قازاقشا-قئتايشا ذلكةن سوزدئك دايئنداپ جاتئرمئز - قئتايتانؤشئ-عالئم دذكةن ءماسئمحان ذلئ

وسئ جانة باسقا دا ماسةلةلةر جونئندة قازاقپارات ءتئلشئسئ قئتايتانؤشئ-عالئم، فيلولوگيا عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور، ل.ن. گؤميلةأا اتئنداعئ ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئ قئتاي ءتئلئ كافةدراسئنئث مةثگةرؤشئسئ دذكةن ءماسئمحان ذلئمةن تئلدةسكةن ةدئ.
- دذكةن ماسئمحان ذلئ، اتاجذرتقا ورالعاننان بةرئ ذستازئق قئزمةتتة ءجذرسئز. قازئردة استاناداعئ بةلدئ وقؤ ورئندارئنئث بئرئندة قئزمةت ةتةسئز. وسئعان وراي، قئتاي ةلئ مةن قازاقستانداعئ ءبئلئم جذيةسئندةگئ وزئندئك ةرةكشةلئكتةر تؤرالئ ايتئپ بةرسةثئز؟
- مةن ءوزئم شئعئستاعئ كورشئمئز قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئندا تؤئپ-ءوستئم، باستاؤئش، ورتا مةكتةپتئ سوندا وقئپ، جوعارعئ ءبئلئمدئ بةيجئثدةگئ ورتالئق ذلتتار ؤنيأةرسيتةتئنةن الدئم. اتالعان وقؤ ورنئ قئتايداعئ از ذلتتاردئث ءتذيئندئ ؤنيأةرسيتةتئ بولئپ ةسةپتةلةدئ.
ياعني، از ذلتتاردئث عئلئم-ءبئلئم، مادةنيةت، اكئمشئلئك سةكئلدئ ءتذرلئ سالالارئنا كادر دايئنداؤدئ ماقسات ةتةدئ. قئتايدا وزئندئك بةدةلئ مةن سالماعئ بار. اسئرةسة، ورتالئق ذلتتار ؤنيأةرسيتةتئنئث ءتئل عئلئمئن وقئتؤدا الةمدئك دةثگةيدة اتئ تانئلعان.
كةيئن ؤنيأةرسيتةتتئ بئتئرگةن سوث شئنجاث قوعامدئق عئلئم اكادةمياسئنئث ادةبيةت ينستيتؤتئنا عئلئمي قئزمةتكةر بولئپ ورنالاستئم، اراسئندا كةيبئر جوعارئ وقؤ ورئندارئندا ساباق تا بةردئم.
جالپئ قئتايداعئ بئلئم بةرؤ دئث شياؤپيث (دةن سياوپين) قئتاي بيلئگئنة كةلگةلئ ءبئرشاما جذيةگة تذسة باستاعان. ونئث الدئندا 1949 - جئلئ قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئ قذرئلعان كةزدة تازا كةثةستئك ءبئلئم بةرؤ جذيةسئن كوشئرئپ العان بولاتئن.
ءتئپتئ، وقؤلئقتارئنا دةيئن. كةيبئر جاعدايدا جوعارئ وقؤ ورئندارئن جاثاشا قالئپتاستئرؤدا كةثةستئك ماماندار اتسالئستئ. ال، ايگئلئ «مادةنيةت توثكةرئسئ» كةزئندة مةكتةپتةردئث ءبارئ توز-توز بولئپ، حؤنيبيندةردئث كذرةس الاثئنا اينالدئ. تةك 1978 - جئلئ دئث شياؤپيث تذسئندا ءبئلئم جذيةسئ جاثاشا قالئپتاسا باستادئ. ءبئز سول قالئپتاسؤدئث العاشقئ كةزةثدةرئندة وقئدئق. ول تذستا ءالئ دة جذيةگة ءتذسئپ كةتكةن جوق بولاتئن. بئرئنشئدةن، وقئتؤشئ، پروفةسسورلار، ةكئنشئدةن وقؤلئقتار ماسةلةسئ ءالسئز بولدئ.
