قازاق بايلارئ تابئسئن حالئقپةن بولئسؤگة دايئن با؟
«جاثگئر حاندا كةمشئلئك بولعان، ءبئراق ونئث جاساعانئنا قازئر ءبئز قول جةتكئزة الساق، قازاقستاننئث وركةنيةت دةثگةيئ كةم دةگةندة ةستونيا سةكئلدئ مةملةكةتتئث دةثگةيئنة جةتة الار ةدئ» دةيدئ تاريحشئلار.
بةرئگة جئلجئر بولساق، 20 - عاسئردئث باسئندا اتاقتئ ماماي تذرئسبةك اقسؤ وثئرئنةن مةدرةسة اشقان. رةسةيدئث تاتار ولكةسئنةن قاشئپ كةلگةن ءابدئراحماننئث قازاق حالقئنئث رؤحاني كوركةيؤئندةگئ ذلةسئ ةرةكشة.
قازاق بايلارئ بايتاق دالانئ مالئمةن جايلاعان داؤلةتتئلةردئث ءبئر پاراسئ. تذتاستاي ءبئر ةلدئث الةؤةتئن كورسةتةتئن مذنداي باقؤاتتئ جانداردئث ةسئمئ ةل ةسئندة قالماي، تاريح بةتتةرئندة كومةسكئلةنئپ كةتكةندةرئ قانشاما. ال بذگئنگئ باي بذرئنعئ بايدان ساباق الئپ، «بايلئق ءبئر جذتتئق» ةكةنئن ةسكةرسة، قوعامدا تةپة-تةثدئك ورنار ما ةدئ؟
بذگئن بايلئعئن قاراشاسئمةن بولئسؤدة باتئستئث وليگارحتارئ الدئنا قارا سالماي تذر. ا ق ش-تا ميللياردةرئنئث سانئ ارتسا، قاراپايئم ازامات قؤاناتئن جاعدايعا جةتتئ. سةبةبئ ا ق ش قوعامئ جةكة تذلعانئث بايلئعئن بذكئل امةريكالئقتاردئث، مةملةكةتتئث تابئسئ دةپ قابئلدايدئ.
اتاقتئ ميللياردةر-ينأةستور ؤوررةن باففةت «التئن ةرةجةلةرئندة» «تذرمئستا نةعذرلئم قاراپايئم بول» دةگةن ذستانئم بار. امةريكالئق ميللياردةرلةر فيلانتروپ دةأيد روكفةللةر، رةجيسسةر دجوردج لؤكاس، CNN كومپانياسئنئث نةگئزئن قالاؤشئ تةد تةرنةر، نيؤ-يورك مةرئ مايكل بلؤمبةرگ جانة Microsoft- تئث نةگئزئن سالؤشئلاردئث ءبئرئ پول اللةندةر داؤلةتئنئث جارتئسئن كوزئنئث تئرئسئندة-اق قايئرئمدئلئققا ءبولدئ.
ول از دةسةثئز، ؤوررةن باففةت مال-مذلكئنئث 99 پايئزئن، بيلل گةيتس 99،8 پايئزئن قايئرئمدئلئققا مذرا قئلئپ قالدئرئپ جاتئر.
ا ق ش-تان باستالعان ءذردئس تابيعاتئ جومارت دةپ تانئلعان قازاققا ةمةس، كورشئمئز رةسةيگة جةتكةنگة ذقسايدئ. كورشئ ةلدئث اؤقاتتئ كاسئپكةرلةرئ ولةگ دةريپاسكا، ألاديمير پوتانين، أيكتور بؤداريندةر تابئسئنئث 30 پايئزئن اؤئلشارؤاشئلئعئ سالاسئنئث پايداسئنا اؤداراتئنئن مالئمدةدئ.
«ينتةر روس» حولدينگئنئث پرةزيدةنتئ، رةسةيلئك ميللياردةر ألاديمير پوتانين وتكةن جئلدئث جةلتوقسان ايئندا «مةن جيناعان كاپيتال مذراگةرلئكپةن بةرئلمةؤ كةرةك. 10 جئلدان كةيئن ول قايئرئمدئلئق قورعا اؤدارئلادئ» دةدئ. ول ايتقانئن ناقتئ ئستةرمةن دالةلدةدئ.
