك كەرەك ەندى؟
- ول ءۇشىن عىلىم وزىمىزدە يگەرىلۋى كەرەك. عىلىم تاۋەلسىز بولۋى كەرەك. مىنە، ءبىزدىڭ ءوز ءورىسىمىز ءوز رەسپۋبليكامىزدا شىعۋى كەرەك. ىسكە جاراۋ كەرەك. جاڭاعى ينجەنەرلەر قايدان تاجىريبە الادى؟ جوق قوي. وندىرىسپەن، ونەركاسىپپەن بايلانىس جوق. اتىمىز عانا جوعارعى وقۋ ورنى دەگەن. مىسالى، مەن ءوزىمنىڭ ءتىل- ادەبيەت سالامدا سول جاڭاعى ph دوكتورلارعا بەرەتىن امەريكانىڭ بەس پروفەسسورىنىڭ اقىلىن بەرە الام. بەس پروفەسسور كەلسىن، مەنىمەن سويلەسىپ كورسىن، بەسەۋىنىڭ مىندەتىن مەن جالعىز اتقارا الام. ءبىراق، مەنىڭ پىكىرىم قازاقستانعا بەس تيىنعا قاجەتى جوق. مەن كەرەكسىزبىن، انا بەسەۋى كەرەك، ويتكەنى انا بەسەۋىن اسىراۋى كەرەك قازاقستان!
جانە مەن كوزقاراس تۇرعىسىنان ايتىپ بەرەر ەدىم، ماعان بەرەتىنى - تيىن، ولارعا بەرەدى - ءار ساعاتىنا 2500 دوللار. ءبىزدىڭ عىلىم مينيسترلىگىندە وسى جوعارعى وقۋ ورنىنا ەمەس، 450 گە تاياۋ شەت ەلگە كەلىسىم بار. قازىر قانشاسى قالعانىن بىلمەيمىن، وڭعا باسساڭ دا، سولعا باسساڭ دا ءبىر كەلىسىمدى الدىڭا قويادى. كەزىندە كەز- كەلگەن شەنەۋنىك قولدى قويا بەرگەن. ايتەۋىر عىلىم عوي دەپ. ال، سول قول قويۋدىڭ استارىندا مىندەت پەن وزىنە تاۋەلدى ەتۋ بار. مىنە، ءبىزدىڭ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اراسىندا بايلانىس جوق.
مەكتەپتەگى وقىعان وقۋىڭىز، العان ءبىلىمىڭىز عىلىممەن اينالىسۋعا جارامايدى. ۋنيۆەرسيتتەتتەن الىپ شىققان كەز- كەلگەن سالانى الىڭىز، ءارى قاراي عىلىممەن اينالىسۋعا جارامايدى. بايلانىس جوق. ال، عىلىم مينيسترلىگىنەن كۇنىنە ون حات كەلەدى، سولار ءبىر ەرىگىپ وتىرعان ادام سياقتى. شەتەلدەگى ايتىلعان ءبىر جاڭا ءسوز، جاڭا قۇرام ەستىلسە، سول تۋرالى نە بار دەپ الا شاپقىن بولادى. مىسالى، مەن بيىل ناروتولوگيا دەگەن ساباق بەردىم، شىنىن ايتايىن ءوزىم دە تۇسىنبەدىم، تۇسىنبەيتىن تۇگى دە جوق، ول ءبىزدىڭ جانە مەنىڭ تىكەلەي تۆورچەستۆو پسيحولوگياسى، جازۋشى لابوراتورياسى، جازۋشى شەبەرحاناسى، جازۋشى شەبەرلىگى، كوركەم شىعارمانىڭ جازىلۋ تاريحى، ءبىر ءسوزدىڭ تاريحى، پوەزيا تاريحى دەگەن تۆورچەستۆولىق پسيحولوگيانى قامتيتىن ساباق.
