اباق كةرةيدئث التاي اسؤئ جانة ءتورت ءبي، تورة زاثئ

وسئنداي ازاماتتئق ذستانئمداعئ ارئپتةسئمئز قئدئربةك قيئسحان ذلئنئث گازةتئمئزدئث وتكةن سانئندا جارئق كورگةن اباق كةرةي تايپاسئنئث ق ح ر-دئث س ؤ ا ر ولكةسئنة قونئستانؤئ جانة اباق كةرةيدئث ةرةجةسئ تؤرالئ ماقالاسئ قازاق وقئرمانئنئث تاريحي تانئمئن ارتتئراتئنئ تالاسسئز شئندئق.
دةسةك تة، قيئسحان باؤئرئمئزدئث پةيئلئ وث بولعانئمةن، تاريحتئ تارقاتا ايتؤدا ءبازبئر كةمشئلئكتةرگة جول بةرگةن سةكئلدئ. «بابا تاريح» قارعا تامئرلئ قازاقتئث ورتاق ةنشئسئ بولعاندئقتان، شئنجاث اؤماعئنا اباق كةرةيدئث قالاي اؤا كوشئپ بارعاندئعئن، سونداي-اق، ةجةلگئ ادةت-عذرئپ زاثئنئث سارقئنشاعئ «ءتورت ءبي، تورة زاثئ» تؤرالئ ءبئز دة بئلةتئنئمئزدئ وقئرمان تالقئسئنا سالؤدئ ءجون كوردئك.
«كةرةي قايدا باراسئث؟» اتتئ تولعاؤدئث استارئنداعئ اقيقات
بئرئنشئدةن، ماقالا يةسئ «كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث وتارشئلدئق ساياساتقا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ حالئقتئ ةرتئپ شئنجاثعا كوشكةن» دةگةن دةرةكتئ ناقتئ قانداي دةرةككوزدةن العانئن كورسةتپةپتئ. ال س.تولئبةكوأتئث: «ابئلمامبةت حاننئث تذسئندا، 1742 - جئلئ ورتا ءجذزدئث بةدةلدئلةرئ رةسةي بيلئگئنة قاراؤعا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ ةلدئث ءبئرازئن الئپ، شئنجاثعا كوشكةن» دةگةن تذجئرئمئنا كةلةتئن بولساق، بذل تاريحي نةگئزئ ءدذدامالداؤ قورئتئندئ.
راس، 1742 - جئلئ ورتا ءجذزدئث بيلةؤشئلةرئ رةسةي پاتشالئعئنا بودان بولؤعا انت بةرگةن. ءبئراق، شئن مانئندة، ورتا ءجذز حالقئ رةسةيگة ابئلاي حاننئث ولئمئنةن كةيئن باعئنا باستادئ. ش.ءؤاليحانوأ «ابئلاي حان» اتتئ زةرتتةؤئندة قازاق حاندئعئنئث ХVІІІ عاسئرداعئ ساياسي احؤالئنا توقتالا كةلئپ، ابئلاي حان بئردة رةسةي پاتشاسئنا، بئردة قئتاي بوعدئحانئنا باعئندئم دةگةنئمةن، شئنتؤايتئندا ةشقايسئسئنا بودان بولعان ةمةس (شوقان ءؤاليحانوأ شئعارمالارئ. І توم. ابئلاي حان. 224-231 بةتتةر. «مادةني مذرا» باعدارلاماسئ. استانا 2010) دةپ تذجئرئمدايدئ.
تةگئندة، رةسةيدئث اكئمشئلئك جذيةسئ ورتا جذزگة 1822 - جئلئ م.م.سپةرانسكيدئث «ءسئبئر قازاقتارئنئث جارعئسئ» رةفورماسئنان سوث ورنئعا باستادئ (قاراثئز: ة.بةكماحانوأ. كازاحستان أ 20-ة ي 40-ة گودئ XIX أةكا. الماتئ 1991). وعان دةيئن، رةسةي پاتشالئعئنا ورتا ءجذز حالقئ ءسوز جذزئندة عانا باعئنئشتئ بولئپ كةلدئ. ياعني، قيئسحان باؤئرئمئزدئث XVIII عاسئردئث ورتا شةنئندة ءومئر سذرگةن كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث ورئستئث وتارشئلدئق ساياساتئنا نارازئ بولئپ، شئنجانعا كوشتئ دةگةن تذجئرئمئ نةگئزسئزدةؤ ايتئلعان.
ال اباق كةرةيدئث سئر بويئنان شئعئسقا بةت تذزةپ ذدةرة كوشؤئ تؤرالئ احمةتوللا قالي ذلئ «سؤفيزم تاعئلئمئنئث شئعئس وثئرلةرئنة تارالؤئ» اتتئ زةرتتةؤ جذمئسئندا: «ابئلاي حاننئث وث تئزةسئن باسقان قازاقتئث بةلدئ باتئرلارئنئث ءبئرئ بةرداؤلةت ذلئ جانئبةك باتئردئث جوثعاردئ تذرة قؤئپ، بذل وثئرگة اباق كةرةيدئ كوشئرئپ الئپ كةلگةندئگئن ايتا كةلئپ، ةل اؤزئندا قالعان بذقار جئراؤدئث «كةرةي قايدا باراسئث» دةپ باستالاتئن تولعاؤئنان تةرةث تاريحي سئر شةرتةدئ: «اباق كةرةي وسئ مةكةندة (ءسئرا سئر بويئ بولسا كةرةك. - م.ي.) جذرگةندة ءبئر جئلئ ذلكةن توي بولادئ.
