زارقئن، سةن ابئلايتانؤشئ ةمةسسئث - سادئق سماعذلوأ

استانا. قازاقپارات - (م.قوزئبايةأ اتئنداعئ سولتذستئك قازاقستان مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ زارقئن تايشئبايعا)
None
None

قذرمةتتئ زارقئن! بذل كذندة تاياق ةمةس، شئبئق لاقتئرساث پروفةسسورعا تيةتئن بولدئ.

سونئث ءبئرئ ةكةنئثئزگة ءشذبام جوق. ستؤدةنت كةزئمئزدة پروفةسسور ةسماعامبةت ئسمايلوأتئث كولةثكةسئنةن قورقاتئنبئز.

ءدانئشپانداردئث ءبئرئ ةكةنئنة ةندئ كوزئمئز جةتتئ. مةن سئزگة ارناپ «ابئلاي كئمنئث بالاسئ» دةپ ماقالا جازعانمئن. ونئ وقئعانئثئز كورئنئپ تذر.

ويتكةنئ ماقالاثئزدئث اتئ «ابئلاي حان «سابالاق» بولئپ تولة ءبيدئث تذيةسئن باقپاعانئ» راس. ون ءبئر جاسار ابئلاي ءوزئنئث اتئن بئلمةؤئ مذمكئن ةمةس. تولة ءبيدئث تذنةمةلئنةن تؤدئ دةگةن قذلاققا كئرمةيدئ. ول كةزدة تولة ءبي حالدان سةرةننئث تذتقئنئندا بولئپ، ةكئ بالاسئن اماناتقا بةرئپ، باسئمةن قايعئ بولئپ جذرگةن.

ءسئزدئث يدةال ةتئپ الئپ وتئرعانئثئز - ءابئلحايئر. راس ءابئلحايئر ةر جذرةك باتئر. قازاق-قالماق تاريحئنداعئ ةث ءئرئ سوعئس بذلانتئ-اثئراقاي شايقاسئنئث قولباسشئسئ بولئپ قالماقتئ تالقانداپ بةتئن قايتاردئ. بذنداي ءئرئ سوعئس ابئلاي حان كةزئندة بولعان جوق.

ءابئلحايئر - قايئپ، بولات، سامةكة، ابئلمامبةت تورتةؤئنئث قوسئندئسئنداعئ ءئرئ حان. ءبئراق، ءسئز زاپران قذسئپ، زار يلةپ دالةلدةيتئندةي ذلئ حان بولماعاندئعئنا «تاربيةسئز وسكةندئكتةن بايبالام سالئپ» وتئرعانئم جوق. شئنئ سول. ذلئ حاندئق قوجا مولدانئث «اؤمينئمةن» سايلانباعان. 1737 - جئلئ ابئلاي ءابئلحايئردئ كورگةن جوق. قئزئ قاراشاشقا 1740 - جئلئ ابئلمامبةت ذيلةندئرئپ ةرالئ سذلتاندئ الا كةلئپ اتئعاي-قاراؤئلعا سذلتان تاعايئنداعان.

قذرمةتتئ پروفةسسور! حاقنازار حان، ةسئم حان، جاثگئر حان قالئپتاستئرعان، بئرئكتئرگةن «التئ الاش» تاؤكة حاننئث كةزئندة س س س ر-شا ئدئراعان. قازاق ذشكة ءبولئنئپ ذلئ ءجذز - تولة ءبيدئث، ورتا ءجذز - قازئبةك ءبيدئث، كئشئ ءجذز - ايتةكة ءبيدئث ةنشئسئنة ءتيئپ، دالالئق دةموكراتيا ورناپ تاؤكة «ءاز» اتانئپ ذلئ حان بولئپ قالعان. ءسئز 60-70جئلدان كةيئن جاثالئق اشئپ «التئ الاشتئث حانئ ءابئلقايئر» - دةپ جارتئ الةمگة جار سالدئثئز.

بولؤعا لايئقتئ ادام ةكةنئنة كذمانئم جوق. «التئ الاشتئث» ةمةس ءذش ءجذزدئث - قازاقتئث ذلئ حانئ بولا المادئ. بولدئرتپادئ. قازداؤئستئ قازئبةك ءبيدئث مئسئ باسئپ كةتتئ. اثگئمةنئ قئسقا قايئرئپ 1725 - جئلعئ ورداباسئنداعئ قذرئلتايدان باستاعاندا ءابئلحايئردئث ذلئلئعئ اشئلا ءتذسئپ ةدئ دة، اثئراقاي سوعئسئنان كةيئن سؤ سةپكةندةي باسئلدئ.

