رەسەي-قىتاي گاز كەلىسىمىنىڭ ساياسي استارى بار ما؟
«گازپرومنىڭ» مالىمدەۋىنشە، رەسەي قىتايعا جىل سايىن 38 ميلليارد تەكشە مەتر گاز جەتكىزىپ تۇرماق.
«گازپروم» قىتاي ۇلتتىق مۇناي كورپوراتسياسىمەن (CNPC - China National Petroleum Corporation) كەلىسىم جاساپ، قىتايدى 30 جىل بويى گازبەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرماق.
رەسەي 2018-جىلدان باستاپ قىتايعا جىلىنا 38 ميلليارد تەكشە مەتر تابيعي گاز جەتكىزەدى. بۇل كەلىسىم-شارتتىڭ باسقا شارتتارى قۇپيا كۇيىنشە قالدى.
بۇعان دەيىن رەسەي مەن قىتاي كومپانيالارى ءبىرقاتار جوبالار جايىندا كەلىسكەن ەدى. ولاردىڭ كوبى - ساۋدا سالاسىنداعى كەلىسىمدەر. رەسەيدىڭ مەملەكەت باقىلاۋىنداعى بىرىككەن اۆياقۇرىلىس كورپوراتسياسى مەن قىتايدىڭ كوممەرتسيالىق ۇشاقتار كورپوراتسياسى الىسقا ۇشاتىن ءىرى جولاۋشىلار ۇشاقتارىن جاساۋ جونىندەگى مەموراندۋمعا قول قويعان.
جوسپار بويىنشا ول ۇشاق Airbus پەن Boeing-ءتىڭ باسەكەلەسى بولۋى ءتيىس. بۇعان قوسا، ەكى ەل 2016-جىلعا دەيىن امۋر وزەنىنە تەمىرجول كوپىرىن سالۋعا كەلىسكەن.
كەلىسىمنىڭ قۇنى قانشا؟
تابيعي گازدىڭ قىتايعا ساتىلاتىن باعاسى رەسمي تۇردە حابارلانعان جوق. «گازپروم» ءتوراعاسى الەكسەي ميللەر ونى «كوممەرتسيالىق قۇپيا» دەپ اتادى.
الايدا ول كەلىسىم-شارتتىڭ جالپى قۇنى 400 ميلليارد دوللار ەكەنىن جاسىرمادى. پۋتيننىڭ سوزىنە قاراعاندا، رەسەي وسى كەلىسىمدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى 55 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيادى، قىتاي بۇل جوباعا كەمىندە 20 ميلليارد دوللار قاراجات سالۋدى جوسپارلاعان.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين «باعا ەكى جاققا دا ءتيىمدى» دەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، «باتىس ەلدەرىمەن جاساسقان حالىقارالىق كەلىسىم- شارتتارداعىداي بۇل جولعى باعا دا گاز جانە گاز وتىنىنىڭ قۇنىنا بايلانىستى انىقتالعان».
قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (سول جاقتا) مەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين كەلىسىم-شارتقا قول قويىلعاننان كەيىن، وسى وقيعانى «اتاپ ءوتتى». شاڭحاي، 21-مامىر 2014-جىل.
رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باقىلاۋىنداعى «يزۆەستيا» گازەتى «گازپروم» وكىلىنىڭ «گازدىڭ تەكشە مەترى 350-380 دوللاردان ساتىلادى» دەگەن ءسوزىن جاريالادى. وزگە دە رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى وسى باعانى كەلتىرەدى. Reuters اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، سوڭعى ەكى جىل بويى ەۋروپانىڭ كوپتەگەن كوممۋنالدىق مەكەمەلەرى دە گازدى وسىنداي جەڭىلدەتىلگەن باعامەن الىپ كەلگەن.
برۋكينگس ينستيتۋتىنىڭ رەسەي ەكونوميكاسىن زەرتتەۋشى مامانى كليففورد گەدي ازاتتىققا بەرگەن سۇحباتىندا «باعادا تۇرعان ەشتەڭە جوق» ەكەنىن ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، «كەلىسىم-شارتتىڭ بۇدان ماڭىزدىراق اسپەكتىلەرى كوپ» .
«بۇل جەردە گاز باعاسىنىڭ نەسيەنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى نە جالپى مولشەرى، بولماسا الدىن الا تولەم مولشەرى سياقتى اسا ماڭىزى جوق. مۇنداي وراسان زور كەلىسىم-شارتقا كەلگەندە، بارلىق اسپەكتىلەرىمەن قوسا الىپ قاراستىرۋىمىز كەرەك» دەيدى كليففورد گەدي. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، «كەلىسىم-شارتتى ءار تاراپ وزىنە ۇتىمدى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ جاتىر. ارينە، رەسەيلىكتەر ۇتىلعانداي بولىپ كورىنگىسى كەلمەيدى» .
قۇبىر قاشان تارتىلادى؟
كەلىسىم-شارت بويىنشا رەسەي گازى قىتايعا 2018-جىلدان باستاپ بەرىلەدى. الايدا ەكى تاراپتىڭ ءبىرى الدەنەگە نارازىلىق تانىتسا، بۇل مەرزىم ارى جىلجۋى مۇمكىن.
گەديدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءىرى كەلىسىمنىڭ ىسكە اسۋى ەكى تاراپتىڭ دا جۇمسايتىن قاراجاتى مەن ساياسي ەرىك-جىگەرىنە بايلانىستى بولادى.