ەندى سونى الىپ شەتەلدىڭ وزىندە وقۋلىق جوق، ولاردا وزىندە وتپەگەن ناروتولوگيا (مۋزىكا، ونەر، بار سالانى قوسقاندا بۇل جەتكىزۋشى، بايانداۋشى دەگەن ءسوز) دەگەن ساباق. ەندى سول ساباق پا؟ بايانداۋشى دەگەن كىم ول؟ مۋزىكادا بايانداۋشى ناروتولوگيا بولۋ كەرەك دەيدى؟ مۋزىكا وزىنەن- ءوزى باياندالا ما؟ كوركەم شىعارمادا ناروتولوگيا بولۋ كەرەك دەيدى؟ ناروتور بولۋ كەرەك دەيدى بايانداۋشى. ءاي، ول جازۋشى دەگەن ءسوز ەمەس پا؟ ەندى وسىنى الىپ اپ، بىزگە ساباقتىڭ اتىنا قويىپتى. شەت ەلدە جازۋشى دەگەن ءسوز جوق، رومان دەگەن ءسوز بار، پوۆەست دەگەن ءسوز جوق. ەندى وسىنى اكەلەدى دە، ەستىگەن ءسوزدى تالعاماي جۇتادى. قاي ساباق قالاي ەكەنىن بىلمەيسىڭ. ۋنيۆەرسيتەتتەردە جىل سايىنعى بەرىلەتىن ساباقتى قاراڭىز، بىرىنە ءبىرى ۇقسامايدى. اينالىپ كەلگەندە بىرەۋ- اق. اتى باسقا. ول جانە ءىلىمدى ىدىراتاتىن نارسە. العان ءبىلىمىڭدى ىدىراتادى، باسىن ۇيىتپايدى. ماماندىق قىلىپ الىپ شىقپايدى. مەن وسىعان تاڭ قالام.
- اعا، كوبىندە ءبىزدىڭ جۇرت جاراتىلىستىق عىلىمنان ەمەس، قوعامدىق سالادان كوش ىلگەرىمىز دەيدى؟
- جوق، ول عىلىمدى جالعان كۋالىكتى ماماندارمەن شاتاستىرعانداردىڭ ءسوزى، توپىرلاتىپ عىلىم دوكتورى دايىندالدى، عىلىم كانديداتتارى دايىندالدى، ماگيسترانتتار دايىندالدى، دوكتورانتتار دايىندالدى، ءبىراق، ءبىزدىڭ قوعامدىق عىلىمىمىزدا جۇيەگە تۇسكەن، مىنە، جۇيەگە ءتۇستى دەگەن ءبىر ءىلىمدى تاۋىپ بەرىڭىزشى. وزگەشە ويلاۋعا كەلگەندە، ەڭ ءبىر ىڭعايلى ءۇردىسى بار ادەبيەتتانۋدى الىڭىز، كوشپەلى جۇرتتار مەن بۇگىنگە دەيىنگى ادەبيەت تاريحى تولىقتاي جۇيەلەنىپ قالىپقا ءتۇسىپ بولدى ما؟ وزگەسىن بىلاي قويعاندا، مەن اشىنىپ تۇرىپ ايتايىن، ادەبيەت تەورياسى دەگەن مىنە 22 جىلدان بەرى قازاق ادەبيەتىندە جوق، ۇمىتىلدى. ال، ادەبيەت تەورياسى بولماسا، ول ادەبيەت قانداي ادەبيەت بولادى؟
تاريح عىلىمىن الىڭىز، تاريح دەسە ساق، عۇن، يران تىلدەس، سكيف دەپ الامىز، سولاردىڭ قايسىسىنىڭ ماتەريالدىق زاتپەن ايعاقتالعانىن دالەلدەپ بەرە الامىز با؟ مەن سول سالادا كىشكەنە نازارىمدى سالىپ ءجۇرمىن، بىلمەيمىن. ەگەر دە ءبىزدىڭ تاريح عىلىمى، ارحەولوگيا عىلىمى مىقتى بولاتىن بولسا، مىنا قازاقستان شەكاراسىنان 60 شاقىرىم جەردە تۇرعان 40 قا جۋىق قاناتتاس قالالار تابىلعان، سونداعى قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى ومىرىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتقان ارقايىمنىڭ قازباسى تۋرالى قازاقستاندا بىرنارسە جازىلدى ما؟ ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز قايدا؟ ءتىپتى، ارقايىمدى ارنايى ارحەولوگتار بولماسا، سول تاريحشىلاردىڭ وزدەرى نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. ياعني، جۇيەلەنگەن، دالەلدەنگەن تاريح جوق. مەن سىزگە ءبىرنارسە ايتايىن، وسى قازاق حاندىعى قاي جىلى قۇرىلدى؟
- 1456 - جىلى، كەيدە 1465 - جىلى دەيمىز عوي...