مةن ءابئلحايئر قايدان كةلدئ سودان باستايئن. جانئبةك حاننئث التئ ذلئنئث ءبئرئ وسةكة. وسةكةنئث التئنشئ ذلئ ءابئلحايئر تاؤكة حان زامانئندا اتقا قونئپ سايئپقئران جاؤئنگةر، باتئرلئق ةرلئگئن كورسةتةدئ. كئشئ ءجذز جةرئن قالماقتاردان، باشقذرتتاردان قانجئعالئ بوگةنباي باسقارعان 30 مئث قولدئث ساپئندا شاقشاق جانئبةك، تابئن بوكةنباي، تاز جولشورا، بةرئش پئشتاناي، تاما ةسةت، اداي مئرزاتاي باتئرلارمةن تئزة قوسئپ سوعئسئپ ذلكةن بةدةلگة ية بولادئ. مول ولجامةن ورالعان باتئرلارئن تاؤكة حان لايئقتئ قارسئ الئپ، جةثئس تويئن جاسايدئ. قانجئعالئ بوگةنباي مةن تابئن بوكةنباي باتئردئث ذسئنئسئمةن ءابئلحايئردئ كئشئ جذزگة حان سايلايدئ.

1718 - جئلئ تاؤكة حان قايتئس بولئپ ورنئنا بالاسئ قايئپ تاققا وتئرئپ اياگوز وزةنئ ماثئنداعئ سوعئستا ذلئ ءجذز، ورتا ءجذز اسكةرلةرئن كومةككة شاقئرماي ءابئلحايئر حان جوثعار قالماقتارئنان ويسئراي جةثئلئپ، قاشئپ قذتئلادئ. وسئ سوعئستا العان ساداق وعئنئث جاراقاتئنان قايئپ تا قايتئس بولئپ ورنئنا سامةكة حان سايلانئپ «اقتابان شذبئرئندئ، القاكول سذلاما» زوبالاثئ كةزئندة قايتئس بولعان بولؤ كةرةك. كانئگئ مذراعاتشئ، پروفةسسور بولاتبةك ناسةنوأ سامةكة حاندئ 1734 - جئلئ ءولدئ دةپ كورسةتةدئ.

 ال بذل راس بولسا «بذلانتئداعئ»، «يتئشپةستةگئ» سوعئستاردا سامةكة حان قايدا ءجذردئ؟ ءابئلحايئر حاننئث قازئبةك، تولة بيلةرگة وكپةلةپ مايدان دالاسئن تاستاپ كةتؤگة سةبةپكةر بولدئ. قازداؤئستئ قازئبةك ءبيدئث ذرانئمةن، ذيئمداستئرؤئمةن قانجئعالئ بوگةنباي، قاراكةرةي قابانباي، شاقشاق جانئبةكتئث قولداؤئمةن ورداباسئندا قذرئلتاي وتكئزئلئپ ةسئمحان، جاثگئرحاننان كةيئن ساداق تارتئپ، نايزا ذستاپ ات ذستئندة جذرگةن حان تذقئمئ ءابئلحايئردئ باس قولباسشئ سايلاپ، قازاق اسكةرئنئث بيلئگئن قولئنا بةرةدئ. ونئث قولئندا مئقتئ كذش بار، كئشئ ءجذز 20-30 مئث اسكةر شئعارا الاتئن جاعدايئ بار ةدئ. «اقتاباننئث...» زاردابئن كوپ تارتپاعان، بةس قارؤلارئ تذگةل بولاتئن.

وسئ قذرئلتايدان سوث تذركئستاندئ قالماقتاردان بوساتئپ بولات حاندئ تاققا وتئرعئزؤ قانجئعالئ بوگةنبايعا تاپسئرئلدئ. ورتا ءجذز جئگئتتةرئنةن قذرالعان ءبئر تذمةن اسكةرمةن قالانئ بوساتئپ بولات حاندئ ورنئقتئرئپ ءوزئ بةتپاق دالا ارقئلئ «اقتاباننان...» شذبئرعان ورتا ءجذزدئث التئ ارئس حالئقئن توقتاتئپ 1728 - جئلئ بولاتئن بذلانتئ جاعاسئنداعئ قالماقتارمةن العاشقئ سوعئسقا دايئندئق جذرگئزةدئ. اسكةر جيناؤ قامئنا كئرئسئپ، قاراكةرةي قابانباي دا جةتئسؤ جةرئمةن ءجذرئپ جالايئر، البان-سؤاننان جئگئتتةر جيناپ بةس-التئ مئث قول جيناماققا تاپسئرما العان.