ال، تاؤةلسئزدئكتئث العاشقئ جئلدارئندا ءال-فارابي اتئنداعئ قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث ارنايئ شاقئرؤئمةن اتامةكةنگة كةلدئم. 1992 - جئلدئث سوثئنان باستاپ، بذگئنگة دةيئن 22 جئل ئشئندة قازاقستاننئث جةتةكشئ جوعارئ وقؤ ورئندارئندا ساباق بةرئپ كةلةمئن. قاز ذ ؤ-دة 2002 - جئلعا دةيئن قئزمةت ةتتئم، ودان سوث مئنة ة ذ ؤ-دةمئن. جالپئ ةلگة ورالعالئ تابان اؤدارماي قازاقستاننئث ءبئلئم بةرؤ جذيةسئندة جذمئس ئستةپ كةلةمئن.
- وسئ ؤاقئت ئشئندة نةنئ بايقاپ، كوثئلگة ءتذيدئثئز؟
- قازاقستاننئث ءبئلئم جذيةسئ تاؤةلسزدئكتئث العاشقئ جئلدارئ كةثةستئك ءبئلئم بةرؤ باعئتئن سول قالپئندا ساقتاپ قالعان ةدئ. كةيئن 2002 - جئلدان بةرئ باتئستئق ذلگئدةگئ ءبئلئم جذيةسئن كوشئرئپ اكةلة باستادئ. بولون ذدةرئسئ، كرةديتتئك تةحنولوگيا سةكئلدئ ءبئلئم بةرؤدةگئ جاثا ادئستةمةلةردئ اكةلدئ.
قازئر سونئث ءبارئ سئناق رةتئندة جذرؤدة. الايدا، ءدال وسئ 2002 - جئلداردان بةرئ ءتذرلئ رةفورمالار جاساؤدئث سالدارئنان ءبئلئم بةرؤ جذيةسئن قوجئراتئپ الدئق. جالپئ، باتئستئق ءبئلئم بةرؤ جذيةسئنئث وزئندئك ارتئقشئلئقتارئن عانا سئرتتاي قاراؤ ارقئلئ كوشئرئپ اكةلگةندئكتةن، ونئث ئشكئ ءمان-مازمذنئ بئزگة سايكةس كةلمةي جاتئر.
ماسةلةن سول باتئستئق ءبئلئم جذيةسئنئث كةي تالاپتارئ بويئنشا ءاربئر پروفةسسوردئث جةكة كابينةتئ بولؤئ ءتيئس. سوعان ستؤدةنتتةر كةلئپ جازئلئپ، ءدارئس الئپ كةتؤئ قاجةت. ال، ءبئزدئث قاز ذ ؤ، ة ذ ؤ سةكئلدئ ءتذيئندئ وقؤ ورئندارئندا ءتئپتئ، كافةدرا مةثگةرؤشئلةرئنئث وزئنة جةكة كابينةت بولماي جاتادئ. جاي قاراپايئم پروفةسسور، ذستازداردئ ايتپاعان كذننئث وزئندة.
ةكئنشئدةن، سول باتئستئق ءبئلئم جذيةسئنة لايئقتالعان وقؤلئقتار جوق. كوبئ كةثةستئك كةزةثدةگئ ادةبيةتتةن الئستاي قويماعانئن ايتؤ كةرةك.
- قازاق ءتئلدئ وقؤلئقتار ما الدة جالپئ وقؤلئق پا؟
- نةگئزئ، قازاق ءتئلدئ وقؤلئق جايئ دا قيئن. ونئث ءوزئ ءجذردئم-باردئم، ءار جةردةن اؤدارؤ ارقئلئ شئعئپ جاتقان دذنية. ارينة، وعان دا شذكئر دةيمئز. ال، نةگة وسئنداي ساپالئ وقؤلئق جوق دةگةن ماسةلةگة كةلةيئك. مئسالئ، ساپالئ وقؤلئق جازؤ ءذشئن قئتاي ةلئندة پروفةسسور، مامانعا ءبئر-ةكئ جئل جالاقئسئن بةرئپ ذيئنة شئعارادئ. وعان «سةن وسئ سالادا مئقتئ وقؤلئق دايئنداپ شئق» دةپ تاپسئرما بةرةدئ. سودان كةيئن جازعان دذنيةسئن سارالاؤدان وتكئزئپ، ارئ قاراي پايدالانؤعا جئبةرةدئ.