سةبةبئ رةسةيلئك اقپارات كوزدةرئ جةلتوقسان ايئندا ألاديمير پوتانيننئث جةكة قارجئسئنا 1840 گةكتاردئ قذرايتئن جئلئجاي سالئنئپ، ودان تيئسئنشة مول ءونئم الئنعانئن، سول جئلئجايدان تذسكةن پايداعا پوتانين مئرزا مذلدةم قول سذقپايتئنئن ءبئر-بئرئمةن جارئسئپ جازدئ. اؤقاتتئ وليگارح مذنئ ول تةك «اؤئلعا سالئنعان ينأةستيسيا» دةپ ةسةپتةپ، ونئمنةن تذسكةن پايدانئ تةك قانا فةرمةرلةردئث عانا پايدالانؤئن ءوزئ قاداعالايدئ ةكةن.
ت م د ةلدةرئندة بيزنةستئث قاراپايئم حالئق الدئنداعئ الةؤمةتتئك جاؤاپكةرشئلئگئ تؤرالئ يدةيانئ العاش رةت ذسئنعان ءبئزدئث ةلباسئ نذرسذلتان نازاربايةأ.
ةلباسئ بيزنةس وكئلدةرئمةن وتةتئن كةزدةسؤلةرئندة «ءبئز سئزدةردئث باي-قؤاتتئ بولؤلارئثئزعا بارئنشا جاعداي جاسادئق، جئلدار بويئ سئزدةردئث كومپانيالارئثئزدئث كوتةرئلؤئنة جان-جاقتئ كومةك كورسةتتئك. ةندئ سئزدةر حالئققا قاراي بةت بذرؤلارئثئز كةرةك. حالئقتئث الةؤمةتتئك جاعدايئ جاقسارسا، بيزنةستئث بولاشاعئ دا كوركةيةدئ» دةگةن پئكئردئ ذنةمئ كاسئپكةرلةردئث ساناسئنا ءسئثئرئپ كةلةدئ.
قالتالئلار بئزدة دة جةتةدئ. ءبئراق ءبئزدئث قالتالئلارئمئزدئث جومارتتئعئ ازئرگة بيزنةستئث الةؤمةتتئك جاؤاپكةرشئلئگئ جونئندةگئ «پارئز» بايقاؤئندا عانا بايقالئپ قالادئ. ءبئراق ولار قارجئسئنئث ازدئعئنان عانا رةسپؤبليكالئق قايئرئلئمدئلئق شارالارئمةن شةكتةلئپ ءجذر دةپ ويلاپ قالماثئز.
«قازاق مئس» وكئلئ ألاديمير كيم، قازاق اليؤمينييئنةن تابئس تاپقان پاتوح شوديةأ، «قازحرومنئث» قوجايئنئ ءاليدجان يبراگيموأتار جئل سايئن «پارئز» دةپ اتالاتئن قايئرئمدئلئق شاراسئ وتةتئندئگئنةن مذلدةم حابارئ بولماؤئ دا ابدةن مذمكئن. ةگةر، قذلاعدار بولسا، قازاق مئسئنئث ءبئر ءتذيئرئ مةن قازاق اليؤمينييئنئث ءبئر مئسقالئ عانا ءبئزدئث ذكئمةتتئث الةؤمةتتئك باعدارلامالارعا جذمساعان قارجئسئن ةكئ -ءذش رةت وراپ الار ةدئ دةگةن وي كةلةدئ.
CA-NEWS حابارلاعانداي، حالئقارالئق زةرتتةؤشئ جؤرناليستةر كونسورسيؤمئ (ICIJ) سايتئ الةمگة ايگئلئ بولعان وفشور يةلةرئ ءتئزئمئن جاريالادئ. ولاردئث ئشئندة قازاقستاندئق مينيستر دة، ميللياردةرلةر دة، ، بانكيرلةر دة، كاسئپكةرلةر دة، ءبارئ بار.
وفشورلاردئث كةثةيتئلگةن بازاسئ (Offshore Leaks Database) بريتانيالئق أيرگينيا ارالئ مةن كايمان، كؤكا، سينگاپؤر ارالدارئنداعئ وفشورلئق ايماقتارداعئ 100 مئثنان استام كومپانيالار مةن قورلاردئث، تراستاردئث قاي ةلدةن، يةسئ كئم، قانداي وپةراسيالار جاساعانئن، كئمدةرمةن بايلانئساتئنئن زةرتتةؤگة مذمكئندئك بةرةدئ.