تذركئستاننان شئعارئلعان 20 مئثداي قالماقتئ تذرة قؤئپ كئشئ ءجذز جةرئن تازارتا ةدئل-جايئقتان اسئرئپ جئبةرؤ ةسئمحان، جاثگئرحان زامانئنئث ارداگةر باتئرلارئ ارعئن شاؤئپكةل باتئردئث نةمةرةسئ جولبارئس باتئرعا، كوكبورئ كةرنةيدئث نةمةرةسئ باتئر بالتاعا تاپسئرئلدئ. ةدئل قالماقتارئن بةرئ وتكئزبةؤگة، جوثعار قالماقتارئنا كومةكتةستئرمةؤگة جارلئق بةرئلگةن. جولبارئس باتئر ةسكئ ساؤران قالاسئنئث تذبئندة وققا ذشئپ ورنئنا باتئر بالتا 600-700 قولعا تذمةن باسئ بولئپ جايئق وزةنئنةن، ور وزةنئنةن اسئرئپ تاستايدئ.

ورئس يمپةريياسئنئث اسكةرلةرئ ءذشئن ةدئل-جايئق ورتاسئندا باعئلئپ جاتقان جئلقئنئ بارئمتالاپ باشقذرتتاردئ ءوز جةرئنة قؤئپ تئققان. ءبئزدئث تئلمةن ايتقاندا باتئر بالتا اسكةري ميسسياسئن ورتا ءجذز باتئرلارئنئث قاتارئن تابئن، تاما، شومةكةي، اداي، ئسئق، شةركةش جئگئتتةرئمةن تولئقتئرئپ 1743 - جئلعا دةيئن تذراقتاپ قالادئ. نةگئزئن قازاق رؤلارئ قذراعان ورئنبور قالاسئ قازاقتئث تذثعئش استاناسئ بولعانئ دا بةلگئلئ.

ةندئ ءسئزدئث ماقالاثئزداعئ دولبارلارعا كوشةيئن. «دولبار» دةيتئنئم بئردة ءبئر قذجاتتئث قاي ارحيأتةن الئنعانئن، قاي پاپكادان الئنعانئن، قاي بؤمادان كوشئرئلگةنئن كورسةتپةگةنسئز. مةن سياقتئ د ا ت-تئ، شةجئرةنئ پايدالاندئ دةسةم جئلئن، ايئن، كذنئن «ءدال» كورسةتئپ وتئرسئز. وعان دا ةرلئك كةرةك. تاؤكة حاننئث 1718 - جئلئ ولگةنئنة ءشذبا كةلتئرمةثئز. ويتكةنئ، قايئپ حان سايلانئپ اياگوز سوعئسئنان جاراقات الئپ سودان ولگةنئن جوعارئدا ايتتئق. سامةكة حان بولئپ مةملةكةتتئك ماسةلة شةشئپتئ دةگةندئ د ا ت-تان دا، اثئزدان دا ةستئلمةيدئ. بولاتبةك ناسةنوأتئث جيناعان مذراعاتتارئنان كةزدةسسة كوزايئم بولار ةدئك.

بولات حان «يتئشپةس» سوعئسئ كةزئندة ولگةنئ انئق. ابئلمامبةتتئث حان سايلانؤئ وسئ جولئ ةكةنئ راس. ويتكةنئ، بيتكة وكپةلةپ ءابئلحايئر حان تونئن قالماقتارعا تاستاپ كةتكةنئ تاعئ راس. وسئدان كةيئن ورتا ءجذز بةن كئشئ ءجذز ارالاسقان جوق. تةك ءابئلحايئردئث قارئنداسئن العان شاقشاق جانئبةك حان ورداسئنئث ماثايئندا بولدئ. وندايدئ قازاقتار «كذشئك كذيةؤ» دةيدئ. ءسئز «كومونديروأات» ةتكةن «بالتاباي باتئر» - دذرئسئ قاراكةسةك بوشاننئث ماشايئنان تاراعان-كوكبورئ كةرنةيدئث نةمةرةسئ باتئر بالتا 15 جئل شةكارا كذزةتئندة بولعانئن قاراكةسةك ةلئ بئلةدئ.