بئزدة دة وقؤلئق جازؤ تؤرالئ تاپسئرما بةرئلةدئ. ءبئراق وعان قالاماقئ تولةؤ، ارنايئ شئعارماشئلئق دةمالئس بةرؤ ماسةلةسئ ةسكةرئلمةگةن. سونئمةن جاثاعئ مامان نة ئستةيدئ؟ ايتةؤئر جازدئ دةگةن اتاق پةن عئلئمي دارةجةسئن كوتةرؤ ءذشئن ولشةمگة تولمايتئن دذنية قذراستئرئپ شئعارادئ. شئن مانئندة وقؤلئقتئث قازئرگئ جاعدايئ وسئنداي. ال، جاقسئ مامان، ساپالئ وقؤلئق بولماسا ودان جاقسئ شاكئرت شئعادئ دةؤ قذستان ءسذت دامةتكةنمةن بئردةي.
- ال، ءبئلئم سالاسئنداعئ ءالئ دة جةتئلدئرة تذسةتئن وزگة تذستار قانداي؟
- وسئ سذراققا بايلانئستئ مئنا جايتتئ ايتقئم كةلةدئ. مةن بالا كذنئمئزدةن قئتايدا وقئدئم. ال، ول جاقتا ذلتتئق تذرعئداعئ تاربيةنئ ءبئلئم بةرؤمةن ذشتاستئرؤ جاعئ جاقسئ جولعا قويئلعان. قئتاي ذلتئ جونئندة الئپ ايتقاندا بالاباقشانئث وزئندة ذلتتئق ةتيكا سةكئلدئ ساباقتار جذرةدئ.
ورتا مةكتةپتة ادةپ-يبا، جوعارعئ وقؤ ورئندارئندا ةلدئك، ذلتتئق باعئتتاعئ تاربية تئثعئلئقتئ تذردة جذرةدئ. «تارئداي بولئپ كئرةسئث، تاؤداي بولئپ شئعاسئث» دةپ، مذقاعاليدئث سوزئمةن ايتساق، مةكتةپكة تارئداي بولئپ كئرگةننةن باستاپ، تاؤداي بولئپ شئققانعا دةيئن بالانئ قئتايدئث ناعئز پاتريوتئ قئلئپ شئعارادئ. بذل ارينة يدةولوگيانئث جذيةلئ جولعا قويئلعاندئعئ.
ؤنيأةرسيتةتتة عئلئمي كوممؤنيزم، عئلئمي سوتسياليزم دةگةن سةكئلدئ ساياسي باعئتتاعئ تاربيةلةر دة جذرةدئ، ونئث سئرتئندا ءتورت جئل بويئ جوعارئ وقؤ ورئندارئ ستؤدةنتتةرگة وقئتئلاتئن ةتيكا دةگةن ساباق بولادئ. وندا نةگئزئنةن قالاي ادام بولؤ، قايتكةندة قئتاي حالقئنئث ادال پةرزةنتئ بولؤ كةرةك دةگةن ماسةلةلةر قاراستئرئلادئ.
ال، بئزدة باسقاشالاؤ.
تاؤةلسئزدئكتئث العاشقئ جئلدارئنداعئ جاعدايدا ةشكئمگة كئنا قويا المايتئن شئعارمئز. ةسكئ جذيةنئث ورنئنا جاثاسئ ورناعان جاعدايدئ ةسكةرگةن دذرئس ارينة. قازئر مئنة 22 جئل ءوتتئ. بالاباقشادا كيئز ءذيدئث مودةلدةرئن كورسةتؤ، قئز سئنئ، جئگئت سذلتانئ سةكئلدئ سئرتقئ فورمادا تاماشالاؤ ذردئستةرئ عانا بار. جالپئ جاس ذرپاقتئ قالاي ادام قئلئپ شئعارؤ كةرةك، ادام رةتئندة، قازاق ازاماتئ رةتئندة قانداي تاربية بةرؤئمئز ءتيئس دةگةن ماسةلةگة قاتتئ كوثئل بولگةن ءجون.
سةبةبئ قازئر ونئمةن اتا-انالار اينالئسپايدئ. كاپيتاليتسئك قوعامدا مةيلئ باي، مةيلئ كةدةي بولسئن بارلئق اتا-انا تاثنئث اتؤئ، كذننئث باتؤئمةن جذمئس بابئندا بولادئ.
