العاشقئ اتا زاث
دةسة دة، قذقئقتانؤشئلار ءذشئن ونئث ةسئمئ بةيماعلذم بولؤئ مذمكئن ةمةس.
ويتكةنئ ول - قازاق مةملةكةتئنئث العاشقئ اتا زاثئنئث اأتورئ.
وكئنئشتئسئ، ونئث قالامئنان شئققان «قازاق ةلئنئث ؤستاأئ» ول كةزةثدة جذزةگة اسقان جوق.
كةثةستئك توتاليتارلئق جذيةدة بذل ءتئپتئ دة مذمكئن ةمةس جاعداي بولاتئن. دةگةنمةن، تاؤةلسئز قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث كونستيتؤسياسئندا، وزگة دة زاثدارئمئزدا سئرتانوأتئث يدةيالارئ ءئشئنارا كورئنئس تاپقان.
بارلئبةك سئرتانوأ جةتئسؤدئث قاپال ؤةزئنئث اراسان بولئسئنداعئ قاراشوقئدا 1866 - جئلئ دذنيةگة كةلگةن. ون جاسئنان باستاپ أةرنئي قالاسئنداعئ ةر بالالار گيمنازياسئندا وقيدئ، ونئث ذزدئك جةتئستئكتةرئنة سذيسئنگةن گيمنازيا ديرةكتورئ د. نوأاك جاس قازاق ورةنئنئث سانكت-پةتةربؤرگ ؤنيأةرسيتةتئنة وقؤعا تذسؤئنة ئقپال جاسايدئ.
ب. سئرتانوأ وسئناؤ ؤنيأةرسيتةتتئث شئعئستانؤ فاكؤلتةتئن 1-دارةجةلئ ديپلوممةن بئتئرةدئ. 1891-1894 - جئلدارئ تاشكةنت قالاسئندا قئزمةت ئستةپ، ودان سوث جةتئسؤ وبلئستئق باسقارماسئنئث ءئس جذرگئزؤ ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئلئگئنة اؤئسادئ. 1903-1907 - جئلدارئ جةتئسؤدئث قئتايمةن شةكتةسةتئن شةكاراسئن تةكسةرؤ توبئنا قاتئسئپ، ستولئپين رةفورماسئ توعئتقان كةلئمسةكتةر لةگئن ازايتؤعا ارةكةت جاسايدئ. ول - «قازاق ةلئنئث ؤستاأئ» مةن «ئنتئماق ةرةجةسئنئث» اأتورئ.
بارلئبةك سئرتانوأتئ «قازاق ةلئنئث ؤستاأئن» جازؤعا يتةرمةلةگةن كذش - تاريحتا ات قالدئرؤ، بولماسا ةرئككةن جاننئث ةرمةك ئزدةؤئ ةمةس ةدئ. ونئ قالاي بولعاندا دا قازاق ةلئن رةسةي وتارشئلدارئنان ازات، ةركئن، بوستان ةل جاساؤ ارمانئ تولعاندئرعانئ اقيقات.
بةلگئلئ زاثگةر، مارقذم ساكةن وزبةك ذلئنئث جيناستئرعان مالئمةتتةرئنة قاراعاندا، قازاق ةلئنئث تذثعئش كونستيتؤسياسئ 1911 - جئلدئث 3 - ماؤسئمئنان باستالادئ. «بارلئبةك سئرتانوأ وتة قذپيا تذردة ءاليحان بوكةيحانوأپةن بئرگة اقئلداسا وتئرئپ، رةسةي استاناسئنداعئ باي كئتاپحانانئث قورئن پايدالانؤ بارئسئندا كونستيتؤسيا جوباسئن جازئپ بئتئرگةن دةگةن تذجئرئم جاساؤعا ابدةن نةگئز بار» دةگةن پئكئر قالدئردئ عالئم.
تاريحقا ذثئلسةك، ب. سئرتانوأ 1914 - جئلدئث 26 - قاراشاسئندا ذزاققا سوزئلعان وكپة اؤرؤئنان قايتئس بولادئ. دةمةك، بذل العاشقئ اتا زاث ونئث قان تذكئرئپ، قاتتئ ناؤقاستانئپ ءجذرئپ جازعان ةثبةگئ بولئپ تابئلادئ.
ارينة، ةثبةك ونئث قالامئنان تؤعان دذنية بولعانئمةن، قازاق دالاسئنا ورتاق، الاش زيالئلارئ كوكسةگةن قذجات بولاتئن. اتتةثئ سول، بذل زاثعا زامان، حالئق جانة البةتتة بيلئك دايئن ةمةس ةدئ...
ؤستاأ 28 باپتان تذرادئ. ةث تاث قالارلئعئ، سوناؤ 1911 - جئلئ جازئلعان ؤستاأقا بذگئنگئ زاثگةر، قذقئقتانؤشئلار دا قايران قاپ، تاثداي قاعئسادئ. بارلئبةك سئرتانوأ ؤستاأتئث كئرئسپة سوزئندة «قازاق ةلئ كونة ذلتتاردئث ءبئرئ. ونئث تاريحئنئث تامئرئ تةرةثگة جايئلعان. جةكة ةل بولئپ ءومئر ءسذردئ، ةلئن، جةرئن، قورعادئ. ذرپاق جالعاستئرؤدان 7 ميلليونعا جةتتئ. سانئمةن روسسيادا ءذشئنشئ ورئندا. «اقتابان شذبئرئندئ، الاكول سذلاما» جئلداردا قالماقتاردئث كذشتئ ءهام كوپ اسكةرئنة اؤئزبئرلئك جوقتئعئنان قارسئ تذرا المادئ. ءبئراق ءذش جذزدئث اقئلدئ ذلدارئ ءبئر بايراقتئث استئنا جينالؤعا ؤادة بةرئپ، باس قوسئپ، قالماقتاردئ كذل-تالقان جاسادئ.