ءابئلحايئر مايدان دالاسئن تاستاپ كةتكةننةن كةيئن قانجئعالئ بوگةنبايدئث قايتادان قولباسشئ بولعانئن تاريحتان بئلةمئز. قازداؤئستئ قازئبةك ءبيدئث ايتؤئمةن، قولباسشئنئث رذقساتئمةن قايتقانئ دا ةل قذلاعئندا. قانجئعالئ بوگةنبايدئث باتئر بالتانئ ابئلاي حانمةن تانئستئرئپ بئرنةشة جورئقتارعا قاتئسقانئن تاپتئشتةپ جاتؤدئث قاجةتئ جوق. ول باسقا تاقئرئپ. 1771 - جئلئ ابئلايدئ حان كوتةرگةن جةتئ باتئردئث ءبئرئ ةكةنئن، ذرپاقتارئ ماقتانئش تذتادئ. بذل اثگئمة اتادان بالاعا جالعاسئپ كةلة جاتقان شئندئق. ةل قذرمةتئنة بولةنگةن باتئر بالتا 1784 - جئلئ تذركئستانعا جةتكئزئلئپ جةرلةنؤئ دة تةگئن ةمةس.

1723-1726 - جئلدارئ سامكة حان ءابئلحايئرمةن كذش بئرئكتئرئپ ةدئل قالماقتارئمةن سوعئستئ دةگةنئثئز دة قذلاققا كئرمةيتئن اثگئمة. ويتكةنئ، جوثعار قالماقتارئ سئردارياعا دةيئن ةندةپ كئرئپ جايلاپ العان. اتا جاؤئ جوثعار قالماقتارئنئث ةزگئسئندة «اقتاباننان...» ةسئ اؤئپ ةسةثگئرةپ جذرگةن قازاقتار سامةكة حان ءتئرئ بولعاندا دا ايدالاداعئ ةدئل قالماقتارئمةن سوعئسا الماس ةدئ. ءابئلحايئر قالماقتارمةن، ورئستارمةن جاقئنداسؤدئ كوزدةپ جذرگةندة ونداي سوعئسقا بارماس تا ةدئ. 1730 - جئلعا دةيئن ءابئلحايئردا رةسةي باجاعئنا كئرةمئن دةگةن وي بولعان جوق. بذل سذرقيا ويدئث بارلئعئ ذلئ حاندئق-تئث وكپةسئنةن تؤعان. قازئبةك ءبيدئ ءتاؤباسئنا تذسئرؤ ءذشئن حالدان سةرةننئث بالاسئنا قئزئن بةرئپ، قالئث مالئ ءذشئن ورتا ءجذز جةرئنة سةپتةن نويان باستاعان 30 مئث شةرئكتةرئن ةرتئس وزةنئن جاعالاتئپ قارقارالئ تاؤئن جايلاپ وتئرعان قازئبةك ةلئنة كةلتئرتئپ «سوعئس» اشتئرتادئ. بالاسئ قازئمبةتتئ، مال جانئن ايداتتئرئپ الادئ.

زاكة، سامةكة حاندئ ماقتاعاندا جوثعار قالماقتارئن ذمئت قالدئرعاندايسئز. قازئبةك ءبيدئث باتاسئمةن 1731 - جئلئ 15 - جةلتوقساندا ا. تةأكةلوأپةن كةلئسوز جذرگئزدئ دةيسئز. قاسئندا كئمدةر بولعانئن ايتپايسئز. تولة ءبيدئث «سابالاق، شاشئ وسكةن كئر قوجالاق» دةگةن ءسوزئن تةرئسكة شئعارئپ ابئلاي جيئرما جاسقا كةلگةندة «سابالاق، ءتذبئرئ «ساباؤ، ذرؤ، سوققئلاؤ» دةگةن سوزدةن شئققان دةپ تذسئندئرةسئز. سوندا تولة ءبي جارئقتئق قالماقشا بئلةتئنئن «جاسئرئپ» قالعان با؟

1730 - جئل بولات حان ءولئپ، ءابئلمامبةت حان سايلانئپ، ءابئلحايئر وكپةلةپ كةتكةن جئل، قانجئعالئ-بوگةنباي باس قولباسشئلئققا قايتا سايلانئپ جةثئسكة جةتكةن جئل بولئپ ةل ةسئندة قالعان. ءسئز 1737 - جئل 2-قازانعا دةيئن سامةكة حان ءالئ ءتئرئ دةپ سوعاسئز.

