باتئل حاننئث (باتؤ) ذلئ جورئعئ

استانا. 26 - قاثتار. قازاقپارات - باتئل حان (باتؤ) 36-1235 - جئلدارئ شئثعئس حاننئث تاعئنا وتئرعان ذگةدةيدئث بذيرئعئمةن، باتئسقا جورئقتئ باستاؤدئ ناقتئ قولعا العان ةدئ.
None
None

كةزئندةگئ جولشئنئث ذلئ (جوشئ) باتئل الاكولدئث بويئنداعئ قونئسئنا ءوزئنئث بذكئل دةشتئ قئپشاق جةرئندةگئ اسكةرئن
جيناؤدئ (قازئرگئ قازاق دالاسئ) جانة شاعاتاي ذلئسئنئث دا قالئث ساربازدارئن (شاعاتاي جاسئ ذلكةن بولسا دا، شاپشاثدئعئ مةن مةجةگة العان ماقساتئن تذپكئلئكتئ ورئندامايئنشا تئنبايتئن ئسكةرلئگئنةن جانة ونئث قاتال ئزعارئنان ئشتةي سةسكةنةتئن) وسئ اراعا شاقئرئپ، تئزة قوسؤعا جاؤشئلارئن جئبةردئ.

 ءبئر ايعا جةتةر-جةتپةس ؤاقئتتا ذشئ-قيئرئ جوق مول اسكةر بارقئتبةل تاؤئ مةن الاكول جاعالاؤئنا جاقئن جاتقان ئلة الاتاؤئنئث شةتكئ سئلةمدةرئنئث ارالئعئنا لئق تولدئ. ميلليونعا تاياؤ قالئث سارباز وسئ ارادا ساپ تذزةپ، جويقئن سوعئسقا دايئندالئپ، كوپ ذزاماي جورئققا اتتاندئ. بذل ذلئ جورئققا بذرئنعئ شئثعئس حان يمپةرياسئنئث تؤئن كوتةرگةن نايمان، كةرةي، جالايئر، قوثئرات، قيات، ؤاق، سؤان، باسقا دا كوپتةگةن تايپالارمةن قاتار سول كةزدةگئ قازاق جةرئندةگئ ءذيسئن، سارئ ءذيسئن، ارعئن، دؤلات، قاثلئ تايپالارئنئث ساربازدارئ تذگةلئمةن تارتئلدئ.
 باتئل حان ءوز قاسئنا ءارئ كةثةسشئسئ جانة وزئنةن كةيئنگئ قولباسشئ ةتئپ، شئثعئس حاننئث بذرئنعئ اسكةر باسئ سذبةدةي باتئردئ ةرتئپ الدئ. سوعئستئ جذرگئزؤدئث بذكئل ادئستةرئ مةن تاسئلدةرئن بةس ساؤساقتاي بئلةتئن ذلئ باتئر (كةيبئر دةرةكتةردة تأا، قايسئبئر مالئمةتتة قوثئرات تايپاسئنان شئققان)
اسكةردئث مولدئعئ سونشالئق، سالماعئنان قارا جةر قايئسقانداي، قذلاق تذندئرعان دئبئسئ التئ قئردئث استئنان ةستئلةتئن ةدئ.

سودان باتئل حان باستاعان قئپشاقتئث قالئث اسكةرئ سارئ ارقانئ باسئپ ءوتئپ، جايئق پةن ةدئلدئث ةكئ ارالئعئن ءبئر دةمدة جاؤلاپ الدئ.

بذلعاريا (قازئرگئ تاتارلار) ةشقانداي قاؤقار كورسةتة الماي اياق استئنا تاپتالئپ قالدئ. جالپئ، ذگةدةي حاننئث قذلاققاعئس ةتؤئمةن، كةزئندة شئثعئس حاننئث اكةسئنة ؤ بةرئپ ولتئرگةن، التايدئث ارعئ بةتئنةن بةرئ اؤعان تاتا (كةيدة تاتار دةلئنةدئ) تايپاسئن جازئقتئلار رةتئندة سوعئس باستالار تذستا ئلعي الدئثعئ شةپكة شئعارئپ وتئردئ. شةگئنگةندةرئن سول ساتتة ساداقپةن اتئپ تاستايتئن.

باتئل حان سذبةدةي باتئرمةن ذنةمئ سوعئس باستار الدئندا كةثةسئپ وتئراتئن بولعان. ةدئل مةن جايئقتئث ارالئعئن تولئق جايلاپ العان سوث، حان وزئنة سذبةدةيدئ شاقئرتادئ. سول كةزدةگئ قئپشاق (قازئرگئ قازاق) اسكةرلةرئنئث اسا مولدئعئ رؤسكة بئرنةشة باعئتتا سوعئس جذرگئزؤگة جةتةتئن ةدئ.