تويدا اباق ةلئ مةن ارعئن ةلئ سوعئسئپ قالادئ. سوعئستا ءبئر قئدئرؤ ادام ةكئ جاقتان دا جارالانادئ. سويئلعا جئعئلعانداردئث ئشئنةن ارعئننئث اقمئرزا دةگةن جئگئتئ قازا بولئپ، جالاسئ كةرةيگة قالادئ. ارااعايئندار اراعا ءجذرئپ، بذل داؤدئ قازاق زاثئ بويئنشا كةرةيدةن ارعئنعا قذن الئپ بةرئپ، اباقتئنئ ارعئننئث اياعئنا جئعئپ بئتئرمةك بولادئ.
بذعان كةرةي جاعئ: «ءبئز ادام ولتئرگةنئمئز جوق، ارعئننئث ءوز اراسئندا وشتئك بار. وسئ ورايدا ءبئرئن-ءبئرئ ءولتئرئپ، جالاسئن بئزگة جاؤئپ وتئر، اعايئننئث ءبارئ ئرگةلئ ارعئنعا بذرئپ سويلةدئ. ئرگةدةن جاؤ، بةلدةؤدةن داؤ شئقتئ، وسئ قاستئق قالئپ، وشتئك وشكةنشة موينئ ذزاق ءبئر جةرگة دالدالانا تذرعانئمئز ابزال» دةپ اباق كةرةي بذل ماثنان اؤا كوشئپ جونةلةدئ.
بذل چيانلذثنئث 36-جئلئ ةكةن (قازاق ول تذستا چيث پاتشالئعئنئث چيانلذث حانئنئث جئلناماسئن قولدانعان. ال، بذل 1771 - جئلئ ةكةن). بذل كةز قازاق پةن قئرعئز اراسئنداعئ قاقتئعئس اياقتالئپ، قئرعئز حانئ قئزئ تذماردئ ابئلپةيئز حانعا بةرئپ، ةندئ عانا تئنئشتئق ورناعان كةز ةكةن.
ول زاماندا ةل ءئشئنئث تئنئشتئعئ، ئرگةنئث بذتئندئگئ، اعايئننئث تاتؤلئعئ ةلدئث ةل بولؤئنئث نةگئزئ ةدئ. وسئنئ ويلاعان ةل جاقسئلارئ كوشكةن كةرةيدئ توقاتؤ ءذشئن ارتئنان قؤئپ بارئپ اقئل ايتئپ قايتارؤعا بذقاردئ جئبةرةدئ. بذقار سئر بويئن جاعالاپ كوش ئزئنة ءتذسئپ ةلدئ قؤئپ جةتكةن سوث، ةلدئث بةتئن سؤئققا سالعان سذرقئن بايقاپ «ةلدئث سذرقئ سؤئق ةكةن، كذش بةرةر ءتذرئ جوق، ةندئ قئزئل ءتئلدئث كذشئمةن ءبئر ءئلئپ كورةيئن، ئلدئرسة ءئستئث وثعانئ، ئلدئرمةسة مئستئث قذرئعانئ» دةيدئ دة ةلباسئلارئنئث جذرةگئن شايلئقتئرماق، وي سالماق بولئپ:
«كةرةي قايدا باراسئث؟
سئردئث بويئن كةبةلةپ
سوثئثنان قؤئپ مةن كةلدئم،
تذلپارئمدئ جةبةلةپ.
ةندئ الدئثنان شئعايئن،
جاثبئردايئن سةبةلةپ.
اقمئرزامدئ ءولتئردئث،
اق سويئلمةن توبةلةپ.
تانئماساث سةن مةنئ،
ارعئن دةگةن ارئسپئن،
ازؤئ كةرة قارئسپئن.
سةن بذزاؤ تةرئسئ شونشئكسئث،
مةن وگئز تةرئسئ تالئسپئن.
حان الدئندا بئتئسسةث،
قذداندالئ تانئسپئن.
حان الدئندا بئتپةسةث،
اتاسئن بئلمةس الئسپئن.
كوشئث كةتةر ءبئر جاققا،
مالئث كةتةر ءبئر جاققا،
كوش سوثئنان جةتة الماي،
ةسئث شئعار سول شاقتا.
بذل بةتئثمةن كةتةرسئث،
باسقا لاشئق تئگةرسئث.
اؤزئثنان اس كةتةر،
قارا كوزدةن جاس كةتةر.
رايئثنان قايتپاساث،
كةؤدةثدةگئ دؤلئعالئ باس كةتةر، - دةپ قاتاث ءسوز قوزعاپتئ. سوندا اباقتئث البئرت باتئرلارئنئث ءبئرئ ذلكةندةر ءسوز باستاعانشا، وراعئتئپ العا ءتذسئپ:
ارئسئثدئ ايتئپ اپتئقپا،
كةلةمئز ءبئلئپ ساقتئقتا.
كورسةتپة كةلة قذقاي كذش،
جايئثدئ ايت، اتتان ءتذس.