زاكة، ورتا جذز كةرةيئ بوراش دةگةننةن سئبئس ةستيسئز «ابئلاي سذلتان... جانئندا كوپ ادامئ بار، ءابئلحايئر حانمةن اقئلداسؤعا، ذرئ-باشقذرتتارمةن كةلئسئمگة كةلؤگة رذقسات سذراؤ ءذشئن بارعان ةكةن جولئعا الماپتئ. ول كةزدة ءابئلحايئر ورئنبورعا كةتكةن». وسئ ءسوز پروفةسسوردئث ءسوزئ مة؟ ءذش مئث شاقئرئم جةردةن كةلگةن ابئلاي ورئنبورعا جةتة الماعانئ ما؟ ءارئ قاراي «ستاتسكي سوأةتنيك كيريلوأتئث حاتئ بويئنشا ابئلمامبةت سذلتان، ءئنئسئ ابئلاي سذلتانمةن باشقذرتتارعا بارئپ، 1500 ادام تذتقئن الئپ قايتئپتئ.» قالاي الئپ قايتقانئ جونئندة انئقتاما بةرة كةتكةنئثئزدة بولاتئن ةدئ. قاپةرئثئزدة بولماپتئ. «بولئنگةندئ ءبورئ جةيتئندئ» بئلگةن قازاقتار 1737 - جئلئ 28-شئلدة دة ءابئلحايئردئ حان سايلاپ الئپتئ. ساقتالعان قذجاتتار وسئلاي دةيدئ» دةپسئز ول قانداي قذجاتتار كورسةتة كةتپةدئثئز بة؟

تاعئ دا جازبا دةرةكتةرگة قاراعاندا «1737 - جئلئ ةرتة كوكتةمدة قازداؤئستئ قازئبةك ءبي، ورتا ءجذزدئث ابئلمامبةت، ابئلاي سذلتاندار باستاعان قالئث قاؤئم ءابئلحايئر حاننئث ورداسئنا ئرگةلةس ور جانة ةلةك وزةندةرئنئث بويئنا كوشئپ بارعان». زاكة-اؤ، شئبئنسئز-شئركةيسئز، ماساسئز-سوناسئز قارقارالئدان ور، ةلةكتئث بويئنا «ولئمگة قيماسا دا، وكپةگة قيئسقان» ءابئلحايئرعا ءذش مئث شاقئرئم جةردةن كوشئپ بارماسئ انئق. مئثعئرعان مالدئ ايداپ بارئپ جايلاؤ قئزئعئن كورمةي-اق قايتا كوشئپ كةلگةنشة ارقانئ بةلؤاردان قار باسئپ، اق بورانئ سوعئپ تذرار ةدئ.

ماقالاثئزدئ ءارئ قاراي وقئعان سايئن ويئم ون ساققا ءبولئنئپ نة وقئعانئمدئ ذمئتئپ قئزئقتئ فانتازيالارعا كةزدةسةم. 1737 - جئلئ 19 - ماؤسئمدا رةسةي پاتشاسئنا باعئنؤ ءذشئن ورئنبورعا تاياپ ابئلمامبةت، ابئلاي، باراق سذلتاندار كوشئپ كةلةدئ. 24 - ماؤسئم كذنئ قازاقتاردئث ذلكةن جيئنئندا ورتا ءجذزدئث سذلتاندارئ، بيلةرئ، باتئرلارئ اقئلداسا كةلئپ مةنئ وزدةرئنة حان سايلاپ، ءيئلئپ تاعزئم ةتتئ. دذعا وقئپ، قول جايدئ» دةپ ءابئلحايئرعا ايتقئزاسئز. وسئنداي قيسئنسئز وتئرئكتئ قاي قذجاتتان تاؤئپ الدئثئز؟ سول قذجاتتئث فوتوكوشئرمةسئن نةگة قوسا باسپادئثئز؟ دالةلئ جوق دذنية قالايشا تاريحي اقيقات بولادئ؟

زارقئن! ورتا ءجذز بةن كئشئ ءجذزدئث 1737 - جئل 28 - شئلدةدةگئ بئرئككةن حان كةثةسئندة قابئلدانعان «قذجاتتئث» تولئق ءماتئنئن كةلتئرئپ: «قازاقتئث حانئ ءابئلحايئر جانة مئنا سذلتاندار، بيلةر مةن باتئرلار: ابئلمامبةت سذلتان، كةرةي سذلتان، باتئر سذلتان، باراق سذلتان، (اتا جاؤئ باراق سذلتان قالاي قاتئسا قويدئ) نذرالئ سذلتان، ابئلاي سذلتان (التئ الاشتئث استئن سئزعان مةن دةپسئث ز. ت.) سوندا ايتئپ وتئرعان التئ الاشئث وسئ كئسئلةر مة؟ جوق الدة مةن دذرئس تذسئنبةي وتئرمئن با؟

ءالقيسسا، سول «ذلئ قذرئلتايدا» شامامةن ايتقاندا مئنا ماسةلةلةر قارالئپ، ماملةگة كةلةدئ ةكةن.