- ال، قايسىسى؟ تەستتە سونىڭ ەكەۋى بىردەي ءجۇر؟ بالا قايسىسىن ايتادى؟ وزگە وزگە ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قۇرىلعانى، مىنە، وسى جىل دەپ ءالى بەكىتىپ العامىز جوق. ويتكەنى، عالىمدار ءارتۇرلى ايتادى. ءبىر قادىرعالي جالايىردىڭ جازعان ەڭبەگىندە، سونداعى جازىلعان ءبىر سيفردىڭ، ءبىر عانا دايەكشەنىڭ ارتىق كەمىن وقي الماي ءجۇرمىز. ءاي، بىزدە كومپيۋتەر بار ەمەس پە؟ وسى مىڭداعان جىلدىڭ الىپبيلەرىن وقيتىن اپپاراتتارى بار ەمەس پە؟ سول قولجازبا جاتقان يسلام- ابادقا بارىپ، تاۋىپ، تەرەڭدەپ ءبىلۋ قيىن با؟ سودان كەيىن بۇكىل تاريحشىلار بىرىگىپ وتىرىپ، مىنا جىل ەكەن دەپ ءپاتۋالاسۋ قيىن با؟
تاريح دەپ ءبىر كوتەرىلىپ الدىق، ميللياردتاعان اقشا بولدىك، ايتپاعان، الماعان تاقىرىبىمىز جوق، جالپى قازاقستانعا كەلگەندە نە پايداسى ءتيدى؟ مىنە، ءبىرىنشى ءبىز وسى عىلىمدى تۇبىرلەپ العانىمىز جوق. عىلىم تۇبىرلەنبەي ءبىلىم شىقپايدى.
- تۇبىرلەي الماعانىمىزدىڭ ءتۇبى نەدە اعا؟
- ءبىلىم دەگەن - كەز- كەلگەن سالاداعى ماعلۇمات. ءبىلىم - كۇندەلىكتى ءومىردىڭ كورىنىسى. سوعان باراتىن جول، ءومىردى قالاي ءسۇرۋ كەرەك، قالاي تاڭداۋ كەرەك؟ ول ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ۇيدەن جۇمىسقا قالاي بارۋ كەرەك، قانداي دايىندىقپەن كەلۋ كەرەك؟ وعان ءبىلىم كەرەك. ءبىلىم ادامعا ءسىڭۋى كەرەك. مەن ءوزىم وسى قالىپتى زيالى ادامنىڭ ءبىرى بولعانىممەن عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ەكى سالا ەكەنىن وسى 5-6 جىلدان بەرى ءتۇسىندىم. ال، ءبىلىمنىڭ كوزى ول - وقۋلىق، ەندى سونشا ءبىر تۇسىنبەستىك بولار، مەن 2000 -جىلعا دەيىن كەز- كەلگەن سالاداعى ادەبيەت پەن تاريح، قوعامتانۋ، ساياسات سالاسىنداعى وقۋلىقتاردى جانە ونى جازعان ادامداردى مەنسىنبەي كەلدىم.
ويتكەنى، وندا بارلىق ادامزاتقا اشىلىپ كەتكەن، بەلگىلى ماسەلەلەردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، باياندايدى. سودان عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى اتاعىن، پروفەسسور، اكادەميك اتاعىن الدى، سول دا ءبىلىم بە دەپ ەسەپتەيتىنمىن. ال، ءوزىم تەرەڭدەپ ءدارىس وقىعاننان كەيىن بارىپ ءتۇسىندىم، ەڭ قيىن، ەڭ وڭاي، ەڭ جەڭىل جانە بارىنشا ادامنىڭ جان سىرى مەن ساناسىنا، جۇرەگىنە جول تاباتىن نازىك نارسە وقۋلىق ەكەن. ول مىناۋ پەداگوگيكالىق ءادىس- تاسىلدەرگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەن. مىنە، ءبىزدىڭ وسى ءادىس- ءتاسىل مەن وقىتۋ جۇيەسىنە، مەتوديكاسىنا، ونى وقۋلىقتى تاڭداۋ مەن ءار سىنىپتار مەن كۋرستارعا دەڭگەيلەستىرىپ تۇسىنۋگە كەلگەندە قازاق پەداگوگيكاسى، وقۋلىق جۇيەسى ءبىر تۇراقتى ساتسىزدىكتەن ارىلا الماي- اق قويدى.
- ونىڭىز راس، جاسالعان رەفورمانىڭ ءبارى ساتسىزدىككە ۇشىراۋدا.