بذرئن بالا تاربيةسئمةن تذتاس اؤئل اينالئساتئن. كئشكةنة كذنئمئزدة تةمةكئ تارتئپ تذرعان سوتقارلاؤ بالالاردئ كورسة اؤئلدئث اقساقالدارئ ايقايدئ سالا بوقتاپ، اتپةن قؤئپ، قامشئمةن شئقپئرتئپ جئبةرةتئن. قازئر ةسئكتةن شئعا سالئپ تةمةكئ تارتئپ تذرعان ورئمدةي ستؤدةنت قئزدارعا ءبئر ادام بذلارئث نة دةپ ايتپاق تذگئلئ، بذرئلئپ قارامايدئ. بئردةثة دةسةث «تةمةكئ تارتؤ مةنئث ءوز قذقئم، سةنئث قانداي شارؤاث بار» دةيدئ.
جاعداي وسئنداي بولعان سوث جاستاردئث «تاربيةسئمةن» قازئر تةلةديدار مةن ينتةرنةت رةسؤرستارئ اينالئسئپ جاتئر. ول جةردة باتئستئث ءبئزدئث ذلتئمئزدئث مةنتاليتةتئنة جات، ءتذرلئ ةرسئ ارةكةتتةرئ ةركئن شارلاپ ءجذر. ياعني، ذرپاق تاربيةسئمةن سةن اينالئسپاساث ءبارئبئر باسقا بئرةؤ سةنئث ورنئثا ءوزئ قالاعان تاربيةسئن بةرةدئ.
- بذنئ ءبئر جونگة سالؤ ءذشئن قانداي قادامعا بارعان ءجون دةپ ويلايسئز؟
- ول ءذشئن بالاباقشاعا كئرگةننةن باستاپ، بئزدة دة سونداي بالالاردئث قابئلداؤ دةثگةيئنة سايكةستةندئرئلگةن ةتيكا جونئندة ءپان بولؤئ قاجةت. وعان قوسا ءتذرلئ دةثگةيدةگئ وقؤ ورئندارئنا ساي ةتئپ، وسئ ةتيكا بويئنشا وقؤلئق دايئنداؤئمئز ءتيئس. ونئ ارنايئ باعدارلاما نةگئزئندة جذيةلئ ويلاستئرئلعان دةربةس ءپان رةتئندة جذرگئزؤ كةرةك.
- اثگئمةنئ كورشئ قئتاي ةلئ تاراپئنا بذرساق، قازاقستان وسئ الپاؤئت ةلدئ زةرتتةپ، الداعئ ءئس-قيمئلئنا باعا بةرؤ جاعئنا قالاي كوثئل ءبولئپ جاتئر؟
- مةنئث 22 جئلدان بةرئ ايتئپ جذرگةن ءبئر ماسةلةم - قئتايتانؤ ينستيتؤتئ اشؤ جايئ. قئتايدئث ءار ولكةسئندة ورتا ازيانئ زةرتتةؤ ينسيتيؤتتارئ بار. اتئ ورتا ازيا بولعانئمةن نةگئزئنةن قازاقستاندئ، قازاق دالاسئن زةرتتةيدئ. قايسئ اؤماعئندا قانداي بايلئعئ بار، قانشا حالئق تذرادئ، ونئث قانشاسئ قازاق، باسقا ذلتتاردئث سانئ قانداي، كئم باسقارئپ وتئر، سانا-سةزئمئ قالاي دةگةن سذراقتاردئث ءبارئن زةرتتةپ وتئر.
بئزدة ءار وبلئس بولماسا دا، بذكئل رةسپؤبليكاعا ءبئر قئتايتانؤ ينستيتؤتئن قذرؤ كةرةك. قئتاي تؤرالئ مالئمةتئمئز بةن كوزقاراسئمئز باسقالاردئث ايتؤئنا، سولاردئث اقپاراتئنا عانا سذيةنئپ وتئرعانئ شئندئق. كوبئ رةسةيدئث اقپاراتئ. بذل ماسةلةنئ مةن 2001 - جئلئ ةلباسئنئث قابئلداؤئندا بولعان كةزئمدة دة ول كئسئگة ايتقان ةدئم. پرةزيدةنت سول كةزدةگئ پرةزيدةنت اكئمشئلئگئنئث جةتةكشئسئ س.قالمئرزايةأكة بذنئث وزةكتئ ماسةلة ةكةنئن ايتئپ، الداعئ ؤاقئتتا مذقيات قاراستئرؤ قاجةتتئگئن ايتتئ. الايدا اتالعان تاقئرئپ كةيئن قايتا قوزعالعان جوق.