1. قازاقتار جذزگة بولئنبةيدئ، ءبئر ورتالئقتان باسقارئلادئ، ءبئر حانعا باعئنادئ.

2. ول حان - ءابئلحايئر.

3. 1731 - جئلعئ ءابئلحايئر بةرگةن انتقا سايكةس رةسةيمةن تاتؤلئق ساقتالادئ.

4. قورعانئس، كورشئ ةلدةرمةن اراداعئ جاعدايلار كةلئسسوزبةن شةشئلةدئ، تايپا نةمةسة رؤ ءوز بةتئمةن سوعئس اشپايدئ، بذل تةك ورتادان سايلانعان اعا حان ءابئلحايئردئث قذزئرئنا بةرئلةدئ.

5. قازاقتار ورئس - باشقذرت قاتناستارئنا ارالاسپايدئ.

6. باشقذرتتار اراشا سذراپ، قازاقتارعا كةلمةيدئ، قاجةت بولسا باشقذرتتار ءوز الدئنا حاندئق قذرا الادئ، ءابئلحايئر ولارعا حاندئققا سذلتان بةرةدئ.

وسئدان ءبئر اي بذرئن ابئلمامبةتپةن ابئلاي سذلتاندار كئشئ ءجذز قولئمةن قوسئلئپ، ةدئل قالماقتارئنان كةك الؤعا بارعان جانة جازئعئ جوق ورئستار مةن باشقذرتتاردئ شاپقان. «قازاقتار سول جولئ 250 قالماق پةن 36 ورئستئ اكةتئپتئ دة، قازاق اراسئنا وتكئزئپ جئبةرئپتئ». ءابئلحايئر حان بذل جورئقتان حابارسئز، ول كةزدة ورتا ءجذز ءابئلحايئردئ تئثدامايتئن دةيسئز.

رةسةيگة انت بةرؤ راسئمئ 1740 - جئلئ ءوتتئ. بذل راسئمگة ءابئلحايئر كةلگةن جوق. كئشئ ءجذز بةن ورتا ءجذزدئث اراسئ الشاقتاعان دةپ تذسئندئرةسئز. نةگة الشاقتادئ؟ ال انت قابئلداعاندار «ءابئلحايئر حان ارقئلئ رةسةي ذكئمةتئ قانداي بذيرئق-جارلئق بةرسة - ورئندايمئز» دةگئزدئرةسئز، بذدان ارتئق قانداي اؤئزءبئرلئك كةرةك؟ 1730 - جئلئ ذلئ حان بوپ سايلانعان ابئلمامبةتتئث ورنئنا 1735 - جئلئ ورتا ءجذزدئث حانئ بولئپ ابئلاي سذلتان سايلانعان. ورئنبورعا ابئلمامبةتپةن بئرگة كةلگةندة ءابئلحايئر ءوزئ كةلمةي نذرالئ مةن ةرالئنئ جئبةرگةن. ءابئلحايئر حان بوپاي حانئمنان تؤعان قاراشاش سذلؤدئ توي جاساپ ابئلايعا قوسؤ ءذشئن قالئپ قالعان جوق پا؟ وسئ جولئ قاراشاش سذلؤدئ الئپ قايتادئ. ابئلاي حان باتئس ولكةسئنة ةكئ رةت ات باسئن تئرةگةنئن بئلةمئز. ءبئرئنشئسئ، ابئلمامبةت رةسةي باجاعئ بولؤعا انت بةرؤدة. ةكئنشئسئ، باراق سذلتاننئث قولئنان ءابئلحايئر حان مةرت بولعاندا بوپاي حانئمعا كةلئپ كوثئل ايتادئ. مةن وقئعان تاريحي مالئمةتتةردة وسئلاي كورسةتئلةدئ.