- وقۋدى بىرتە- بىرتە ءسىڭىرۋىڭىز كەرەك، ول كادىمگى قانىپ ىشكەن سۋ سياقتى بويىڭىزعا تاراۋ كەرەك. سۋعا ءشولىڭىز قانعانشا ونى ۇرتتاماي، ءسىمىرۋىڭىز كەرەك. مىناۋ سىنىپ- سىنىپقا بولىنگەن ءبىلىم دارەجەسى دە سونداي. ال، بىزدە قازىر وسى سىنىپ- سىنىپقا ادامنىڭ مي قاباتتارىنىڭ قابىلداۋ ەركىندىگىنە بايلانىستى دارەجەلەر بۇزىلعان. ءبىرىنشى سىنىپتا ەستىپ- كورمەگەن اعىلشىن ءالىپبيىن وقيسىڭ. انا ءتىلىڭ جانە بار، ورىس ءتىلى ونىڭ ۇستىنە قوسىلىپ تۇر. ءالىپبيدى ەندى ۇيرەنگەن، ۇيرەنىپ جاتقان ادامعا ءبىر ءارىپتىڭ ۇشكە بولىنەتىنىن سەن قالاي تۇسىندىرەسىڭ؟ ادامنىڭ ميى تولىق سىڭىرمەي، ءبىز سونى تارقاتىپ جاتىرمىز. ياعني، ينفورماتسيا تولعاننان كەيىن كومپيۋتەر دە قابىلداماي، بىج- بىج ەتىپ تۇرىپ الادى عوي. قازىرگى بالالاردىڭ ميى سول بىج- بىج ەتىپ تۇر. تۇسىنەدى، ۇعادى، ءبىراق، سىڭىرمەيدى. ول اۋادا تۇر، بۇل تۇبەگەيلى ءبىلىم دەپ ايتا المايمىن.
ەكىنشى، وسىنداي جان- جاققا الاڭداعان وقۋلىقتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيىنە، ۇلتتىق ساناسىنا بەيىمدەلمەگەن. مەنىڭ نەمەرەلەرىم ءبىرىنشى، ءۇشىنشى، بەسىنشى سىنىپتا وقيدى، ءازىر مەن دە ساباق قارايمىن. مەن سولاردىڭ ەسەپتەرىن تۇسىنبەيمىن. بايتۇرسىنوۆقا قاراساڭ قوسۋ، الۋ، كوبەيتۋ، ءبولۋ. ال، ەندى بۇلاردىڭ تىلدەرى اۋدارىلىپ كەلگەن كەزدە مۇلدەم تۇسىنىكسىز. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە بولشەك دەگەن بولاتىن، بولشەكتىڭ استى، ءۇستى دەگەن بولاتىن، قازىر بۇلار ويدان سان قۇراپ، ويدان ىستەيدى. دەمەك، ءبىردى بىرگە قوسۋدى ۇيرەنىپ الىپ، سودان كەيىن بارىپ امالداتۋعا بولادى عوي.
ەكىنشى ورىن بايانداۋ، وقۋشىعا ءتۇسىندىرۋى وسى ءبىر پەداگوگيكالىق ءادىس- ءتاسىل بىزگە جۇقپاي- اق قويدى. اۆتورلارىن قاراساڭ پەداگوگ تا بار، ونىڭ ىشىندە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نەشە ءتۇرلى ادىستەرمەن، قۇرالدارمەن اينالىساتىن ادامدار بار. مەن ولاردىڭ ءومىرباياندارىن قارادىم. ونىڭ سەبەبى مەكتەپتەن وزىنە ءبىر ىڭعايلى ادامدى الادى دا، سوعان جازدىرادى، سودان كەيىن ءوزى سوعان قوسىمشا اۆتور بولادى. ولار مەكتەپتە ءومىرى ساباق بەرىپ كورمەگەن، ەڭ بولماسا، مەكتەپتىڭ ەسىگىن اشىپ، شاڭىن ءسىڭىرىپ، بالانىڭ ءسوزىن ەستىمەگەن ادام قايدان اۆتور بولىپ قارىق قىلادى؟ مەكتەپتەگى ساباقتار تەك تەوريامەن عانا جۇرگىزىلەدى. ومىردەن اجىراپ كەتكەن. مىسالى، بەسىنشى سىنىپتىڭ تاريح وقۋلىعىندا «ەۋرازيا يدەياسى دەموكراتيالىقتىڭ جولى بولىپ دۋگين سوعان بايانداما جاسادى» دەيدى. ەي، ول دۋگيننىڭ ەۋرازيالىق قوزعالىسى ول شىعىستى شوقىندىرۋ، ولاردىڭ ەمبلەماسىنىڭ باسىندا كرەست تۇر، ەندى ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىمەن، ەۋرازيا ساياسي باعىتىمەن انا ورىستىڭ ەۋرازيالىق باعىتىن اجىراتۋ كەرەك قوي.