شاثئرقاپسئث شالاپ ءئش،
بئتةر سونسوث قالعان ءئس»، - دةپ دذرسة قويا بةرئپتئ. ذلكةندةر بذقاردئ اتتان ءتذسئرئپ، كذتئپ، قالعان ةلدئث باؤئرمالدئعئنا ءسذيئنئپ «ةلدئث ةلدئگئنة، ةردئث ةرلئگئنة باس»، «ارعئننئث قئلئعئنا ءتيدئ-اؤ، كةرةيدئث مالئنا سذراؤ بولماعان سوث وكپةلةپ اؤدئق، ةندئ قايئرئلا المايمئز، كوثئلدةرئثة قاياؤ الماثدار» دةپ ءمان-جايدئ ذعئندئرئپ، بذقاردئ جولعا سالادئ. اؤعان كوش قالبا، ماثراق، كئشكةنة تاؤ دةگةن تاؤلارئ، جايساث كول (ورئس تئلئنة ذندةسئپ، كةيئن زايسان كول اتانئپ كةتكةن)، كئشكةنة كول دةگةن كولدةرئ بار وثئردةن ئرگة تةؤئپ، شئعئسئ ساؤئر تاؤئنئث شئعئس تذمسئعئ، ذلئثگئر كولئ، ذلئثگئر وزةنئ بويئنا دةيئن كةث كوسئلئپ ورنئعادئ. ءاسئلئ بذل كةرةي تايپاسئنئث جوثعار جاؤگةرشئلئگئ زامانئنان بذرئنعئ قارا قونئسئ ةدئ، كةيئن شاپقئنشئلئقتار تذسئندا ئرگة اؤدارئپ، ئعئسئپ كةتكةن-دئ. اباق كةرةي سول مةكةنگة قايتا ورالادئ (احمةتوللا قالي ذلئ. سؤفيزم تاعئلئمئنئث شئعئس وثئرلةرگة تارالؤئ. تذركئستان مادةنيةتئ مةن تاريحئ. تذركئستان 2000).
قئتاي قازاقتارئنا 2005 - جئلئ ساپارلاي بارعانئمئزدا، بذقار جئراؤدئث «كةرةي قايدا باراسئث؟» اتتئ تولعاؤئن ءاربئر اؤئلدئث اقساقالئ كةرةيدئث شةجئرةسئن تارقاتقاندا جاتقا ايتاتئنئن ةستئپ كورگةن ةدئك.
دةمةك، احمةتوللا قالي ذلئ اباق كةرةيدئث كوشئ تؤرالئ فولكلورلئق دةرةككة ارقا سذيةگةنئمةن، بذقار جئراؤدئث «كةرةي قايدا باراسئث؟» اتتئ تولعاؤئن باسقاشا قورئتؤ مذمكئن ةمةس سياقتئ. سوندئقتان، «كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث وتارشئلدئق ساياساتقا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ حالئقتئ ةرتئپ شئنجانعا كوشكةن» دةگةن تذجئرئمدئ تاريحي شئندئق ةمةس دةپ قابئلداعان ءجون.
ءور التايعا ابئلاي حاننئث ايلاكةرلئگئنئث ارقاسئندا قول جةتكئزدئك
ةكئنشئدةن، ماقالا يةسئ: «ذيعئر ءتئلئ ХІХ عاسئردا التاي ولكةسئندةگئ قازاق، ذيعئر، دذنگةندةردئث ورتاق تئلدةرئنئث ءبئرئ بولئپ كةلگةن» دةپ قاتةلئككة بوي الدئرعان. ذيعئر ءتئلئ التاي قازاق حالقئنئث ةشقاشان ورتاق ءتئلئ بولعان ةمةس. اأتور، بذل جةردة شاعاتاي تئلئمةن ذيعئر ءتئلئن شاتاستئرئپ تذرعان ءتارئزدئ. ال، شاعاتاي ءتئلئ ورتالئق ازيا مذسئلماندارئنئث ورتا عاسئرلارداعئ كئتابي ءتئلئ بولئپ كةلگةنئ بةلگئلئ. سونئمةن بئرگة، قيئسحان باؤئرئمئز: «باسقا بئرةؤدئث جةرئندة ءجذرئپ، ول ةلدئث ةمةؤئرئنةن قورئقپاي، ءوز جارعئسئن جاساپ، ءوز ئشئندة بيلةؤشئسئن سايلاعان ات توبةلئندةي قازاق بالاسئنئث مذنداي ةرلئگئ كةيئنگئ ذرپاققا تاتئمدئ ناسيحات ةكةنئ ءسوزسئز» دةپ اباق كةرةيدئث قذتتئ قونئسئ ءور التايدئث كذنگةي بةتكةيئن قئتايعا تةلئمدةي سالئپتئ.
ال قئتايداعئ قازاق تاريحئن تةرةث زةرتتةپ جذرگةن ن.مذحامةتحان ذلئ: «چيث پاتشالئعئ XVІІІ عاسئردئث ورتا شةنئندة جوثعار حاندئعئن جويئسئمةن-اق، ءوزئنئث باتئس تةرئستئك شةكارا قاراؤئلئن بةلگئلةدئ. ةرتئستةن ئلة وزةنئنة دةيئنگئ ارالئققا تاس ءذيئپ قاراؤئل تذرعئزادئ.