ءابئلحايئردئث اعا حان سايلانار كةثةسئندة باشقذرتتارعا اياؤشئلئق تانئتئپ قازاقتار باشقذرتتاردئث ئشكئ ئسئنة ارالاسپايدئ دةپ شةشئم قابئلداتاسئز. سويتةسئزدة، 30 مئث اسكةرمةن بذلئكشئ ئرئساي بايدئث جانة قاراقشئ باشقذرتتاردئث ةل-جذرتئن تالقانداؤعا ورئنبوردان ءابئلحايئردئ اتتاندئراسئز. سوعستئ ما، سوعئسپادئ ما ول جاعئ بةلگئسئز. ءبئر شئندئعئ سول ا. اكمانوأ جازعان باشقذرت تاريحئندا ءابئلحايئر دا، ابئلاي حاندا باشقذرتتارمةن سوعئسپاعان. تاپتئشتةپ جازباي-اق قويايئن باشقذرتتاردئث 1735 - 1738 - جئلدارداعئ ذلت-ازاتتئق كوتةرئلئسئنئث باسشئسئ «قاراساقال» باراق سذلتاننئث قولئندا، نايمانداردئث اراسئنا قاشئپ كةلئپ پانالاعان. «ابئلمامبةت جانة ابئلاي سذلتانداردئث جئبةرگةن ادامدارئ، قازاقتار تذتقئنداپ العان باشقذرتتاردئ قايتاراتئن بولدئ» دةيسئز. قازاق اراسئنا تارئداي شاشئپ جئبةرگةن باشقذرتتاردئ (تذرمةدة وتئرماسا، قازاقتا تذرمة بولماعان) قايدان تابادئ.

ةث سوثئندا ابئلمامبةت، باراق سذلتاننئث ابئلحايئرمةن سؤئنؤئ «اثراقاي» شايقاسئن تاستاپ كةتؤدةن باستالعان. ئرئكتةپ جازعان اسا ماثئزدئ قذبئلئستارئثئزدئث قازاق تاريحئندا كورئنئس تاپپاي وتئرعانئ دةرةكتةرئثئزدئث شئلعي وتئرئكتةن قذرئلؤئ. كوزئ قاراقتئ ادام عئلئمي اينالئسقا تذسئرمةيدئ. وكپةلةمةثئز.

وسئ ماقالاثئزدئ مةنئث «اباي ك ز» پورتالئندا جاريالانعان «سئپاتايدا نة قذن بار» دةگةن ماقالاما قارسئ جازئپ جاريالاپ وتئرعانئثئز بةلگئلئ. ءويتكةنئ، مةن جازؤشئ قابدةش جذمادئلوأتئث ءابئلحايئر حانعا قاتئستئ ابئلاي حاننئث ءسوزئن كةلتئرگةن ةدئم «مةن ءابئلحايئر حاندئ اق پاتشامةن امپةي بولئپ، ءوز ةلئن سئرتتاي ساؤدالاعانئ ءذشئن دة ةمةس، ةث ءزارؤ شاقتا ةل ئشئنة ئرئتكئ سالئپ، ءبئر تذتاس قازاق قولئن ئدئراتقانئ ءذشئن كةشئرمةيمئن لاعنةت! لاعنةت! جاؤسئن ءابئلحايئر حانعا» دةگئزدئرةدئ. ءسئز وسئ سوزگة شامدانئپ «التئ الاشتئث ذلئ حاندئعئنا سايلانعاندا ابئلمامبةت پةن ابئلاي وزدةرئ قول كوتةرئپ باتا بةرئپ ةدئ، ةندئ نةگة قارعئس ايتادئ دةگئثئز كةلةدئ. ابئلايعا قوسئلئپ قارعاپ سئلةمةي-اق، ءسئزدئث اتاثئز قازداؤئستئ قازئبةك ءبي: «اشئققان - ذرئ. اشئنعان - دولئ. باراق سذلتاننئث اق الماسئ كوپتةن قايراؤلئ جذرسة دة، بذل جولئ باراق سذلتان ايئپ-انجئدان ادا، قولئ كذنادان تازا، ءابئلحايئردئث بذل دذنيةدة قذنئ سذراؤسئز» دةگئزدئرةدئ. نة دةگةن اشششئ ءسوز!

قازداؤئستئ قازئبةك ءبي مةن ابئلاي حاننئث سوتتاپ وتئرعانئ ءابئلحايئر حان. سوتتاؤعا تذرارلئق جان. «كوپئر ذستئندة ات اؤئستئرمايتئنئن» بئلة تذرا، ةندئ ءبئر ذرانداسا جةثئسكة جةتةتئنئن بئلة تذرا مايدان دالاسئن تاستاپ، باتئرلارئن ةرتئپ قايتئپ كةتتئ. ونئث ئشئندة شاقشاق-جانئبةك تة بار. ءابئلحايئردئث وكپةسئ دة دذرئس. قايئپ، سامةكة، بولات، ابئلمامبةتتةردةن ولسة ولةكسةسئ ارتئق ةدئ. ةل باسئنا كذن تؤئپ، «ةر ةتئگئمةن سؤ كةشئپ، ات اؤئزدئعئمةن سؤ ئشكةن» الماعايئپ ؤاقئتتا قايناپ تذرعان سوعئس دالاسئن تاستاپ كةتؤ دة كةشئرئلمةس كذنا.