ءۇشىنشى، ەڭ ۇلكەن كەمشىلىكتىڭ ءبىرى وسى ءبىزدىڭ وقۋلىقتار جاتتاندى، ومىرمەن بايلانىسى جوق. قازاقى جاسايمىز دەپ، قازاقىعا الىپ كەلەمىز دەپ بۇگىنگى ءبىرىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى تۇگىلى، ونىڭ اكە- شەشەسى بىلمەيتىن تەرميندەر ءجۇر، سۋرەتتەر بار. ءبىز قازاقشا وقىتامىز دەيمىز- اۋ سيىردىڭ ساۋىلعانىن كورمەگەن بالا ەندى سونىڭ پروتسەسىن قالاي بىلەدى؟ مەنىڭ كورشىمنىڭ بالاسى اۋىلعا بارىپ، كورىپ كەلدى، اناۋ سيىردى ساۋىپ جاتقانىن كورىپ، مىنا سيىر گورشوككە (دارەت شەلەگى) وتىرىپ جاتىر، سوندىقتان ءسۇت سول ەكەن عوي دەپ ءسۇت ىشپەي قويدى، مىنە. ءبىز سوعان وسىنداي ءبىر قاراپايىم نارسەلەردى تۇسىندىرەمىز. دەمەك، ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىزدا ۇلتتىق جۇيە جوق، بۇل ءبىلىم سىڭبەي، مەن ءبىلىمدى ادام تاربيەلەنەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ءوزى تۇسىنبەگەن ءبىلىمدى ول قالاي بويىنا سىڭىرەدى؟
- بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلىمدى بويىنا سىڭىرمەيدى، تەك جاتتايدى، بۇنىڭ سوڭى نە بولماق؟
- ال، قازىرگى مەكتەپتىڭ جاپپاي اۋرۋى - تەست قابىلداۋ. مۇندا ءبىلىم جوق، تەست دەگەنىمىز - ساۋاتسىزدىقتىڭ باسى. جوعارعى وقۋلاردا جالعاسىپ كەتكەن ساۋاتسىزدىقتىڭ باسى، بۇل - كرەديتتىك تەحنولوگيا. كرەديتتىك تەحنولوگياعا قازاقستان تاياۋ ون- ون بەس جىلدا جەتپەيدى. كرەديتتىك تەحنولوگيا بولۋ ءۇشىن بالا ۇيىندە وتىرىپ، بۇكىل الەمدەگى وقۋلىقتاردى ءبىلىپ، قازاق وقۋلىقتارىن قولىندا ۇستاپ، سودان ساباق الۋ كەرەك. ال، بىزدىكىلەر ۇستازدى كورمەي، وقۋلىققا قاراماي قالاي ءتالىم الادى؟ دۇنيەجۇزىندە دالەلدەنگەن مۇعالىمنىڭ اۋىزەكى ءسوزى شاكىرتتەر الاتىن ءبىلىمنىڭ 70%- ىن قۇرايدى. ايتپەسە، نەگە جۇرت ءبىلىمنىڭ ءبارىن كىتاپتان وقىپ، ۇعا بەرمەيدى؟ ءبىراق، اۋىزەكى لەكتسيا دەگەننىڭ كۇشى - سول. ال، ءبىز ودان قاشىقتاتىپ بارامىز.
دەمەك، مۇحتار اۋەزوۆ «ادام بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەيدى، بەسىگىڭدى تۇزە دەگەن ءسوزى، وتان - ءالىپبي دەگەن ءسوز، ءبىز ءالىپبيدى، ءبىلىمدى تۇزەۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى مەكتەپ جۇيەسىندەگى ءبىلىم دەڭگەيىن الىپ قاراساڭىز، تەك قانا، جاتتاندى سوزدەر مەن ۇعىمدارعا قۇرىلعان. سول وقۋلىقتا ادامدى تارتاتىنداي كۇش بولۋ كەرەك. وعان ءبىر ادامنىڭ، شاكىرتتىڭ، وقۋشىنىڭ ميىندا سەنىڭ ءسوزىڭدى تارتىپ تۇراتىن كۇش بولۋ كەرەك. وقۋلىققا دەگەن ماحاببات، قىزىعۋشىلىق تۋىنداۋ كەرەك. وسى ءبىر سالقىن جاتتانۋ ءقازىر بالالاردىڭ بويىندا بار. وقۋلىقتى وقيدى، ءبىراق، تۇسىنبەيدى. وقۋلىق تۇسىنىكسىز جازىلعان. سوندىقتان دا مەنىڭ وقۋلىقتار دەگەندە سونداي ءبىر سەنىمسىزدىگىم بار.