بذل ءوثئر نةگئزئنةن سوناؤ باتئس حان پاتشالئعئ كةزئندة قازاقتئث ارعئ تةگئ مةكةندةگةن اتاقونئس جةرلةرئ ةدئ» (ن.مذحامةتحان ذلئ. ديپلوماتيالئق قاتئناستار جانة قئتايتانؤ ماسةلةلةرئ. الماتئ 2010. 29 بةت) دةپ، بذگئنگئ ش ذ ا ر-عئ قازاق حالقئ مةكةن ةتكةن ءوثئردئ ةجةلدةن اتا-قونئسئمئز بولعانئن سارالاپ وتةدئ.
زادئندا، جوثعار حاندئعئ 1757 - جئلئ جويئلعاننان كةيئن اباق كةرةي مةن نايمان رؤلارئ ولاردان بوس قالعان القاپقا ابئلاي حاننئث پارمةنئمةن كوشئپ بارئپ، قونئستانا باستادئ. ابئلاي حان ئلة، تارباعاتاي، ءور التاي وثئرئنة قازاق كوشئن اگرةسسيالئق جولمةن ةمةس، ديپلوماتيالئق جولمةن قونئستاندئردئ. ادةپكئدة، جوثعارلاردان بوساعان ايماقتئ قازاق رؤلارئنئث يةمدةنؤئنة شين ذكئمةتئ ادا-كذدة قارسئ تذردئ.
ابئلاي حان قازاقتئث اتا-قونئسئن قايتارئپ الؤ ءذشئن كةنجةعارا باستاعان ةلشئلةرئن جئبةرگةندة، شين بيلةؤشئسئ: «سةندةر جئبةرگةن ةلشئلةردئث مالئمدةمةسئندة تارباعاتاي ءبئزدئث بذرئنعئ كوشئپ-قونئپ جذرگةن جةرئمئز ةدئ. ءبئز سئزدةن ءوزئثئزدئث ءئلتيپاتئثئزدئ ءبئلدئرئپ، وسئ جةردئ بئزگة بةرسةثئز» دةگةن سوزدةر بار ةكةن. بذل جةردئ ءبئز جاثادان تئنئشتاندئردئق، كذنئ بذگئنگئ دةيئن بوس تذر.
ءاسئلئ، مةن ول جةردئ قيمايتئن ةدئم. دةگةنمةن، سةندةر بئزگة ةندئ عانا كةلئپ باعئندئثدار، ءالئ ةشقانداي ةثبةكتةرئث سئثگةن جوق. مذنداي جاعدايدا (تالاپ ةتكةن جةردئ) وسئلاي بةرة سالساق، مةملةكةتئمئزدئث تارتئبئنة ساي كةلمةيدئ. ةگةر سةندةر وپاسئز قئلمئسكةر ءامئرسانانئ ذستاپ اكةپ بةرسةثدةر، وندا مةن ءوز ءئلتيپاتئمدئ كورسةتئپ (تالاپ ةتكةن جةردئ) سئيلار ةدئم» (مذحان يساحان، ةلبول رايحان ذلئ. قئتايداعئ قازاق قوعامئنئث قالئپتاسؤ تاريحئ. قازاقستان- Zaman، 13- شئلدة، 2007 - جئل. شين پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 548-توم، 9-10-بةتتةر) دةپ جاؤاپ قاتتئ.
بذدان كةيئن ابئلاي حان اشئق ذرئسقا بارماؤ ساياساتئن ذستانا وتئرئپ، بوس جاتقان وثئرگة بئرتئندةپ ذلئ ءجذز بةن ورتا ءجذزدئث كةيبئر رؤلارئن كوشئرة باستادئ. مذنئ ةستئگةن شين ورداسئ، قورعانئس ءمينيسترئ ا.گذيگة بةرگةن جارلئعئندا: ««دةرةؤ اسكةر جئبةرئپ تارباعاتايعا قونئس تةپكةن قازاقتاردئ شةكارادان اسئرئپ قؤئثدار، ابئلايعا ادامدارئن دةرةؤ قايتارئپ اكةتؤدئ ايت» (شين پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 609 توم، 18 بةت) - دةپ بذيئردئ.
ال ابئلاي حان التاي مةن تارباعاتاي جانة ئلة وثئرئنة كوشكةن قازاقتئ كةرئ قايتارؤدئث ورنئنا شين پاتشالئعئنا ةلشئلةر اتتاندئرئپ، قالئپتاسئپ وتئرعان جاعدايدئ مويئنداؤعا شاقئرادئ. وسئعان وراي، 1760 - جئلئ شين پاتشاسئنئث ورداسئ ابئلاي حانعا جاؤاپ حاتئندا: «...سةنئث ةلشئلةرئثنئث ايتؤئ بويئنشا جوثعار جةرئ قازئر يةن بوس جاتئر. ابئلپةيئستئث قول استئنداعئ تاثاتار، قارقارالئ، ةسةنگةلدئ، جولئمبةت رؤلارئ الئن، قاراتال، بارلئقتا تذرئپ جاتئر، سوندا سةندةر پاتشا جارئلقاعان ذستئنة جارئلقاي ءتذسسئن دةپ، ئلةگة بارئپ، قونئستانسئن دةگةن ةكةنسئث. تارباعاتاي ءوثئرئ ةجةلدةن جوثعاردئث جةرئ.