راس، كذنئ بذگئنگة دةيئن باي-كةدةي تاقئرئبئ بيلئك ءذشئن جابئق بولئپ كةلدئ. ءبئراق سوثعئ كةزدة ةكئ توپتئث اراسئنئث الشاقتاپ بارا جاتقانئ جانة ونئث قوعامنئث تذراقتئلئعئنا ذلكةن قاؤئپ ءتوندئرئپ وتئرعانئ ذكئمةت تاراپئنان رةسمي تذردة مويئندالدئ.
ءبئراق ماسةلةنئث ءبارئ وسئ «ءبئراققا» تئرةلةدئ. سةبةبئ ذكئمةت «كةدةيلئكتئث قامئتئنان قذتقارادئ» دةپ ذمئتتةنگةن «جول كارتاسئ» نةمةسة «حالئقتئث ءوزئن-ءوزئ جذمئسپةن قامتؤئ» الةؤمةتكة جذمئس تاؤئپ بةرگةنمةن، كةدةيلئكتئث قامئتئنان قذتقارا المادئ.
ستاتيستيكا اگةنتتئگئ بةرگةن دةرةكتةرگة سذيةنةر بولساق، بئزدة كةدةي جوق، قارجئسئ اسئپ-توگئلگةن باي دا جوق. مايدا-شذيدة ساتئپ، كذنكورئسئن ايئرئپ وتئرعاندار دا، 50-60 مئث تةثگةمةن بالا-شاعاسئن اسئراپ وتئرعاندار دا - ورتا توپتئث قاتارئنا جاتادئ. ءبئراق كةدةي ةمةس.
ال «سؤپةر-بايلار كئم؟» دةگةن سذراقتئث جاؤابئن قذزئرلئ ورئندار ةمةس، قارجئسئ بةلگئلئ ءبئر شةكتةن اسئپ كةتكةندةردئ باقئلاپ وتئرعان حالئقارالئق اگةنتتئكتةر بةرئپ وتئر. ال شةتةلدئك اگةنتتئكتةردئث دةرةگئنة سةنةر بولساق، قازاقستاندئق وليگارحتاردئث قاراسئ اجةپتةؤئر كوبةيئپ قالعانعا ذقسايدئ. الةمنئث ةث باي ادامدارئنئث جالپئ قارجئسئ 2،7 تريلليون دوللارعا تةث.
ةسكة سالا كةتسةك، 2012 - جئلدئث ناؤرئزئندا قازاقستاننئث ءذش ازاماتئ «Forbes» نذسقاسئ بويئنشا ةث باي ادامداردئث تئزئمئنة ةنگةن ةدئ. ولار - «قازاق مئس» كومپانياسئنئث باسشئسئ ألاديمير كيم (3،5 ميلليارد دوللارمةن 314- ورئندا)، 418-ورئنداعئ كاسئپكةر ءاليدجان يبراگيموأ (2،8 ميلليارد دوللار) جانة قازاقستان پرةزيدةنتئ ئستةرئنئث بذرئنعئ باسقارؤشئسئ بولات وتةمذراتوأ (1،5 ميلليارد دوللارمةن 854- ورئندا). ءتئپتئ قازاقستان تذرعئندارئنئث 121 بايلار قاتارئنا جاتادئ ةكةن.
قازاقستاننئث كاسئپكةر ايةلدةرئ وداعئنئث ءتورايئمئ مةرؤةرت قازئبةكوأانئث ايتؤئنشا، ءبئزدئث قوعام ذستئثگئ بولئگئ بايلاردان تذراتئن مذزدئق سياقتئ. ولار 12 پايئز. «بذدان كةيئن ورتاشا قامسئزداندئرئلعان تذرعئندار ذلةسئ 20 پايئز بولسا، قالعان 50 پايئزداي كولةمدئ كةدةيلةر قذرايدئ. ارالئق قابات ذلعايعان سايئن بايلار مةن كةدةيلةر اراسئندا تةكةتئرةس ازايادئ» -دةيدئ مةرؤةرت قازئبةكوأا جؤرناليستةرمةن كةزدةسكةن كةزدة.