 باتئلدئث (باتؤ) قول استئنا سول تذستا ورئس كنيازدئكتةرئ مةن كاأكاز، قئرئمنئث ءالئ كئرة قويماعان كةزئ. حان بذلاردئ مذمكئندئگئنشة كوپكة سوزباي تةز جاؤلاپ الؤدئ جوسپارلاعان بولاتئن. وسئنئ ةسكةرگةن باتئل حان سذبةدةيدةن: «رؤس پةن كاأكازدئ ءبئر باعئتتا تاپتاپ، تالقانداپ وتؤگة بولا ما، الدة ةكئ باعئت اشئپ، وراقتاي ءيئلئپ ورتاعا الئپ سوعئس جذرگئزگةنئمئز ءجون بة؟» - دةپ سذرادئ.

بذلعار قالاسئندا (قازئرگئ قازان قالاسئ) ايالداپ جاتقان بذلار دذرك كوتةرئلئپ، 1237 - جئلئ كذزدة ةكئ باعئتپةن جورئققا اتتاندئ. موثكةنئث اسكةرئن كاأكاز جاقتان جئبةرئپ، ءوزئ (باتئل حان) ورئس كنيازدئكتةرئنة ويدا جوقتا باسئپ كئردئ.

ءبئرئنشئ سوققئدان كةيئن-اق پرونسك، ريازان، ألاديمير، كولومنا قالالارئنئث كذل-تالقانئ شئقتئ. باتئل ةندئ ماسكةؤگة بةت بذردئ. بذل 1238 - جئل بولاتئن.

باس كنياز ألاديمير أسةأولودوأيچ ورئس كنيازدئكتةرئنئث بئرئنةن سوث ءبئرئ بةرئلئپ جاتقانئن ةستئپ، قاشئپ كةتتئ. قئپشاق اسكةرلةرئ تةك قالالاردئ عانا ةمةس ، بذكئل جولئندا كةزدةسكةن ةلدئ مةكةندةردئ تئپ-تيپئل ةتكةن ةدئ. رةسةيدئ ذرةي جايلاپ العان بولاتئن. «تورعاي بولئپ ذشئپ كةتپةسةث، امان قالؤئث ةكئ تالاي» دةگةن ماتةل ءسوز ةل اراسئندا تاراپ كةتتئ. ماسكةؤدئث بةكئنئسئ قانشا مئقتئ بولعانئمةن، اينالاسئنا ور قازئپ، سؤ جذرگئزئپ قويعانئنا قاراماي جانة اسكةرلةرئ جان اياماي سوعئسسا دا، دالانئث بولاتتان بةرئك ساربازدارئنا قارسئ تذرا المادئ.

اقئرئ ماسكةؤ دا الئندئ. سونئمةن قاتار كولومنا، تورجوك، كوزةلسك، تأةر قالالارئ دا بةرئلدئ. بذل كةزدة موثكة سولتذستئك كاأكاز بةن قئرئمدئ اتتارئنئث تذياعئمةن تاپتاپ، كةزدةسكةن جاؤلارئنا دةس بةرمةي، جايپاپ وتكةن ؤاقئت بولاتئن.

باتئلدئث الدئنداعئ ةندئگئ مئقتئ بةكئنئس نوأگورود ةدئ. بذل قالاعا بار بولعانئ 150-200 شاقئرئم جةر قالعان-دئ. جئلناماشئلاردئث ايتؤئنشا، كوكتةم ايئ بولعاندئقتان، اينالا كول-كوسئر بولئپ ةرئپ، ساربازداردئث ءارئ ات-اربالاردئث جذرؤئنة كوپ قيئندئق كةلتئردئ. سونداي- اق، ازئق-تذلئك ازايئپ، اسكةردئث ءبئراز بولئگئ اؤئرا باستاعان.تذمةن باسشئلارئمةن كةثةس قذرعان ذلئ حان كوكتةمنئث قارئ مةن سؤئعئ كةتكةنشة دالاعا بةت بذرئپ، دةمالا تذرعاندئ ءجون كوردئ.

ءبئراق، مئثداي ساداقشئنئ ءبولئپ الئپ، قالانئث تذبئنة جاقئنداتئپ، وتتئ جةبةلةرمةن نوأگورودتئ ورتةپ جئبةرؤدئ قالقان تذمةنگة مئقتاپ تاپسئردئ. تاپسئرما تولئقتاي ورئندالدئ. قامالدئ بذزباعانمةن، قالا ءئشئ تذتاستاي ورتةنئپ كةتتئ. وتتئث جالئنئ مةن بؤداقتاعان ءتذتئن الئستان كورئنئپ تذردئ.