- بيئلعئ جئلئ ةلباسئ جولداؤئندا قوعامنئث نازارئن اؤدارعان ماسةلةنئث ءبئرئ - «ماثگئلئك ةل» تاقئرئبئ. بذل ءومئرشةث يدةيا تؤرالئ ويئثئزبةن بولئسة وتئرساثئز؟
- مةنئث ذنةمئ ايتئپ جذرةتئن «ذلتتا دا ذلئ ارماندار بولؤئ كةرةك» دةيتئن ءسوزئم بار. ال، «ماثگئلئك ةل» بولؤ سئندئ اسقاق مذراتتئ ويلامايتئن ادام كةمدة-كةم. ونئ بذكئل حالئق قولدايدئ. قازاق ةلئ ماثگئلئك بولسا ةكةن دةيتئن ارمان ءبارئمئزدئث دة جذرةگئمئزدئ تةربةيدئ. بذل تاريحي تامئرلاستئق. اتالعان يدةيانئث سوناؤ كوكتذرئكتةر زامانئنان نار العانئ بةلگئلئ.
بذگئنگئدةي تاؤةلسئز ةل رةتئندة تاريح ساحناسئنا قايتا ورالئپ جاتقان ءبئز عانا ةمةس، ءتئپتئ، قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئنئث جاثا باسشئسئ شي جين پيث (سي سزينپين) دة بيلئككة كةلة سالئپ، «قئتاي ارمانئ» دةگةندئ ايتتئ. ونئث تئرةلةتئن جةرئ دة سول - 2050 - جئل.
سول كةزدة ةث دامئعان قؤاتتئ، باي، اؤقاتتئ ةلگة اينالؤدئ كوزدةيدئ. وسئنداي ذلكةن ةلدةردئث ءوزئ الدئنا ذلكةن ماقسات قويئپ وتئرعاندا، دامؤعا بةلسةندئ ذمتئلئپ وتئرعان ةلئمئزدئث دة بيئك بةلةستةرگة ذمتئلؤئ، اسقاق يدةيانئ تؤ ةتؤئ وتة قذپتارلئق دذنية. ساياساتتا الدئمئزداعئ جذرةتئن قادامدئ ايقئنداماي دذرئس قادام باسئلمايدئ. ءار باسشئ ءوز زامانئن عانا ويلاماؤ كةرةك، مةملةكةتتئث كذنئ ةرتةث نة بولادئ، بولاشاعئ قالاي بةتالادئ دةگةن وزةكتئ ماسةلةنئ بذگئن قامتاماسئز ةتؤگة كذش سالادئ.
مةملةكةتتة بةلگئلئ بئر جاعدايدا ئنتالاندئراتئن، شابئتتاندئرئپ وتئراتئن يدةيا كةرةك. بذل يدةيا الداعئ جولدئ مةجةلةپ، ذرپاقتارئمئزدئث وسئ ةلدئث ازاماتئ رةتئندةگئ سةنئمئن ورنئقتئرادئ. ةلباسئ جولداؤئن مةن وسئ تذرعئدان جئلئ قابئلدادئم. سونئمةن قاتار عئلئمعا ذلكةن ءمان بةرؤ، ونئ ةلدئث دامؤ باعئتئنئث وزةگئ ةتئپ الؤ ماسةلةسئ دة حالئقتئث كوثئلئن سةرپئلتئپ تاستادئ. سةبةبئ، بارلئق باسةكةنئث، وركةندةؤدئث ءتذپ قازئعئ ءبئلئم مةن عئلئمدا جاتئر.