مىنە، بالالارىم وتىر ساباق قاراپ، سونى كەشكە جاقىن كەلىنىم ءبىر، ۇلىم ءبىر قايتادان ساباقتايدى. ياعني، ءبىز ءۇش رەت اۋدارامىز. ەڭ سوڭىندا بارىپ مەن قازاقى ۇعىمعا تۇسىندىرەم. مەنەن قالعانىن انا اپالارى اڭگىمەلەپ تۇسىندىرەدى. ول اڭگىمەنى ساباق دەپ ايتپايمىز، ءوزىمىز اڭگىمە ايتىپ وتىرعان سياقتى بۇگىن قانداي تاپسىرما بەرىلدى، قانداي تاقىرىپ اقىرىن كوز قيىعىمىزبەن قارايمىز دا، سوعان بايلانىستى قولدانىستاعى سوزدەردى ءوزارا اڭگىمەلەسىپ وتىرامىز. ءبىلىم بۇل - مايەك، ول - اقىلدى ۇعىمدى ۇيىتادى. ال، ءبىزدىڭ قازىرگى سول بىلىمگە جول اشاتىن وقۋلىقتارىمىز، كەرىسىنشە، سونى ىرىتۋگە ارنالعان، باسىن قوسا المايدى. مەن وسىعان انىق كوزىم جەتتى. سەنبەسەڭ، ءدال قازىر وقۋلىقتى الىپ كەپ، كەز- كەلگەن بەتىن، كەز- كەلگەن وقۋلىقتىڭ ءۇش ءسوزىن وقىپ بەرەيىن. سودان كەيىن ءتۇسىن. وقيىن با؟
- «تۇسىنىكسىزدىگى - اۋدارمالىقتىڭ كەسىرى» - دەيدى، جۇرت. ءبىراق، تاريحتا انىق بەلگىلى، مىسالى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋىلعان جىلى ەكى باسپادان شىققان كىتاپتا ەكى ءتۇرلى جازىلعان. بۇل ماقساتتى قاتەلىك جىبەرۋ سەكىلدى سەزىلەدى؟
- ماقساتتى ەمەس. مەن جاڭا وسى ءسوزدىڭ باسىندا ايتتىم. بىزدە وقۋلىقتى ەرىنبەگەن جانە ەرىنبەگەندە دە عىلىمدى، ءبىلىمدى قۋۋعا ەرىنبەگەن ەمەس، ءسوز بەن اقشا قۋۋعا ەرىنبەگەن ادام جازادى. وقۋلىققا تەندەر دەگەن بار، سونىڭ اۆتورلارىن قاراڭىز، تاريحتى بىلگەن ادەبيەتتى بىلمەيدى، ادەبيەتتى بىلگەن تاريحتى بىلمەيدى. ساياساتتى بىلگەن مادەنيەت تاريحىن بىلمەيدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قانداي شىعارماسى بار؟ «ءتىل قۇرالى» قاي جىلى جازىلدى؟ وسىنى بىلمەي ينتەرنەتتەن كوشىرىپ، سول ينتەرنەتتەن كوشىرگەن بويى وقۋلىقتا جۇرگەن تەكستتەر بار.
- ەندى ساراپتاۋ ورتالىعى بار عوي، نە ىستەيدى ولار؟
- ساراپتاۋ ورتالىعى سولاردىڭ اقشاسى كىمگە كەتتى، قالاي الدى، سونى اڭدۋمەن وتەدى. باسقادا جۇمىسى جوق.
