كوش - قادان قابيسات ذلئ

كوش - كوشپةندئ حالئق ومئرئندةگئ قذندئلئقتاردئث ءبئرئ.
قونئس اؤئستئرؤ، جايئلئم تاثداؤ، قئستاؤدان جايلاؤعا كوشؤ سياقتئ شارؤاشئلئق ئسئنة، مال جايئنا كوش ارقاؤ بولدئ.
توعاناقتاپ جذك ارتئپ، تولئقسي كوشكةن بةيبئت كوشتئث وزئندئك قالئپتاسقان ةرةجةسئ، ءداستذرلئ ءسان - سالتاناتئ بولدئ.
قئز جئبةك جئرئندا:
كوش الدئنا قاراسام
ءبئر قئز كةتئپ بارادئ... دةپ كوش سالتاناتئن كورنةكتئ سؤرةتتةيدئ. بايبئشة مةن بويجةتكةن كوش باسئن الئپ ءجذرئپ، ازاماتتار ةكئ قاناتئندا جذرةتئن قالئپتاسقان ءداستذر بار. ئلگةرئ عذندار داؤئرئنةن بةرئگة جالعاسقان ذلئ، كئشئ كوشتةر كوشپةندئ حالئق ومئرئندة جالعاسئپ كةلدئ.
كةرةي جذرتئنئث وردان سئرعا، سئردان التايعا، التايدان قوبدا بةتئنة كوشؤ ارقئلئ جةتئپ، مال مالدانئپ، ذرپاق ءوسئرئپ كةلگةندئگئ تاريحي شئندئق. ةل باسئنا كذن تؤعان جاؤگةرشئلئك زاماندا كوش ارقئلئ نةندةي ءبئر قئرعئننان، پالة-قالادان امان قذتئلئپ بةيبئت مةكةنگة اؤئپ وتئردئ.
تالاي تار جول تايعاق كةشؤلةردئ ات جالئ، اتان قومئندا وتكئزگةن كةشةگئ بابالاردئث ةرلئگئ مةن باتئلدئعئ، قاجئر قايراتئنا ةرئكسئز تاث قالاسئث.
تذية اياثئمةن قوزعالاتئن كوش جولئندا تالاي بوزداقتار مةن انالار، ءبذلدئرشئن بالالار شةيت بولئپ، ازئپ -توزعاندئعئ وتكةن تاريحتان بةلگئلئ. ХХ عاسئردئث 20-30 - جئلدارئندا شئثجاننئث التاي ءوثئرئن مةكةندةگةن كةرةي قازاقتارئ اؤمالئ-توكپةلئ جئلداردئ باسئنان كةشئردئ. بذل ولكةدة قوعامدئق قايشئلئقتار شيةلةنئسئپ، الا ساپئران وقيعالار ارت-ارتئنان جالعاستئ.
سونئث سالدارئنان اباق كةرةيلةر اتا جذرتئنان اؤا كوشئپ، جات مةكةنگة كةتؤگة ءماجبذر بولدئ. التايدئ بيلةگةن ذكئمةت باسشئلارئنئث ساياسي وزبئرلئعئ مةن ءتذرلئ الئم-سالئقتان قذتئلؤدئث جولئن ئزدةپ، باس ساؤعالاپ ذدةرة كوشؤگة باردئ.