پاتشا ول جةردئ قالئث قولئمةن بارئپ تئنئشتاندئردئ. قازاقتار سةندةردئث جةرلةرئث ذلان-عايئر بولعاندئقتان، ءبئزدئث شةكارامئزدان وتؤئمئزگة جول جوق. تارباعاتايدئ پاتشا ساعان بةرمةگةن ةدئ عوي، سةن قالايشا ءوز بئلگةنئثمةن شئعئسقا قاراي ءورئس جايئپ وتئرسئث. جوثعارلار ول جةردئ كةزئندة كذشپةن تارتئپ العاندا، سةندةر ولاردئث ماثايئنا كةلة الماعان ةدئثدةر. پاتشا ئلةنئ تئنئشتاندئرعاننان كةيئن، سةندةر بةيبئت ءومئر سذرؤگة مذمكئندئك الدئثدار. وسئنئ نةگة قاناعات تذتپايسئثدار؟» (شين پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 613-توم، 17-بةت) دةپ جازدئ.
شين پاتشالئعئنئث بذلاي شئر-پئر بولؤئنان ابئلاي حاننئث ةلدئ شئعئسقا قاراي كوشئرئپ، شين پاتشاسئنئث مذنداعئ بيلئگئن مويئنداماي وتئرعاندئعئن كورة الامئز. شين پاتشالئعئنئث شةكارا بةلگئلةرئ رةتئندة ورناتقان باعانالارئن مذنداعئ قازاقتار مويئنداعئسئ كةلمةدئ. سةبةبئ، جوعارئدا ايتئپ وتتئك، التاي مةن تارباعاتاي جانة ئلة بويئن ةجةلدةن قازاقتئث كةرةي مةن نايمان جانة البان تايپالارئ قونئس ةتكةن بولاتئن.
كوشپةلئ وركةنيةتتة شةكارا بةلگئسئ بولئپ، اتا-بابالاردئث جاتقان زيراتئ سانالعان. بذل وثئرلةردة كةرةي مةن نايمان جانة البان تايپاسئنئث جوثعارلار جاؤلاپ العانعا دةيئن ءومئر سذرگةن قانشاما اتا-باباسئ جةرلةنگةن بولاتئن. سوندئقتان دا، قازاقتار شين پاتشالئعئنئث شةكارا باعانالارئنا پئسقئرئپ تا قارامادئ. قازاقتاردئث كوشئپ كةلئپ جاتقان قالئث ءنوپئرئن كةرئ قايتارؤعا كذشئ كةلمةيتئنئن تذسئنگةن شين پاتشالئعئ اقئرئندا التاي مةن تارباعاتاي جانة ئلة ءوثئرئن رةسمي تذردة مذندا كةلئپ ورنئققان قازاقتارعا بةكئتئپ بةردئ.
بذل تؤرالئ سين پاتشالئعئنئث ابئلاي حانعا جولداعان مئنا حاتئندا ايتئلادئ: «...سةندةر بئرنةشة ونداعان جئلداردان بةرئ ةپتةپ ئشكةرئلةپ جئلجئپ ةنئپ كةلةسئثدةر. ءبئزدئث گةنةرال شونجارلارئمئزدئث ءوتئنئشئ بويئنشا ءاسئلئ سةندةردئ جازاعا تارتؤ كةرةك ةدئ. ءبئراق، پاتشا سةندةرگة كةثپةيئلدئك جاسادئ. سةندةردئث شةكارا قاراؤئمئزدئث بةر جاعئندا جاتقان يةن جةرلةرگة كةلئپ مال باعؤلارئثا رذقسات جارلئعئن جاريالادئ. بذنئث بارئ سةندةردئث بئزبةن ةلدةسكةندةرئث ءذشئن پاتشانئث جاساعان شاپاعاتئ. ءوزدةرئث ءوسئپ-وركةندةؤمةن قاتار كورشئلةس ةلدةرمةن دة تاتؤ تذرئپ، پاتشانئث مةيئر-شاپاعاتئنا ماثگئ بولةنة بةرئثدةر» (شين پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 793-توم، 20-بةت).
ءسويتئپ، ابئلاي حاننئث تئنئمسئز شين يمپةرياسئمةن جذرگئزگةن ديپلوماتيالئق قاجئرلئ ساياساتئنئث ارقاسئندا كةرةي مةن نايمان جانة البان تايپالارئ ءوز اتا-قونئستارئنا قول جةتكئزدئ. شامامةن اراعا عاسئرعا جؤئق ؤاقئت سالئپ بارئپ، التاي تاؤئنئث كذنگةي تذسئ مةن تارباعاتاي تاؤئ جانة ئلة وزةنئنئث جوعارئ تذسئنا دةيئنگئ وثئرئمةن اتا-بابالارئمئز قايتا قاؤئشتئ.
ءبئراق، وكئنئشتئسئ، بذل جةثئستئ بذگئنگئ «قازاقستان تاريحئ» ابئلاي حاننئث باعئندئرعان بيئك اسؤلارئنئث ءبئرئ ءهام XVIII عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئنداعئ الاش بالاسئنئث وث جامباسئنا كةلگةن ءساتتئ جةثئسئ رةتئندة باعالاپ جذرگةن جوق.