دةمالئپ، ءبئراز سةرگئگةن قالئث اسكةر كةزئندة سايئن حان، دةپ شئثعئس حاننئث ءوزئ اتاق بةرگةن باتئلدئث باستاؤئمةن ةندئ وثتذستئك سلاأيان قالالارئن: پةرةياسلاألدئ، ؤگليچتئ، چةرنيگوأتئ، ألاديمير-سؤزدال، سمولةنسكئنئ كوپ قيئندئقسئز جاؤلاپ الدئ.

الدا تةك ورئستئث ورتالئعئ سانالاتئن كيةأ قانا قالعان بولاتئن. باتئل (باتؤ) مةن رؤستئث سولتذستئگئن باعئندئرئپ كةلگةن موثكةنئث اسكةرلةرئ قوسئلئپ، كيةأتئ باسئپ الؤعا دايئندالا باستادئ.

اسكةردئث الدئندا جارقئراپ كيةأ تذردئ. 1240 - جئلدئث كذزئندة، قاتقاق جةرمةن باتئل مةن موثكةنئث قالئث اسكةرئ كيةأتئث تذبئنة كةلئپ جةتتئ. باتئل حان سذلؤ كيةأتئ ةشقانداي سوعئسسئز العئسئ كةلئپ ةدئ جانة مذنئ موثكةگة ةسكةرتكةن بولاتئن. بئراق، كيةأ تذرعئندارئ قالانئ ءوز ةركئمةن بةرگئسئ كةلمةدئ.

باتئلدئث نةگئزگئ كذشتةرئ قالانئ قورشاؤعا العاندا، بويئن ذرةي بيلةگةن كيةأ بيلةؤشئسئ ميحايل أسةأولودوأيچ ماجارستانعا قاشئپ كةتتئ. باسشئسئز قالعان قالا قورعاؤشئلارئنئث كورسةتكةن قاتتئ قارسئلئعئنا باتئل ئزا بولئپ، ءارئ تاث قالعان ةدئ. دةگةنمةن، قالا قورعانئ قانشا كذشتئ بولعانمةن ءذش ايدئث ئشئندة قالالاردئث قالاسئ اتانعان كيةأ ويران بولدئ. زا كةرنةگةن حان قالانئ تذتاستاي ورتةپ جئبةردئ.

 سونئمةن قاتار، اسكةرئنئث ءبئراز كذنگة دةمالؤئنا رذقسات بةردئ. سذبةدةي مةن وزگة اسكةر باسشئلارئن جيناپ الئپ، ءوزئنئث جورئقتئث الدئندا بةرگةن تاپسئرماسئنئث قالاي ورئندالئپ جاتقانئن سذراستئرئپ تةكسةردئ. سذبةدةي باتئر ذلئ جورئق باستالار الدئندا باتئل حانعا شئثعئس حان باباسئنئث مئنا ءبئر ءادئس- ءتاسئلئن ايتقان بولاتئن.

«شئثعئس باباث ءجذز مئثعا تولار-تولماس اسكةرئمةن مذحيتتاي كةرئلئپ جاتقان قئتايدئ شاپقاندا، سوعئس باستالار الدئندا بذكئل تذمةن باسشئلارئن شاقئرئپ الئپ: «سةندةر ساربازدارئثنئث ول جاقتا قئتايدئث ايةلئن الؤئنا قارسئ بولماثدار، ساربازدار كذندئز سوعئسادئ، تذندة سولارمةن بولسئن. سوعئستا شئعئنسئز بولمايدئ جانة ءبئز بئرنةشة ايعا كةتئپ بارا جاتقان جوقپئز. مةن ءبئراز قئپشاقتئث قئز-كةلئنشةكتةرئنئث جاساعئن قذرئپ، بئرگة الئپ بارا جاتئرمئن. ءبئز قئتاي ايةلدةرئنةن تؤعان بالالاردئ سولاردئث قولئنا تاپسئراتئن بولامئز. ولار الگئ بالالاردئ ةلگة اكةلئپ، ءاربئر ذيگة ءبئر- ةكئ بالادان بةرئپ وتئرادئ. وگةي بالالار ءبئزدئث ذل-قئزدارئمئزبةن بئتة قايناسئپ ءوسئپ، ءبئراز جئلداردان سوث وپات بولعان ساربازداردئث ورنئن تولتئرادئ. تؤعان بالاسئن بةرگئسئ كةلمةگةن قئتايدئث ايةلدةرئنئث بالاسئن تارتئپ الئپ، وزدةرئن شاؤئپ تاستاپ وتئرئثدار. سوندا عانا ءبئز ءبئر ؤئس قذمداي حالقئمئزدئ جوعالتئپ الماي تولئقتئرئپ، ساقتاپ قالامئز. وسئنئ ةستةرئثدة مئقتاپ ذستاثدار»، - دةپ جارلئق بةرگةن ةدئ.