التايدان باسقا ولكةلةرگة اؤا كوشؤدئث باسئ 1883 - جئلدان باستالدئ. بذل كوشتئ مولقئ رؤلئ بوكة جئرعالاث ذلئ باستادئ. ودان بذرئن مال جايئمةن التايدان باسقا ولكةلةرگة قونئس اؤدارعان اؤئلدار دا بولعان. كوش 40-50 - جئلدارعا دةيئن تولاستامادئ. كوشتئ رؤ رؤدئث بةلگئلئ ادامدارئ باستادئ. شئثجاننئث التاي وثئرئنةن شئثگئل، باركول، بوعدا، ةرةنقابئرعا، قذمئل، موري اؤداندارئنا اؤا كوشئپ، ودان ءارئ گانسؤ، شينحاي ولكةلةرئنة دةيئن ئشكةرئلةپ باردئ. كةيبئرئ پاكئستانعا ءوتئپ، ودان تذركياعا جةتتئ. التايدان اؤا كوشكةن ةلدئث مذث-زارئ رةتئندة «اعاجاي، التايداي جةر قايدا-اي» سئندئ ءان تؤدئ. ةل-جةرئنةن اؤا كوشئپ بارا جاتقان ذركئندئ كوشتئث قايعئلئ سؤرةتتةمةسئ - اعاجاي ءانئ ارقئلئ بةرئلدئ. قازئرگئ كةزدة شئثجاثدئق ءانشئ وتانبةكتئث شئرقاعان اعاجاي ءانئن تئثداعاندا كوكةيگة شةر، كوزگة ةرئكسئز جاس كةلةدئ. ءان ءسوزئ بئلاي كةلةدئ:
ةلئم كوشئپ، قاثئراپ جةرئم قالدئ،
اسقار اسؤ، شذرايلئ بةلئم قالدئ.
ومئراؤئن قارت انا جاسپةن جؤئپ،
قاراي-قاراي مةكةنگة كوزئم تالدئ.
اعاجاي، التايداي،
جةر قايدا-اي.
ءور التايدان دذركئرةپ ةل كوشتئ عوي،
اق دالانئث تذسئنان وق ةستئ عوي.
قارا ارعئماق ءسذرئنئپ قؤ تومارعا،
قارا ناردئث بذيداسئن جاؤ كةستئ عوي.
اعاجاي، التايداي،
جةر قايدا-اي.
وتكةن عاسئردئث 50-60 - جئلدارئندا بذل ءان اقئن يسا بايزاقوأتئث جئر تةكستئمةن ايتئلئپ كةلدئ. ول بئلاي ةدئ:
اياسئنا ال دةسة الادئ التاي،
كوثئلگة كذي كورگةندة سالادئ التاي.
تورعئن كيگةن سذلؤداي بذلت جامئلئپ،
الدةنةشة ارقاعا قارادئ التاي.
كةربةز سذلؤ كورئنةر التئن التاي،
سايالاعان ساياثدا حالقئث التاي.
بذعئ، مارال، تاؤةشكئ اثدارئ بار،
سامال ةسكةن سايالئ سالقئن التاي.
ءار كةزةثدة حالئق بذل ءاندئ قايتا جاثعئرتئپ، مازمذنئن جاثا وقيعالارعا بةيئمدةپ وتئردئ. ءان اؤةنئ دة ذنةمئ دامؤ، جةتئلؤ ذستئندة بولدئ. اعاجاي ءانئ زامانا ةلةگئنةن ءوتئپ حالئق شئعارماشئلئعئنئث كوركةمدةلگةن ايشئقتالعان، ءسويتئپ ذلكةن ءمان-مازمذنعا ية بولعان، ايتا بةرسةك كةرةي جذرتئنئث بةلگئلئ ءبئر تاريحي كةزةثدةگئ ءان ذرانئنا اينالعان قذدئرةتتئ ءان، مذثدئ اؤةن. مذنئ تاپتئشتةپ جازؤداعئ ماقسات - بذگئنگئ ذرپاق وتكةندئ ءبئلسئن دةگةندئك.
1932 - جئلئ بوعدا، باركول، قذمئل ولكةسئنة اؤئپ بارعان قازاقتاردان شئث شساي ذكئمةتئنئث زورلئق زومبئلئعئ جانة قئم-قؤات جاعدايلار مةن الئم-سالئققا توزبةگةن بازارقذل، جادئك رؤئنئث 300 دةي ءتذتئنئن ابدان زاثگئ مةن ءدوثتاي موللا باستاپ، گوأ-التاي ايماعئنئث شةكاراسئمةن موثعولياعا ءوتئپ، اج بوگد، الاگ حايرحان تاؤئنا كةلئپ مةكةندةدئ. كوبئسئ بازارقذل رؤئنئث ادامدارئ ةدئ. ولار الاگ حايرحاندئ الاتاؤ دةپ اتاعاندئقتان ول ةل الاتاؤ ةلئ دةپ اتالدئ. موثعول ذكئمةتئ ةلدئ جئلئ شئرايمةن قابئلداپ، زاأحان ايماعئنئث الدارحان سذمئن جةرئنة ورنالاستئردئ. قازاق حوشؤن دةپ اتاپ باسشئسئنا قوجامبةت ذلئ ءدوثتايدئ تاعايئنداعان.