- «قازاقتىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزدە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى. مەكتەبىمىزدى تازا، بەرىك، ءھام ءوز جانىمىزعا (قازاق جانىنا) ۇيلەسەتىن نەگىزدە قۇرا بىلسەك، كەلەشەگىمىز ءۇشىن تايىنباي- اق سەرتتەسۋگە بولادى، » - دەگەن ەدى ماعجان جۇمابايەۆ، بۇگىنگى ءبىزدىڭ جۇيە قازاق جانىنا قانشالىقتى جاقىن؟
- ...تاريح وقۋلىعىندا جۇيە جوق. بۇگىنگى كۇن مەن ورتا عاسىر، بۇگىنگى كۇن مەن وتكەن عاسىر ارالاسىپ كەتكەن. ول ساياسات ەمەس، ساياسات دەگەن تۇراقتى بولۋ كەرەك، ساياسات دەگەن تۇبەگەيلى تۇبىنەن باستالۋى كەرەك. ءار سوزگە اكەپ قۇيا بەرسەڭ، ءسۇتىڭ دە ءىرىپ، ىركىت بوپ كەتەدى. ىركىت!
«ەگەمەندىگىمىزدىڭ ارقاسىندا» دەپ قويىپ باستايدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدە قانداي ەگەمەندىك بولۋى مۇمكىن؟ ونىڭ فاكتورلارى، ۇيىتقاندار مۇلدەم باسقا. كوزقاراستارى باسقا. قازىر «تۋعان» دەگەن ءسوزدى «تۋىلدى، تۋىلدى» دەيدى، بارلىق جەردە، ءتىپتى، كوركەم ادەبيەتتە دە سولاي جازاتىن بولدى. «تۋىلدى» دەگەن ءسوز ونى بىرەۋ ۇستاپ تۇرادى، ول قولدان جاسالىپ، سودان كەيىن بارىپ، ونى كۇشەندىرىپ، الگى ەتىك سياقتى فابريكادان شىققان تون سياقتى جاسالدى، بىرەۋ جاساپ شىعارۋ كەرەك. ەندى انانىڭ قۇرساعىندا ۇرىق بوپ سەن تۋاسىڭ عوي، تۋىلساڭ جاڭاعىنى بىرەۋ جاساپ شىعۋ كەرەك قوي، وسىنداي ءسوز قالاي؟ بۇل باياعىدا جارگون ەدى، قازىر ۇلتتىق ءسوز بوپتى.
مىسالى، مىنا ماشينا جاپونيادا جاسالدى، قىرىق ادام ارالاستى، سودان كەيىن زاۆود ارقىلى جاسالىپ شىقتى. ال، ادام قالاي تۋىلدى، ول تابيعاتتىڭ، تابيعي جولىمەن ونگەن ءونىم عوي. ءوزى ءوسىپ شىققان جەتىلگەن. قولدان جاسالعان جوق. مىنە، وسىنداي ءبىر وگەيلىكتەر بار. سوندىقتان دا وقۋلىق تۇزەلمەي، ءبىلىم تۇزەلمەيدى. ال، ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ ءبىر مينيسترىمىزدەن (وقۋ- ءبىلىم مينيسترلىگىمىزدەن) ەكىنشى ءمينيسترىمىز كەرى كەتىپ بارادى. قازىرگى جاڭا مينيستر قازاقىلىق دەيسىز، ەندى الگى كورنەكىلىك بولۋى كەرەك وقۋلىقتا دەپ، الىستاتىپ بارادى. ەندى ءالىپبيدى دە وقىماۋىمىز مۇمكىن.
- ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇلتقا قىزمەت ەتۋ، بىلىمنەن ەمەس مىنەزدەن دەيدى. ال، قازاقىلىق جوق دەپ وتىرعان جۇيەدە ۇرپاق مىنەزى قالاي قالىپتاسپاق؟
- اسىرىپ ايتتى دەمە، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «مىنەز» دەپ وتىرعانى اسا ءبىلىمدى، ءبىلىمدى يگەرگەن، كوزقاراسى بار ادامدى ايتىپ وتىر. مىنەز بىلىممەن كەلەدى، سوندىقتان مىنەزبەن الۋ كەرەك دەگەن، بىلمەسەڭ نەڭدى الاسىڭ؟ كوزقاراس دەگەن ءسوز اسا جانە تاۋەلسىز كوزقاراس. سوندىقتان دا مەنىڭ باعانادان ايتىپ وتىرعانىم عىلىم، وقىمىستى دەگەن سوزدەر ءبىرىن- ءبىرى تولىقتىرادى. كەز- كەلگەن ءبىلىمدى ادام ۇستاز ەمەس، كەز- كەلگەن ءبىلىمدى ادام ول عالىم ەمەس، كەز- كەلگەن ءبىلىمدى ادام وقىمىستى ەمەس، ال، ەندى كەز- كەلگەن ءبىلىمى مول ادام ادامگەرشىلىگى جوق بولسا، ادام ەمەس. اباي دا ايتادى: «مەيىرلەنىپ وقىعان ءبىلىم ءوزى دە تۋعان شەشەڭ سياقتى پەيىلمەن بەرەدى. مەيىرلەنبەي وقىعان ءبىلىم وگەي شەشەڭ سياقتى ءاماندا جاتىرقاتىپ تۇرادى» . مىنە وسى.