كةشةگئ 1941-1945 - جئلعئ سوعئستا تذگةل اسكةرئمةن ساتئلئپ كةتكةن ألاسوأتئ ي.أ. ستالين نة كذيگة ذشئراتئپ ةدئ؟ ءابئلحايئردئث ءئسئ ودان كةم ةمةس. ذلئ ءجذز ءذشئن، ورتا ءجذز ءذشئن ءابئلحايئر حاندئق بةدةلئنةن ايئرئلدئ. قارئم - قاتناس ءذزئلدئ. قازاق حالقئنئث تئزگئنئ قازئبةك ءبيدئث قولئندا ةكةنئن، تولة ءبيدئث ونئ قولدايتئنئن ءبئلئپ ةكئ جذزگة قاسكويلئك ويلاپ كةرؤةندةرئن توناتئپ، ةلئن شاپتئرئپ جئمئسقئلئق جاسادئ. ول كةشئرئلمةدئ. باراق سذلتاننئث قولئنان قازا اپتئ. وسئنداي حاندئ ونء بئر جئل بذرئن، تاريح ساحناسئنا ابئلاي حان شئققاندا 1737 - جئلئ ءابئلحايئردئ «التئ الاشتئث حانئ» سايلايسئز. قذجات بار دةپ قذتئرتاسئز. ول «قذجات» ءابئلحايئردئث ورئنبور گةنةرال-گؤبةرناتورئنا كةزدةسكةندة ايتقان ءسوزئ، ةلشئ تةأكةلوأكة جازئپ بةرگةن ءوزئنئث حاتئ. ول رةسمي قذجات ةمةس.

قذرمةتتئ پروفةسسور! ءسئزدئث «ابئلاي حان» كئتابئثئزدا سالعان بةتتةن ( 1 - قذجات 1718 - جئل 10 - جةلتوقسان) ابئلايدئ قاراقشئ قئلئپ كورسةتةسئز. «ابئلاي 1718 - جئلئ «جيلين قازاق جةرئندةگئ قارناق قالاسئندا بولعاندا قايئپ حاننئث ءئنئسئ ابئلاي سذلتان جيليننئث قاسئنداعئ سولداتتاردئث ءذش مئلتئعئن، وقشانتايئمةن بئرگة تارتئپ الئپتئ» ياپئرئم-اؤ، زاقا-اؤ نةدةگةن كوزسئز باتئرسئز. ابئلاي 1711 - جئلئ تؤعان بولسا 7 جاستا، 1713 جئلئ تؤعان بولسا 5 جاستا بولادئ. قالاي ول سولداتتاردئث مئلتئعئن تارتئپ الا الادئ؟

بةس ءجذز بةتتئك «ابئلاي حان» اتتئ كوشئرمة كئتابئثئز ةلدئ اداستئراتئن زياندئ كئتاپ.

مةملةكةتتئك ماسةلة شةشةتئن بئردة ءبئر قذجات جوق. ابئلاي تاريح ساحناسئنا قالماقتئث باتئرئ شارئشتئ جةكپة جةكتة ولتئرگةننةن كةيئن شئقتئ. ابئلمامبةت حاننئث «قارئنا تارتپاعاننئث قارئ سئنسئن» دةگةندةي اعالئق قامقورلئعئنان، تورةلئك جاناشئرلئعئنان حاندئق جولدئ اتئعاي-قاراؤئلعا سذلتان بولؤدان باستادئ. كئتابئثئزدا قانجئعالئ-بوگةنباي، قاراكةرةي-قابانباي، تولة ءبي، قازداؤئستئ قازئبةك ءبي، بذقار جئراؤ، قازئبةكتئث بالاسئ بةكبولات ءبيدئث ابئلايعا قاتئسئ بولماعان سياقتئ. قارسئ بولسا ءئس ارةكةتتةرئن قذجاتتارمةن كورسةتپةگةنسئز. ولار ابئلاي زامانئندا بولماعان مةملةكةتتئك، حاندئق ئسكة ارالاسقانئن كورسةتپةگةنسئز. قوجا مولدانئث اؤئزئنان، كةزدةيسوق ادامداردئث ةمةؤرئنئنةن جيعان تةرگةن قذجاتتارئثئز اراقتان باسئ اؤئرئپ تذرعان ادامنئث ةسةثگئرةپ وتئرئپ جازعانئن ةلةستةتةدئ.

shyn.kz

سوڭعى جاڭالىقتار