حوشؤنعا ئشكئ ئستةر وكئلئ رةتئندة سذلةيمةن ذلئ ماحمةتتئ ارنايئ تاپسئرمامةن جذمئستاتقان. بئرنةشة جئل سول ولكةدة بةيبئت تئرشئلئك قذرئپ، مال باسئ ءوسئپ وثالا باستايدئ. حوشؤؤن باستئعئ ءدوثتاي - رؤئ جادئك، بةلگئلئ دارةجةدة ساؤاتئ بار، اقئن، اعارتؤشئ، موللا ادام بولعان. ول مةملةكةتتئك ҮІІ قذرئلتايعا قاتئسئپ، مةملةكةتتئك كئشئ قذرئلعا مذشةلئككة سايلانعان. ءدوثتاي مةن ماحمةتتئث ويئ شةت قالعان قازاق اؤئلدارئن قوبدا جةرئنة جاقئنداتئپ ءوز جذرتئمةن تابئستئرؤ ةدئ. الايدا ارالارئندا پئكئر قايشئلئعئ بولعان دةسةدئ. س.ماحمةت 1934 - جئلئ «التايعا قاشقالئ ءجذر» دةگةن شاعئممةن ذستالئپ، ذلانباتئر قالاسئندا تذرمةگة جابئلادئ.
سذلةيمةن ذلئ ماحمةت كئم؟
ول دةلذن سذمئنئنان شئققان العاشقئ زيالئلاردئث ءبئرئ ةدئ. 1928 - جئلئ ن.ورازباي، ب.تاقئرلارمةن بئرگة پارتيا مةكتةبئندة وقئعان. رؤئ بوتاقارا-قاراجان. دةلذننئث قاراسؤ ولكةسئن مةكةندةگةن سذلةيمةن موللانئث بالاسئ.
پارتيا مةكتةبئن بئتئرگةن سوث اسكةري كيئممةن سارئ الا قئلئش اسئنئپ ةلگة كةلگةن. اتا-انا، تؤعان تؤئستارئ قؤانئپ قاراسؤ جاعاسئندا ذلكةن توي جاساعان. سول جولئ ءذي - ءئش، بالا شاعالارئن زاأحانعا كوشئرئپ اكةتكةن. بذل كةزدة ماحمةت وتئز جاس شاماسئندا ةدئ. قانان، قالئم اتتئ ةكئ ذلئ، كارابا اتتئ ءبئر قئزئ بولعان. ذرپاقتارئ قازئر دةلذن سذمئنئندا تئرشئلئك ةتةدئ. ذستالعاننان كةيئن تؤئستارئ ايةل، بالالارئن تذيةمةن كوشئرئپ ةلگة اكةلگةن. جالعان جالامةن ةكئ جئلعا سوتتالعان.
تذرمةدةگئ اؤئر جاعدايعا توزبةي 1936 - جئلئ تذرمةدة قايتئس بولعان. مذردةسئن بالدئزئ ساتئشپان ذلئ شايزادا «دالان داأحارعا» جةرلةگةن. زيالئ قازاق ةلئنة قئزمةت اتقارار دةر شاعئندا جالعان جالانئث قذربانئ بولعان.