ابئلاي حان ولگةن 1781 - جئلدان كةيئن ونئث ذلدارئ قازاق حاندئعئنئث تذتاستئعئن ذستاپ تذرا المادئ. ابئلمامبةت حاننئث ذلئ ابئلپةيئس پةن ابئلايدئث ذلئ ءادئل سذلتاندار التاي مةن تارباعاتاي جانة جةتئسؤ جةرئنة جةكة-دارا يةلئك ةتئپ، سئرتقئ جاعدايدا شين يمپةرياسئنئث قذزئرئنا كئرئپتار بولدئ.
1790 - جئلداردان باستاپ، شين يمپةرياسئنا ءور التايدئث كذنگةي تذسئن مةكةندةگةن اباق كةرةي رؤئنئث بيلةؤشئسئ ابئلپةيئستئث ذلئ كوگةداي حان عانا تئكةلةي باعئنئشتئ بولدئ. ال قئزاي مةن تورترؤئلدئ بيلةگةن ءادئل سذلتاننئث ذلئ ساما تورة ئلة پروأينسياسئنئث گؤبةرناتورئنا باعئندئ. بذل كةزدة شين يمپةرياسئ بذل ايماقتارعا «جاثا ولكة» (شينجياث) دةگةن اتاؤ بةرئپ، رةسمي يةمدةنة باستادئ. (اسقار تاتاناي ذلئ. تاريحي دةرةك، كةلةلئ كةثةس. شئنجان حالئق باسپاسئ. 1993 - جئل)
شينجياثدا تايپيندةر كوتةرئلئسئ بولعان ةمةس
ذشئنشئدةن، «1850-1865 - جئلدارئ قئتايدا اتاقتئ تايپيندةر كوتةرئلئسئ بولئپ، ول شذرشئت ةلئنئث گانسؤ، نةنسي پروأينسيالارئ مةن شينجياثدئ تذگةل قامتئدئ» دةگةن دةرةكتة دة اسئرةلةؤ بار. ءاسئلئ، تايپين كوتةرئلئسئ گانسؤ مةن نةنسي پروأينسياسئنداعئ جةرگئلئكتئ قئتاي شارؤالارئنئث شين بيلةؤشئلةرئنئث وتارلئق ساياساتئنا نارازئلئعئنان تؤئنداعان بولاتئن.
ءبئراق، تايپين كوتةرئلئسئ شينجياثدئ تذگةل قامتئعان ةمةس. زةرتتةؤشئلةر كوتةرئلئس ايماعئ رةتئندة گانسؤ مةن نةنسي پروأينسيالارئن عانا كورسةتةدئ (قاراثئز: شي سياويؤن. تايپينتونگونئث كوتةرئلؤئ جانة جويئلؤئ. حاربين. 2000). ال «شئثجانداعئ مذسئلمان كوتةرئلئسشئلةرئ التاي، تارباعاتاي، ئلة قاتارلئ ايماقتاردئث كوپ جةرئن باسئپ العانئ تؤرالئ تاريحتا بار. كوتةرئلئس شيةلةنئسة باستاعان كةزدة التاي قازاعئنئث كةي بولئگئ تةرئسكةيدةگئ قوبدا بةتئنة كوشؤگة ءماجبذر بولدئ» دةگةن تذجئرئممةن كةلئسؤگة بولادئ.
تاريحتا «دذنگةندةر كوتةرئلئسئ» دةپ اتالاتئن بذل باس كوتةرؤ تؤرالئ زاردئحان قينايات ذلئ: «1862 - جئلدان باستالعان، باسئندا چين ذكئمةتئنئث وتارشئلئق ساياساتئنا قارسئ باعئتتا وربئگةن بذل كوتةرئلئس بارا-بارا مذسئلماندئق بةتپةردة جامئلئپ، باتئس قئتاي ولكةسئن جاپپاي قامتئعان ةدئ. كوپتةگةن قازاق اؤئلدارئ وسئ قاقتئعئستئث سالدارئنان جايئلئم جةرئنةن ايئرئلئپ، ئشتةي قونئس اؤدارؤعا ءماجبذر بولدئ. دذنگةندةر كوتةرئلئسئ شةنسي، گانسؤ سياقتئ قئتايدئث باتئس ايماقتارئن، شئعئس تذركئستاننئث كةيبئر ةلدئ مةكةندةرئن، قاشقاردئ قامتئپ، نايماننئث بايجئگئت اؤئلئن تالقانداپ، 1870 - جئلئ مذثعئل اسئپ، موثعوليانئث باتئس شةبئنة اياق باستئ» (زاردئحان قينايات ذلئ. موثعولياداعئ قازاقتار.