- وتباسى جاعىنا ويىسساق، ءبىر سۇحباتىڭىزدا ايتىپسىز: «وتباسىندا ەر ادامنىڭ بەدەلى قالپىنا كەلمەي، ۇرپاق تۇزەلمەيدى» - دەپ؟
- سول ءسوزىم ءسوز!
- بۇگىن وتباسىندا عانا ەمەس، مەكتەپتە دە ەر- ازاماتتارىمىز جوقتىڭ قاسى. بۇل قوعامدى بولاشاقتا ۇلكەن قاسىرەتتەرگە الىپ بارماي ما؟
- قازىر الەمدىك كوزقاراس قايتادان ماتريارحاتقا قاراي بەت الىپ بارادى. مەن امەريكادا ءبىر ايداي بولىپ كەلدىم، وزىمشە ءبىر وسى ءبىلىم، وقۋ- جۇيەسى بار جەردى ارالاپ تۇسىنۋگە تىرىستىم، كولۋمبيا، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ جۇيەسىمەن تانىستىم، كۇندەلىكتى ادامداردىڭ ءجۇرىس- تۇرىسى، پىكىرلەرىمەن تانىستىم، اڭگىمەلەستىم. امەريكا قوعامىنىڭ ءاۋ باستا امەريكانىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولعان وسى ءدىني تانىم. جانە ولاردىڭ ءدىني تانىمى كاتوليكتىڭ ىشىندەگى بولىنەتىن سالا، ولار ماريانى يسسۋستان جوعارى قوياتىن ءدىن سالاسىندا. بۇكىل امەريكا سونداي، الگى اعىلشىندىق امەريكا دەپ اتالاتىن بۇكىل 13 شتات وسىنى ۇستانادى. ولار ايەل مەن ەركەكتەر تەڭ دەيدى، ءبىراق، ايەلدىڭ ءسوزى ءسوز. الگى 8 ناۋرىزدى ايەلدەر تەڭدىگى دەپ شىعارىپ، بۇكىل دۇنيەگە تاراتىپ جۇرگەن دە سولار. بۇل - ولاردىڭ ءدىني كوزقاراسى.
ەندى سوعان ۇلتتىق تاربيەسى، تاريحى، مەنتاليتەتى قارسى ءبىزدىڭ شىعىس تا، ونىڭ ىشىندە قازاقتار دا قازىر گەندەرلىك ساياسات دەپ، ءبىزدىڭ شوپجەلكەلەر دۇرىلدەتىپ ءجۇر. نە بايىنا دۇرىس قاراپ جۇرگەن جوق، نە بالاسىنا دۇرىس قاراپ جۇرگەن جوق، ءوزى دە سول تاربيەسى دۇرىس ەمەس. جاڭاعى امەريكادا ماتريارحات بولعاننان كەيىن ايەل مەن ەركەكتىڭ اجىراسۋىنا جول جوق، ايەلدىڭ كۇنا جاساۋىنا جول جوق. ال، بىزدەگى بايىنان، بالاسىنان بەزىپ، ساياسات قۋىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ ەركى قايدا؟ اۋزىندا تەمەكى، قولىندا ريۋمكا، جاسىرىپ الىپ ىشەدى. مىنە، ءبىزدىڭ بەيبەرەكەت ساياساتىمىز وسىندا، ءبىزدىڭ باتىسقا بەيبەرەكەت، ماعىناسىز ەلىكتەيتىنىمىز وسىندا. تۇسىنبەيمىز. ءبىزدىڭ ساياساتكەر ايەلدەر نە ىستەپ ءجۇر؟ ولاردا تازالىق دەگەن قايدا؟ قانداي ايەل ۇكىمەت باسىنا كەلۋ كەرەك. سالىستىرىپ كور...
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت. ساۋ بولىڭىز!
اڭگىمەلەسكەن اياتجان احمەتجان
سىلتەمە: kazbilim.kz