ايماعئمئز ورناؤئنئث 70 جئلدئق تويئ قارساثئندا جارئق كورگةن «بايان-ولگي ايمگين نةأتةرحي تول» كئتابئندا س.ماحمةت جايلئ قئسقا دةرةك بةرئلگةنئمةن (237 - بةت) مذلدة قاتة جازئلعان. ال، ب.مونگولحذ «ساست التاين چؤؤلگان» كئتابئندا س.احمةت دةپ اعات بةرئلگةن. مةملةكةتتئك العاشقئ قذرئلتايعا قاتئسقان ش.اقماديمةن شاتاستئرعاندئعئ كورئنئپ تذر. تاريحي تذلعالاردئث اتئ- ءجونئن، ءومئربايانئن كةلةر ذرپاققا شئندئعئمةن جةتكئزؤ تاريح جازؤشئلاردئث ابئرويلئ بورئشئ دةپ ويلايمئن. تذرمةدة جاتئپ «ارمان» اتتئ جئر جازعان. بذل جئر- اسئل ازاماتتئث اقئرعئ سالةمئ رةتئندة ةلئنة جةتئپ بذگئنگة دةيئن ساقتالئپ كةلةدئ.
ارمان
ازئراق ارمان جازايئن،
قولئما قالام الايئن.
قايران باسئم قور بولئپ،
پاقئرلئق كورئپ قالعان سوث.
ءمذساپئر بئزدةن وتةر مة،
ايئرئلئپ ةلدةن قالعان سوث.
جاتئرمئن عوي امال جوق،
قذداي باسقا سالعان سوث.
جةتئپ ولسةم ارمان جوق،
ءوز ةلئمة بارعان سوث.
حالحا باردئ ذستاؤعا،
قاراعان كوشئپ بارعان سوث،
امالئم جوق قايتةيئن.
تئلئنة دذشپان ازعان سوث،
تةزئرةك حابار بةرمةدئ.
جازعان حاتئم بارعان سوث،
شئعار امال بولار ما،
تةمئر تورعا سالعان سوث.
جذرةككة قايعئ ءتذستئ عوي،
جاس بالا جئلاپ قالعان سوث.
حات جازايئن ةلئمة،
حايرحاننئث بةلئنة،
حايرحان جايلاپ وتئردئم،
بارام دةپ قوبدا ةلئنة.
مةن ذستاؤعا كةتكةندة،
قاسئما ادام ةردئ مة،
شئرقئراپ قالعان جاس بالا،
جةتئمدئك كورئپ ءولدئ مة.
ءبئر كورسةتپةي قذدايئم،
ءدام ايئرئپ، ءبولدئ مة،
اقئرئن قذداي قايئر قئل،
شاعئم سوزبةن كةلدئم بة؟
جةتتئ مة ةكةن بالالار،
امان-ةسةن ةلئنة.
جةتكئزة كور قذدايئم،
تؤئپ- وسكةن جةرئنة.
توقسانعا كةلگةن كارئ شةشةم،
ءبئر كورة الماي ءولدئم بة؟
جانئمنان قورقئپ تذرامئن،
ويلاسام جاتقان جةرئمة.
سالئپ قويدئ قاراثعئ ءذي،
جالعاننئث ازاپ كورئنة.
ارمانئ جوق ولگةننئث،
ءدئن مذسئلمان جةرئندة.
اللا راحئم قئلا ما،
بايلانئپ قالعان شةرئمة.
قذداي سةبةپ بولار ما،
قئسئلئپ شئققان تةرئمة.
سابئر بةر، اللا اجالعا،
اباقتئنئث جةرئندة.
جئلاپ قالدئ بالالار،
حايرحاننئث بةلئندة.
كوزدةرئث قئرئن سالا ءجذر،
اياماي اتتئث تةرئن دة.
وبالئنا قالدئم با،
تاپسئرئپ جازدئم ةلئمة.
ارتئنان ةرئپ ءجذرمئسئث،
قالمايمئن دةپ اعالاپ.
ةركةلئكپةن ءجذرؤشئ ةث،
ءبئرئثدئ ءبئرئث سابالاپ،
ايئرئلئپ مةنةن كةتكةندة.