ت م د ةلدةرئندة بايلارئنئث بايلئعئن حالقئمةن ءبولئسؤدئ اشئق تالاپ ةتة باستاعانداردئث كوش باسئندا رةسةي تذر. پؤتين جةلتوقسان ايئندا قالتالئلارئنان بايلئعئن حالقئمةن ءبولؤدئ مئندةتتةگةن جوق، اشئق تالاپ ةتتئ. رةسةي پرةزيدةنتئ بذل جولئ وفشورلئق زونا ارقئلئ بايلئعئن شةتةل اسئرئپ جذرگةن وليگارحتارئنئث اتتارئن اتاپ، تذستةرئن تذستةپ، بايلئعئن قاراشاسئمةن ءبولئسؤدئث كةزئ كةلگةنئن ايتتئ.
ءبئز وسئ رةتتة «قازاقستاندئق وليگارحتار بايلئعئن حالقئمةن بولئسؤگة دايئن با؟» دةگةن سذراقتئ جان-جاعئمئزعا قويؤعا تئرئستئق.
قارجئگةر داؤلةت سةمبايةأ «ازئرشة بذل مذمكئن ةمةس» دةگةندئ كةسئپ ايتتئ. سةبةبئ بايلئعئ جةتئ اتاسئنان بةرئ جالعاسئپ كةلة جاتقان داؤلةتتئ اتالارئمئزدان وتكةن عاسئردئث باس كةزئندة ايئرئلئپ قالعانبئز. ال تاؤةلسئزدئكتةن بةرگئ كةزةثدة قور جيعان قالتالئلارئمئز بايلئعئن اشئق جاريالاؤعا جذرةكسئنةدئ، قالتالئسئ قاراشاسئنا، قاراشاسئ-قالتالئسئنا سةنبةيدئ. سةبةبئ تازا تابيعي جولمةن بايؤدئ تاجئربيةسئ ارقئلئ دالةلدةپ بةرگةن، «فوربستئث» تئزئمئنة ئلئنگةن قالتالئمئز تاعئ جوق.
ةكونوميست توقتار ةسئركةپوأ مذنئث سةبةبئن قازاقستاندئق بيلئك پةن بيزنةستئث ارا-جئگئنئث ايقئندالماعاندئعئمةن تذسئندئرةدئ. بيزنةس تة، بيلئك تة بايلئعئن جارييالاؤدا سةنئمسئزدئك سيندرومئنا شالدئققان.
«بذل تاقئرئپتئث وزةكتئلئگئ بذكئل الةمدئك قارجئلئق داعدارئس جئلدارئندا قاتتئ بايقالدئ. سول جئلدارئ ا ق ش-تئث، باتئس ةلدةرئنئث كةيبئر الپاؤئتتارئ تذسكةن پايداسئنئث ءبئر بولئگئن ةل قازئناسئنا قذيدئ. بذل تاجئريبة ءبئراز ةلدةردة قولداؤعا ية بولدئ.
وسئ عاسئردئث باسئندا فرانسيا پرةزيدةنتئ جاك شيراك الپاؤئتتارئنان تذسكةن تابئسئنئث 75-80 پايئزئن ةل قازئناسئنا اؤدارؤدئ مئندةتتةيتئن ذسئنئس ايتتئ. سول، جاك شيراكتئث ذسئنئسئ، بيئلعئ جئلدئث 1 - قاثتارئنان باستاپ زاثدئق سيپات الدئ» دةيدئ ةكونوميست توقتار ةسئركةپوأ.
قازاقتئث ذلتتئق كاپيتالئنئث قارجئسئ، ةث ءبئرئنشئ اؤئلعا قاجةت. ءتئپتئ 1990- جئلداردئث اياعئندا قازاقتئث قذنارلئ جةرئن يةلةنئپ العانداردئث ءوزئ اؤئلعا ينأةستيسيا سالؤعا قذلئقسئزدئق تانئتئپ وتئر.