دذنيةءجذزئ قازاقتارئنئث قاؤئمداستئعئ. الماتئ 2001. 58-59-بةتتةر) دةپ ساباقتايدئ. سونئمةن بئرگة، زاردئحان اعامئز تايپين كوتةرئلئسئنة قاتئسئپ جازالانعان قئتاي شارؤالارئ شئنجاثعا جةر اؤدارئلئپ، ولارعا قازاق جايئلئمدارئنان جةر ءبولئنئپ بةرئلة باستاعانئن: «مانجؤ-چين ءامئرشئسئ التايدا جةر تارئلا باستاعانئنا بايلانئستئ قازاقتئث كةيبئر اؤئلدارئن التايدان شةتكةرئلةتئپ، ءتاثئرتاؤعا، ةرةنقابئرعاعا، تارباعاتايعا قونئس اؤدارؤ تؤرالئ جارلئق شئعاردئ.
جارلئق بويئنشا ءتاثئرتاؤعا قونئستانؤ تئزئمئنة تةك قانا جادئكتةن 800 ءتذتئن، قاراقاستان 150، سارباستان 200 ءتذتئن ئلئنگةن ةكةن. كوشپةندئ قازاقتار ءذشئن ةرةنقابئرعا، ءتاثئرتاؤ ءوتئپ، قئتاي، دذنگةنگة قويان-قولتئق كئرگةننةن گورئ قوبدا اسؤئ الدةقايدا ئثعايلئ، مالئنا جايلئ بولاتئن. ءسويتئپ، التايدئث كذن بةتئندة جةردةن تارلئق كورة باستاعان اباق كةرةيدئث ءبئر توبئ التايدئث تةرئسكةي بةتئ، بذرئن جوثعارلار مةكةندةگةن كةث جايئلئمعا قاراي باياؤ جئلجئپ، مالئن وتارلاتا جايلاپ، سوثئنان قئستاپ قالا باستادئ» (زاردئحان قينايات ذلئ. موثعولياداعئ قازاقتار. دذنيةجذزئ قازاقتارئنئث قاؤئمداستئعئ. الماتئ 2001. 59-بةت) دةپ اباق كةرةي رؤئنئث قوبداعا ءوتؤئن تاريحي تذرعئدان ءدال زةردةلةيدئ.
ياعني، «تايپين كوتةرئلئسئ شئعئس تذركئستاندئ تذگةل قامتئدئ» دةگةن وي-تذجئرئم اسئرة ايتئلعانئمةن، وسئ كوتةرئلئستئث سالدارئنان ءور التايدئ مةكةندةگةن قازاقتاردئث تةرئسكةي قوبدا بةتئنة قونئس اؤدارعانئ تاريحي شئندئققا جاناسادئ.
«اباق كةرةي ةرةجةسئ» ةمةس، «ءتورت ءبي، تورة زاثئ»
تورتئنشئدةن، ماقالا يةسئ اباق كةرةيدئث ادةت-عذرئپ زاثئن «ةرةجة» دةگةن اتپةن بةرئپتئ. سونداي-اق، «1830 - جئلئ ءتورت ورئن سايلانعان» دةپ، ةرةجةنئث قابئلدانؤ مةزگئلئنة قاتئستئ دا جاثساق دةرةك كورسةتئلگةن. تةگئندة، بذل زاثناما 1836 - جئلئ «ءتورت ءبي، تورة زاثئ» دةگةن اتپةن قابئلدانعان. جوعارئدا ايتئپ وتكةن اباق كةرةيدئث بيلةؤشئسئ كوگةداي 1820 - جئلئ قايتئس بولعاننان كةيئن، ورنئنا بالاسئ اجئ تورة سايلانادئ. اجئ تورة اكةسئندةي الئمدئ بولماعان سوث، اباق كةرةيدئث بةلدئ بيلةرئ ةل باسقارؤ ئسئندة تورةلةردئث بيلئگئن شةكتةيتئن كونستيتؤسيالئق مونارحيا ءتذزئمئن ةنگئزةدئ.
بذل تؤرالئ «ءتورت ءبي، تورة زاثئن» زةرتتةؤشئ بيداحمةت مذقاي ذلئ ءوز ةثبةگئندة مئناداي دةرةك كةلتئرةدئ: «وسكةن ةل ئشئندةگئ جادئك، جانتةكةي رؤلارئ اجئ گذث جول كورسةتئپ، اباق كةرةيدةن ةل باسقاراتئن بيلةر سايلاؤدئ ورتاعا قويادئ. اقئرئ، اباق كةرةيگة سذيةنئپ كذن كورئپ كةلة جاتقان اجئ گذث وزئنة قولقانات بولماسا ةل باسقارؤدئث قيئنعا تذسةتئنئن سةزئنئپ، 1836 - جئلئ بؤئرشئننئث «ءذشتاس» جايلاؤئندا «ءتورت ءبي سايلاؤئ» جيئنئن وزدئرادئ.
ولار دذنية تورتكة توقتايدئ دةي كةلئپ، ءتورت ءبي سايلاؤ بةكئمئنة كةلگةن سوث، جانتةكةيدئث كوكةن مومئت ذلئ، توپان ساتاي ذلئ، جادئكتةن بةيسةنبئ دونةنباي ذلئ، قذلبةك جانتةلئ ذلئ قاتارلئ ادامدارئ «ءتورت بيگة سايلايدئ» (بيداحمةت مذقاي ذلئ. ءتورت ءبي، تورة زاثئ. مارقذم تاريحشئ ةلبول رايحان ذلئنان 1949 - جئلئ زاثنامانئث توتة جازؤمةن جازئلعان نذسقاسئن 2005 - جئلعئ ءئسساپارئمئزدا كوشئرمةسئن العان بولاتئنبئز).