باتئل حان دا بذكئل اسكةر باسئلارئن جيناپ الئپ، ءاربئر ساربازعا وسئ ةسكةرتؤدئ مئقتاپ ايتقان ةدئ.

سوعئس باستالعاننان بةرئ ورئس جةرئنئث مئث-مئثداعان قئز-كةلئنشةكتةرئ ساربازداردئث ؤاقئتشا ايةلئ بولئپ شئعا كةلدئ. كةيبئر كونبةگةندةرئن شاؤئپ تاستاعاندا، قالعاندارئ جئم بولدئ. ءبئر- ةكئ جئلدئث ئشئندة تةك ورئستئث عانا ةمةس، سونداي- اق، ةؤروپانئث جارتئ بولئگئنئث ايةلدةرئ تؤعان بالالار الئستاعئ دالاعا جونةلتئلدئ.

بذدان سوث باتئل حان گاليچ-أولئن جةرئنة اياق باستئ. مذندا التئ قالا بار بولاتئن. ءبئراق مذنداعئلار حاننئث اياعئنا جئعئلئپ، ايتقاندارئن تذگةلدةي ورئندادئ. سوندئقتان، ةشقانداي قاقتئعئس بولمادئ. سونئمةن، بذكئل رؤس باتئل مةن قئپشاق اسكةرئنئث الدئندا تئزةلةرئن بذگئپ، باس ءيدئ.

قئس ايئنئث سوثئنا تامان كارئ قذرلئققا جورئق باستالدئ. اؤةلئ پولشا مةن سيلةزيا جةرئن باسئپ الدئ. پولياكتار مةن نةمئستةردئث بئرئككةن كذشئن، تةمئر ساؤئتتئ ريتسارلارئن ءتذرلئ ايلامةن تاستالقان ةتتئ. 1241 - جئلدئث كوكتةمئندة ةؤروپانئث ةلدةرئ بئرئنةن سوث ءبئرئ قذلاي باستادئ. 1242 - جئلدئث قاراشا ايئندا باتئل حاننئث تذمةندةرئ سلوأةنيا مةن حورأاتيانئ جاؤلاپ الئپ، زاگرةبكة ات باسئن تئرةدئ. قئپشاق اسكةرلةرئ ةؤروپانئث ءبئراز قالالارئن باعئندئرئپ، أةناعا جةتئپ، ونئ دا الادئ. سةربيا، بولگاريا جةرئنة كةلگةندة، ارتتان جاؤشئ كةلئپ، ذگةدةي حاننئث قايتئس بولعانئن جةتكئزةدئ. بذعان قاراماي بذل ةلدةردئ دة تئزة بذكتئردئ. وسئدان كةيئن، ةرئكسئز ات باسئن كةرئ بذرؤعا تؤرا كةلدئ. باسئپ العان جةرلةرئنئث بارئنة ءوز ادامدارئن باسشئلئققا بةكئتئپ، الئم-سالئق جيناپ تذرؤعا جارلئق بةردئ.

قاندئ جورئقتان سوث، 1243 - جئلئ بذلار ءجازيرالئ كةث ولكة، سؤئ جالپاق، تئرشئلئككة وتة قولايلئ ةدئلدئث بويئنا كةلئپ توقتايدئ. وسئ ارادا ءوزئنئث قذرعان يمپةرياسئن التئن وردا دةپ اتاپ، بذكئل باسئپ العان جةرلةرئن، مةملةكةتتةرئن، قالالارئن التئن ورداعا باعئندئرادئ. وسئ ارادان قالا سالدئرئپ، بيلئك جذرگئزؤدئ قولعا الدئ.

ةدئلدئث جاعاسئنا كةلئپ، اق بوز اتئن سؤارئپ بولعان سوث، اتتئث الدئثعئ اياعئن كوتةرئپ، تذياقتارئنئث قانشا جةر جذرسة دة كةتئلمةگةنئنة قايران قالدئ. ذستانئ شاقئرتادئ.

  - مئنا اي تذياقتئ كوردئث عوي، كةمئرئلمةگةن. مةن ادةيئ جورئق الدئندا تاعا قاقتئرماعان ةدئم. ارعئماقتئث تذياعئ قانشا جةرگة دةيئن شئدايتئنئن بئلگئم كةلگةن. وسئ اي تذياققا ذقساتئپ، قاعاناتتئث ءمورئن جاسايسئث، ذقتئث با، - دةپ بذيئرادئ.

 سونئمةن، قئپشاق-قازاقتاردئث اي تذياقتئ ءمورئ بار ةكئنشئ يمپةرياسئ (شئثعئس حاننان كةيئنگئ) وسئلاي دذنيةگة كةلگةن بولاتئن.

بةيسةنعازئ ذلئقبةك،   
قازاقستان جؤرناليستةر وداعئنئث مذشةسئ
«تذركئستان» 

سوڭعى جاڭالىقتار