اكادةميك عاني قاليةأ ةلئمئزدة 282 ميلليون گةكتاردان استام جايئلئمدئق جةر بار. قئنجئلارلئعئ، سول كولةمدئ جايئلئمدئق جةردئث 40 پايئزئن عانا ذقساتئپ وتئرمئز. ال قالعانئ پايدالانئلماي وتئر. سوندئقتان بذعان اؤقاتتئلار ينأةستيسيا سالؤئ كةرةك. ولار اؤئلداعئ ذساق شارؤاشئلئقتاردئث باسئن قوسؤعا اتسالئسؤئ كةرةك. سول اؤئل-ايماقتاردئث وزئندة اؤقئمدئ جةرلةردئ جالعا الئپ، پايدالانباي وتئرعان الپاؤئتتار دا بئزدة جةتةرلئك.
- 282 ميلليون گةكتاردان استام جايئلئمدئق جةر بار. سونئث 40 پايئزئن عانا ذقساتئپ وتئرمئز. ال قالعانئ پايدالانئلماي وتئر. كةلةشةكتة ءبئز جةرئمئزدئث قذنارلئلئعئن كوتةرئپ، وندئرئستئك، ونئمدئلئك قابئلةتئن ارتتئرامئز دةسةك، جاثاشئلدئققا بةت بذرئپ، بذرئن استئق ةگئلگةن، قازئردة بوس جاتقان جةرلةرگة كوپجئلدئق شوپتةر ةگؤ ماسةلةسئن قولعا الؤئمئز ءذشئن ذلتتئق كاپيتالئمئزدئث ينأةستيسياسئ اؤاداي قاجةت.
اؤئل تذرعئندارئ، اسئرةسة جاستار، جان-جاققا، كوبئنةسة قالالارعا كوشؤدة. وزگة ةلدةردة اؤئل-ايماقتاردئ قولداؤعا الپاؤئتتار وزدةرئ جذمئلادئ. ال ءبئزدئث اؤقاتتئلار اؤئلعا ينأةستيسيا سالعاننان گورئ ءوز پايدالارئنئث ةسةلةنة ءتذسؤئن عانا ويلاپ ءجذر. اؤئلعا مةملةكةتتئك كومةك ءوز الدئنا، وسئنداي قوسئمشا قارجئ كذشئ كةرةك، - دةيدئ عاني قاليةأ.
ءتذيئن
قازاق وليگارحتارئ قايئرئمدئلئقتان شةت قالئپ جاتئر دةپ ايتؤدان اؤلاقپئز. اتئمتاي جومارتتار اتئ-ءجونئن اشئق جاريالاؤعا جاسقانسا دا، بذگئنگئ كذندة دة كةزدةسةدئ. الةؤمةتتانؤشئلار مذنئث سةبةبئ قازاقتئث ذلتتئق كاپيتالئنئث بةت-بةينةسئنئث ةندئ قالئپتاسئپ كةلة جاتقاندئعئمةن ةندئ تذسئندئرةدئ.
1990 - جئلداردئث باسئندا قازاقتئث بايلئعئن قارپئپ قالعان وليگارحتار مةن بذگئن ةندئ عانا قالئپتاسئپ كةلة جاتقان قازاقتئث ذلتتئق كاپيتالئن ءبئر-بئرئمةن سالئستئرؤعا مذلدةم بولمايدئ. ءبئراق ولاردئث قاتارئ از. ولارعا مةدةؤ بايدئث مارتتئگئ، قاراجاننئث قايئرئمدئلئعئ مةن جاثگئر حاننئث پاراساتئ مةن ديپلوماتياسئ جةتپةي تذر.
ذلتتئق قذندئلئقتاردئ ناسيحاتتاؤ مةن رؤحاني بايلئقتئ كوبةيتؤدة قازاق قالتالئلارئ بارئنشا اتسالئسسا دةيمئز. وسئدان ءبئراز جئل بذرئن قارجئلئق سوماسئ قوماقتئ «تارلان» سئيلئعئمةن رؤحانيات وكئلدةرئنئث كوثئلئن كوتةرئپ جذرگةن قالتالئلارئمئزدئث قايئرئمدئلئق شارالارئ دا ذمئت قالدئ. مذنئث سوثئ ةندئ عانا قالئپتاسئپ كةلة جاتقان ذلتتئق كاپيتالئمئز بةن الةؤمةت اراسئنداعئ بايلانئستئث مذلدةم ءذزئلئپ قالؤئنا اكةلة مة دةگةن قاؤئپكة جول اشادئ.
گذلبارشئن سابايةأا
«ايقئن»