ال التاي قازاقتارئنئث تاريحئن زةرتتةؤشئ قوستاي جاقيا ذلئ «بؤئرشئننئث ءذشتاس دةگةن جةرئندة بولعان «ءتورت ءبي، تورة زاثئ» القالئ قذرئلتايئ 1841 - جئلئ بولعان» دةپ كورسةتةدئ (قوستاي جاقيا ذلئ. التاي ايماعئنداعئ قازاقتاردئث ادةپ-عذرئپ زاثئ تؤرالئ. شئنجاث قوعامدئق عئلئمئ جؤرنالئ. № 1. 1992 ج). ايتسة دة، ةكئ زةرتتةؤشئنئث دةرةگئندة حرونولوگيالئق سايكةسسئزدئك بولعانمةن، اباق كةرةي تايپاسئ بؤئرشئننئث ءذشتاسئندا القالئ جيئندئ وتكئزگةنئ انئق.
قازاق قوعامئنداعئ ةل باسقارؤ ئسئندة بيلةرگة ايرئقشا مارتةبة بةرئلگةن «ءتورت ءبي، تورة زاثئنئث» نةگئزئ «جةتئ جارعئدان» الئنعانمةن، بذل زاثناما اباق كةرةيدئث سول كةزدةگئ ئشكئ احؤالئنان حابار بةرةتئن قذندئ قذجات. «ءتورت ءبي، تورة زاثئ» قازاقتئث اتا زاثدارئنئث ئشئندة تورة مةن قاراشانئث اراسئنا جارئقشاق تذسئرمةي، اقسذيةك پةن قاراپايئم جذرتشئلئقتئ «تةثدئك» پرينسيپئنة جذگئندئرگةن تذثعئش زاثناما. سونئمةن بئرگة، «ءتورت ءبي، تورة زاثئ» كوشپةلئ ءومئر قاتئناسئن ءداؤئر تالابئنا ساي رةتتةگةن زاثناما بولدئ دةسةك، قاتةلةسپةيمئز.
ويتكةنئ، بذل قذقئقتئق قذجاتتا سول كةزدةگئ قازاق قوعامئنئث بارلئق ةرةكشةلئكتةرئ قامتئلعان. بيداحمةت مذقاي ذلئنئث ايتؤئنشا، اباق كةرةي تايپاسئنئث 1949 - جئلئ قئتايدا كوممؤنيستئك ءتذزئم ورناعانعا دةيئن «ءتورت ءبي، تورة زاثئنا» جذگئنئپ كةلگةن (بيداحمةت مذقاي ذلئ. ءتورت ءبي، تورة زاثئ. جوعارئدا كورسةتئلگةن ءماتئن). ياعني، «ءتورت ءبي، تورة زاثئ» - التاي قازاقتارئنئث عاسئردان استام ؤاقئت قوعامدئق قاتئناستارئن رةتتةپ كةلگةن قذقئقتئق ةسكةرتكئش. دةمةك، بذل زاثنامانئ باعا جةتپةس تاريحي جادئگةر دةپ باعالاعانئمئز ابزال.
ءتذيئن:
تاريح ةرئككةننئث ةرمةگئ ةمةس. ةگةر، تاريح قويناؤئنا قوزعاؤ سالعئمئز كةلسة، «بابا تاريحقا» وث قاباقپةن قاراپ، دذرئس مةيئرلةنة ءبئلؤئمئز قاجةت. كوگةداي مةن ونئث ذرپاقتارئنئث شين پاتشاسئنان گذث (كنياز) مانسابئن الؤئ جانة اباق كةرةيدئث «ءتورت ءبي، تورة زاثئن» قابئلداؤئ، سونداي-اق، وزگة تايپالار سةكئلدئ پروأينسيا گؤبةرناتورئنا ةمةس، تئكةلةي شين پاتشاسئنا پروتةكتورات جاعدايئندا باعئنا وتئرئپ «سارئ نوقتانئث اتئ» كةلئسئمشارتئن جاساؤئ، اباق كةرةيدئث ةگةمةندئگئ بار شاعئن يةلئك بولعانئن كورسةتةدئ.
ءدال وسئنداي شاعئن حاندئق وسئ كةزدة قازاق دالاسئنئث باتئس وثئرئندةگئ ةدئل مةن جايئق اراسئندا رةسةيگة سئرتئن بةرة وتئرئپ، «بوكةي ورداسئ» دةگةن اتپةن قذرئلعاندئعئ بةلگئلئ. وكئنئشتئسئ، «بوكةي ورداسئن» بذل ءبئزدئث حاندئق، ءبئزدئث تاريحئمئز دةپ بئلةمئز.
ءبئراق، «اباق كةرةي» يةلئگئن ءبئزدئث حاندئق، ءبئزدئث ءتول تاريحئمئز دةپ باعامداي الماي ءجذرمئز. ءاسئلئ، «قازاقستان تاريحئ» ةلئمئزدئث بذگئنگئ شةكاراسئمةن شةكتةلمةؤئ ءتيئس. ال وعان كةث ارنادا قاراي ءبئلؤ، تاريحشئ قاؤئمنئث اسئل مئندةتئ...
مذحان يساحان، «قازاقستان زامان»