تذردئث كئمدئ پانالاپ،
مةن ذستاؤعا كةتكةندة.
دذشپانئم ءجذر-اؤ تابالاپ،
كوزئنة دذنية كورئنبةي،
ئزدةپ ءجذر مة ةكةن اعالاپ،
كةلةمة دةپ زار جئلاپ.
ءجذرمئسئث قاثعئپ ارالاپ،
مةنئ ئزدةپ جذرگةندة.
ءيت قابار ما ةكةن جارالاپ،
ةركةلةتكةن كارابام،
ءوسئرئپ ةدئم سارالاپ.
المانئندا پاتشانئث،
جذرمةدئم جذرتتئ ارالاپ.
ويلادئم با كذن بذرئن،
جازادئ دةپ قارالاپ.
جازئپ بةردئم ةلئمة،
اق قاعازدئ قارالاپ.
جذرةككة قايعئ ءتذستئ عوي،
ازئراق جازدئم شامالاپ.
جذرگةنئم جوق ساعئنباي،
جئبةرمةي ءجذر قامالاپ.
قذدايدان تئلةك تئلةي بةر
تاپپايسئث ئزدةپ ارالاپ.
1936 - جئل
ولةث مازمذنئنا قاراعاندا شئنئندا جالعان شاعئممةن ذستالعانئ ايقئن تذر. قازاق حوشؤن ةلئن قوبداعا كوشئرؤ جونئندة قوبداداعئ ارنايئ مةكةمةگة حات جازادئ. دذشپاندارئ ول حاتتئ جولدان ذستاپ الئپ ماحمةت التايعا قاشؤدئ ذيئمداستئردئ دةگةن شاعئمدئ بةلگئلئ ورئنعا جةتكئزگةن.
سونئمةن ماحمةتتئ زاأحان ايماعئنئث قازاق حوشؤن حالقئن قئتايدئث شئثجاث جةرئنة ذركؤگة ذگئتتةپ، ذيئمداستئرعان دةگةن قئلمئسپةن جوعارعئ سوت ذيئمئنئث 1936 - جئلعئ 11-ايدئث 19-ئ كذنگئ 20-قاؤلئسئ بويئنشا سوت جازا ءئسئنئث 48-بابئمةن ةكئ جئلعا سوتتاعان.
قذزعئن تاقتاسئنداعئ قئرعئن
ءدوثتاي مةن ماحمةتتئث ارمانئ ورئندالئپ الاتاؤ-اج بوعدا ةلئ 1936 - جئلئ قازئرگئ باياننؤر سذمئنئنئث سةسةگت ولكةسئنة كةلئپ مةكةندةگةن. وسئ ةلدئ باسقارعان ق.ءدوثتاي 1938 - جئلئ ذستالئپ، ناؤبةت قذربانئ بولعان. الاتاؤ ةلئن باسقارعان ءدوثتاي مةن ماحمةتتئث تاعدئرئ وسئلاي اياقتالعان.
وتئزئنشئ جئلدارداعئ ناؤبةت دذربةلةثئنةن باس ساؤعالاپ قايتادان التايعا اسؤعا ابدان زاثگئ باستاعان 150 دةي تذتئن ذدةرة كوشئپ، 1938 - جئلئ 7-ايدئث 12-سئ كذنئ قازئرگئ دةلذننئث سؤئق كول شاتاثئنا جةتكةن. كوش جولئندا دةلذننةن تذلباعا كةلة جاتقان ئشكئ ئستةر وكئلئ شاكيگة كةزئگةدئ. شاش ال دةسة باس الار قاندئ جةندةت شاكيدئ تانئپ، بئرنةشة جئگئت تذرا قؤادئ. ابدةن تاياپ كةلگةندة جةث مئلتئعئمةن العاشقئ ازاماتتئ اتئپ جئبةرةدئ. ارتقئلار وعان ايلانئپ قالعاندا شاكي ذزاي بةرةدئ. اتئ شالدئققان ول جولدا قوزئ قايئرئپ تذرعان اققوجا اتتئ ازاماتتئث اتئن اؤدارئپ ءمئنئپ قاشئپ تذلباعا جةتكةن.