- قازئر ذستازدئقتان باسقا قانداي شئعارماشئلئق جذمئس جاساپ ءجذرسئز، الداعئ جوسپارلارئثئز تؤرالئ دا ايتا كةتسةثئز؟
- مةن ءوزئم و باستان اقئنمئن. قانداي دةثگةيدة ةكةنئمدئ ءبئر اللا، سوسئن وقئرمان مةن ؤاقئت بئلةدئ. ءبئراق، قذدايدئث ماعان بةرگةن قاسيةتئ سول. كةيئن اكادةمياعا بارعان سوث عئلئممةن اينالئسؤعا تؤرا كةلدئ. ةلگة كةلگةن سوث ذستازدئق ةتتئم. قئتاي تؤرالئ حالئقتئث تانئمئنا كئشكةنة دة بولسا كومةگئ ءتيسئن دةپ، قئتاي اقئن-جازؤشئلارئن دا اؤداردئم. قازئر مةنئث شئعارماشئلئعئم پوةزيا، عئلئمي زةرتتةؤ، اؤدارما بولئپ ساباقتاسئپ جاتئر. ال، ذستازدئق جولئ ءوز الدئنا بولةك باعئت. قازئرگة دةيئن 20 داي كئتاپ شئعاردئم. ونئث بةسةؤئ ولةثدةر جيناعئ، ءذش-تورتةؤئ اؤدارما، ةكئ-ذشةؤئ وقؤلئق بولسا، قالعاندارئ عئلئمي زةرتتةؤلةر.
الداعئ جوسپار تؤرالئ ايتؤ ءسال ئثعايسئز بولار. ويتكةنئ ءالئ جاسالماعان شارؤانئ جارنامالاعانداي بولاسئث. الايدا سذراق قويئلعان سوث جاؤاپ بةرئلؤئ ءتيئس. قازئر بئزدة ءالئ كذنگة دةيئن قئتايشا-قازاقشا سوزدئك جوق. ستؤدةنتتةرئمئز رةسةيدئث، قئتايدئث شئعارعان قئتايشا-ورئسشا، ورئسشا-قئتايشا سوزدئكتةرئن پايدالانئپ ءجذر. مذنئث ءوزئ قئتايتانؤشئلار ءذشئن قيئندئق تؤدئرؤدا.
وسئ ماسةلة بويئنشا جذبايئم اينذر ابيدةن قئزئمةن بئرلئكتة ون جئلدان بةرئ سوزدئك جاساؤمةن اينالئستئق. 70 مئث ءسوز بةن ءسوز تئركةسئنةن تذراتئن «قازاقشا-قئتايشا ذلكةن سوزدئك» اتتئ دذنيةنئ قولعا العان ةدئك. نةگئزگئ بولئگئ اياقتالدئ. ةندئ تةك عالامتور جذيةسئندة وثتايلئ پايدالانؤعا ارنالعان تةحنيكالئق جذمئستارئ قالدئ.
ال، سونئمةن قاتار، ةكئ تومدئق «ةجةلگئ تذركئ مادةنيةتئ» اتتئ زةرتتةؤ كئتابئن جازئپ جاتئرمئن. ونئث نةگئزئ قئتاي دةرةكتةرئ بويئنشا جاسالادئ. سةبةبئ، الةمنئث بارلئق شئعئستانؤشئ، تذركئتانؤشئلارئنئث دةنئ ءوز ةثبةكتةرئندة قئتاي دةرةكتةرئن پايدالانعان. دةگةنمةن ولار ءوز ةلئنئث مذددةسئنة قاتئستئ تذستارئن كادةگة جاراتقان. مةن قئتاي دةرةكتةرئندةگئ تذتاستاي تذركئ مادةنيةتئ مةن ونةرئنة قاتئستئ جاقتارئن تولئق قاراستئرؤدئ ماقسات ةتتئم. كئتاپ ذلكةن ةكئ توم بولادئ دةپ شامالاپ وتئرمئن. بذيئرتسا، وسئ مئندةتتئ ءبئر ورئنداسام، ارئ قارايعئ جذمئستئ ؤاقئتئندا كورة جاتارمئز. ال، ولةث دة كوثئل-كذيگة بايلانئستئ ءوز رةتئمةن جازئلا بةرةدئ.
- اثگئمةثئزگة راحمةت!
سذحباتتاسقان مذرات الماسبةك ذلئ