«رەسەيدىڭ قارجى بولسا، از ۋاقىت ىشىندە كەز كەلگەن دۇنيەنى تىندىرا الاتىنىن بىلەمىز. سوچيدى ايتساق تا جەتكىلىكتى. شىنداپ كىرىسسە، قىتاي دا سولاي ەتەدى. سوندىقتان ماسەلە كەلىسىمنىڭ تەحنيكالىق تۇرعىدا ىسكە اسۋ مۇمكىندىگىندە ەمەس، تاراپتاردىڭ بۇل كەلىسىمدى ىسكە اسىرۋعا نيەتى بولا ما، جوق پا سوندا» دەيدى ول.
«گازپروم» باسشىسى الەكسەي ميللەر گاز قۇبىرىنا رەسەي تۋىن جاپسىرىپ تۇر. (كورنەكى سۋرەت)
«گازپرومنىڭ» باسپاءسوز حابارلاماسىنا قاراعاندا، قىتايعا گاز الدىمەن شىعىس سىبىردەگى ەكى كەن ورنىنان (كوۆىكتا جانە چاياندا) جەتكىزىلەدى. ولار ازىرگە ەكسپورت قۇبىرلارىنا قوسىلماعان. ال رەسەيدەن ۋكراينا ارقىلى باتىس ەۋروپاعا جەتكىزىلەتىن گازدىڭ كوپ مولشەرى باتىس سىبىردەگى كەن ورىندارىندا وندىرىلەدى.
كەلىسىم ۋكراينا مەن ەۋروپاعا اسەر ەتە مە؟
بۇل كەلىسىم-شارتتىڭ ەۋروپا مەن ۋكرايناعا بەرىلەتىن گازعا تىكەلەي اسەرى جوق. ءبىراق تەوريالىق تۇرعىدان قاراستىرسا، كەلىسىم باتىس ەۋروپاعا ساتىلاتىن گاز باعاسىنا اسەر ەتۋى، ءتىپتى رەسەيدىڭ گازىن باسقا دا نارىقتا ساتا الاتىنىن كورسەتكىسى كەلۋى مۇمكىن.
«گازپروم» ، ماسەلەن، گاز ەكسپورتىن ازياعا باعىتتاۋ ارقىلى ەۋروپالىقتارمەن كەلىسسوزدەردەگى پوزيتسياسىن كۇشەيتە الادى. بۇل-كىمنىڭ كىمگە تاۋەلدى ەكەنىن كورسەتۋ مەن ساۋدالاسقان كەزدە باسىم ءتۇسۋدىڭ قامى. ءبىز جوسپارلارعا، كەيدە ءتىپتى كەلىسىم- شارتتارعا سۇيەنىپ قۇرىلاتىن ستسەناريلەر مەن رىنوكتاردىڭ، قاۋىپسىزدىك ساياساتىنىڭ جىلدار وتە وزگەرىپ جاتاتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك» دەيدى كليففورد گەدي.
وزگە ءبىر ساراپشى بۇل جەردە قانداي دا ءبىر ساياسي استار بار دەگەندى جوققا شىعارادى. سەبەبى رەسەي-بارلانعان گاز قورى بويىنشا الەمدەگى ەڭ باي مەملەكەت. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەسەيدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مارشالل گولدمان: «بۇل كەلىسىم-شارت الدەنەگە اسەر ەتەدى دەپ ويلامايمىن. رەسەي گازىنىڭ كوپتىگى سونشالىق، ولار ونى كەز كەلگەن ەلگە ساتا الادى» دەيدى.
كەلىسىمگە ۋكراينا داعدارىسى اسەر ەتتى مە؟
اسەر ەتكەندەي بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ونداعان جىل بويى گاز باعاسىنا داۋلاسىپ كەلگەن رەسەي مەن قىتاي مامىردىڭ 21-كۇنى كەلىسىم-شارتقا قول قويدى. ءتىپتى بۇل ەكى تاراپ ءبىر كۇن بۇرىن عانا كەلىسە الماي تاراسقان ەدى. ونىڭ الدىندا «گازپروم» «ماۋسىمنىڭ 1ىنە دەيىن الدىن الا تولەم جاساماسا، ۋكرايناعا گاز بەرۋدى توقتاتامىز» دەپ مالىمدەگەن.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين (وڭ جاقتا) مەن گەرمانيا كانتسلەرى انگەلا مەركەل. رەسەي، كرەمل، 16-قاراشا 2012-جىل. (كورنەكى سۋرەت)
«رەسەيلىكتەر بۇل كەلىسىمگە امالسىز قول قويدى. ولارعا باتىسقا قىر كورسەتۋ كەرەك بولىپ تۇر. كرەمل گاز ساتۋداعى باتىسقا دەگەن تاۋەلدىلىگىن ازايتقىسى كەلەدى. ءبىراق بۇل كەلىسىم-شارت ادىلەتسىز دەگەندى بىلدىرمەيدى. قىتاي ولاردى كەلىسىمگە كۇشتەپ كەلتىرگەن جوق. دەمەك، كەلىسىم-شارتتىڭ رەسەي ءۇشىن ءبىر پايداسى بار. كرەمل گاز باعاسىنان دا ماڭىزدى ءبىر ماقساتتى كوزدەپ وتىر» دەيدى كليففورد گەدي.
گەدي مۇنى رەسەيدىڭ باتىسقا: «مىنە، ءبىز قىتايمەن ءىرى كەلىسىمگە قول قويدىق. ءبىزدىڭ گاز ساتاتىن باسقا دا جولدارىمىز بار. كۇنىمىز سەندەردىڭ ەنەرگەتيكالىق سەكتورعا سالامىز دەپ قورقىتاتىن سانكتسيالارىڭا قاراپ قالعان جوق» دەپ قىر كورسەتۋى رەتىندە سيپاتتايدى.
(ازاتتىق ءتىلشىسى ليۋك دجونسوننىڭ ماقالاسىن اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان-ءازينا ماقۇلجان).