مذندا ذكئمةتتئك توي بولئپ جاتادئ. بئرنةشة سةنئمدئ دةگةن ادامدارئ مةن اسكةرلةر ةرتئپ كوشتئث الدئن توسؤعا قايتا شئعادئ. دالاكولگة اساتئن كوكقيا اسؤئنان شذبئرعان كوش اسا بةرگةندة الدئنان وق جاؤدئرادئ. سوندا بئرنةشة ادام وققا ذشادئ. تذيةلئ كوش قذزعئن تاقتاسئنا ويئسادئ. وسئ تاقتادا كوپتةگةن ادام قئرئلئپ، بةسئكتةگئ بالا، جذكتئ تذية يةسئز قالادئ. كوشتئث الدئ تاقتا ذستئمةن شذبئرا تارتئپ سارتوبةنئث تذسئنان كول جاعاسئنا قذيئلادئ. كوشتئث ارئ جذرة المايتئنئن بئلگةن ةر ادامدار ايةل، بالالارئن تاستاپ، مئنگةسئپ ذشقاسئپ، التايعا سالت اسئپ كةتةدئ.
ءساندئ-سالتاناتتئ ةلدئث دذنية مذلكئ دالادا شاشئلئپ، كول جاعاسئ ازان-قازان بولادئ. سول ولكةنئث ادامدارئ ولئكتةردئ جةرلةپ، شاشئلعان دذنية مذلئكتئ جيناستئرادئ. تذلبا سذمئنئنان ارنايئ كوميسسيا شئعئپ ذرئككةن ةلدئث مذلكئن جيناستئرئپ، ايةلدةر مةن بالالاردئ تذلبا سذمئنئنا جةتكئزةدئ. توقسانعا كةلگةن توعانباي ةسئمدئ قاريانئ الئپ جذرة الماي دالاكول جاعاسئنا تةكةمةتكة وراپ، قاسئنا ءبئر قارئن سارئ ماي، ءبئر باقئر سؤ قويئپ تاستاپ كةتةدئ. وعان كةزئككةن اسكةرلةر سوزگة كةلمةي قاريانئ ماثدايئنان اتئپ تاستايدئ. قاريانئث قاسئندا 5-6 جاس شاماسئندا قئز بالا جذرةدئ. ول قاريانئ باعؤعا قالعان با الدة اناسئنان اداسئپ قاريانئ پانالاعان با ول جاعئ بةلگئسئز. قاريانئ اتقان سوث، مةنئ دة اتئثدار دةپ تاؤعا قاشادئ. سول كةزدة تذلبا سذمئن باستئعئ ءو.زةينولدا بالانئ الداپ ذستاپ الئپ، الدئنا مئنگئزئپ، تذلبادا شةشةسئنة تابئس ةتةدئ. التاي اسئپ بارعان ةرلةردئ قئتاي ذكئمةتئ ئشكةرئ وتكئزبةي كةلئسئم بويئنشا موثعول ةلئنة قذرئمتئ اسؤئمةن قايتا اسئرئپ بةرةدئ.
ولاردئ قاشقئن دةگةن اتپةن ايئپتاپ قوبداعا جةتكئزئپ تذرمةگة جابادئ. كوشتئ باستاعان ابدان ومبئجان ذلئ كوپتةگةن جولداستارئمةن بئرگة 1939 - جئلئ سوتتالئپ 1945 - جئلئ دذنية سالعان. قذزعئن تاقتاسئنداعئ قئرعئن وسئلاي بولعان دةسةدئ وقيعانئ كوزئمةن كورگةن قاريالار. اؤمالئ-توكپةلئ جئلداردا كةرةي قازاعئنئث باسئنان كةشكةن اؤئر وقيعالاردئث ءبئرئ رةتئندة ةل ةسئندة ساقتالئپ كةلةدئ.
قادان قابيسات ذلئ، ذستاز
«مذثعذل زامان» گازةتئ