ءابئلحايئر حان اسئعئستئق جاساؤمةن كئشئ ءجذزدئث قازاقتارئن روسسياعا باعئنئشتئ ةتتئ... بايعذس قازاقتار ءوز جةرئنة ية بولؤدان ايرئلدئ ءهام ايدالاعا، قذمعا ئعئستئرئلدئ... ءوز الدئنا ةل بولؤدئ كوزدةؤمةن دذنيةدة ءوزئن-ءوزئ بيلةگةن ناسئلدةر سياقتئ جةكة ةل بولؤ ماقساتئندا ءهام ةلدئ باقئتتئ، تةثدئك، بوستاندئق ومئرئنة جةتكئزؤ ءذشئن ؤستاأتئ كئرگئزةدئ» دةپ جازادئ. راسئمةن دة، ؤستاأتئث ةكئنشئ «ادام بالاسئنئث حذقئ تؤراسئندا» اتالاتئن ءبولئمئ ادام تةثدئگئ ماسةلةسئن كوتةرةدئ. ادام تةك قذداي مةن «زاكوننئث» الدئندا عانا جاؤاپ بةرةدئ. ب. سئرتانوأتئث ذسئنئسئ بويئنشا، قازاق ةلئندة ةر مةن ايةل تةث، ال قازاقي ةرةكشةلئكتةر ايةلدةردئ قورلامايدئ، ايةل كةلئسئمئمةن ئسكة اسادئ.
سونداي-اق، «...قازاق ةلئندة ادام بالاسئنئث ةركئن سويلةؤگة، ذيئم قذرؤئنا ءهام پارتيالارعا كئرؤئنة تئيئم جوق». ب. سئرتانوأتئث ؤستاأئندا ءبئز اراعا سةكسةن جئل سالئپ كةلدئ دةپ جذرگةن دةموكراتيانئث نةگئزدةرئ جاتئر. مذنئث ءوزئ ءاؤ باستا الاش قايراتكةرلةرئنئث بذگئنگئ تاؤةلسئز، دةموكراتيالئق قوعامدئ اثساعانئن ايشئقتاي تذسپةك.
«قازاق ةلئنئث ؤستاأئ» قازاق حالقئنئث بذگئنگئ كذنگة شةيئن وزةكتئلئگئن ساقتاپ كةلة جاتقان ماسةلةلةرئن قاؤزايدئ. اسئرةسة، ІІІ ءبولئمنئث باپتارئ قازاق جةرئن ساقتاپ قالؤعا نةگئزدةلگةن بولاتئن:
«19. قازاق ةلئنئث جةرئ ساؤداعا تذسپةيدئ، قذداي ونئ ادام بالاسئنا پايدالانؤ ءذشئن جاراتتئ». وكئنئشتئسئ دة سول، بذگئنگئ تاثدا قازاق جةرئ زاثدئ تذردة ساؤدا اينالئمئنا ءتذسئپ كةتتئ. ويتكةنئ «جةر تؤرالئ» زاثئمئز قالتاسئ قالئثداردئث مذددةسئ ءذشئن عانا جذمئس ئستةپ جاتئر. قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث كونستيتؤسياسئ، І -بولئم، 6-باپ، 3-تارماق: «جةر جانة ونئث قويناؤئ، سؤ كوزدةرئ، وسئمدئكتةر مةن جانؤارلار دذنيةسئ، باسقا دا تابيعي رةسؤرستار مةملةكةت مةنشئگئندة بولادئ. جةر، سونداي-اق زاثدا بةلگئلةنگةن نةگئزدةردة، شارتتار مةن شةكتةردة جةكة مةنشئكتة دة بولؤئ مذمكئن».
بذگئندة ةلباسئنئث ارالاسؤئمةن ةندئ-ةندئ عانا قوزعاؤ الئپ جاتقان، مةملةكةتتئك قئزمةتكةرلةردئث قازاق ءتئلئن مئندةتتئ ةركئن ءبئلؤئ دة ب. سئرتانوأتئث ؤستاأئندا كورئنئس تاپقان ةدئ. «سؤديالار قازاق ءتئلئن ءبئلؤئ شارت. باسقا ناسئلدةردئث سوتتا ءوز تئلدةرئندة سويلةؤ حذقئ بار» دةيدئ ب. سئرتانوأ. ال، ءبئزدئث قازئرگئ اتا زاثئمئزدئث І ءبولئم، 7-باپ، 1-تارماعئندا «قازاقستان رةسپؤبليكاسئنداعئ مةملةكةتتئك ءتئل - قازاق ءتئلئ» دةپ كورسةتئلگةنمةن، ةكئنشئ تارماق قازاق ءتئلئن ورئس ءتئلئ الدئندا جئعئپ بةرئپ وتئر: «مةملةكةتتئك ذيئمداردا جانة جةرگئلئكتئ ءوزئن-ءوزئ باسقارؤ ورگاندارئندا ورئس ءتئلئ رةسمي تذردة قازاق تئلئمةن تةث قولدانئلادئ». العاشقئ اتا زاثدا سوت بيلئگئندةگئ ادئلةتسئزدئكتةردئ بولدئرماؤدئث دا وزئندئك جذيةسئ جاسالعان.
سئرتانوأ زاثدئ بذزعان سؤديالارعا بذگئنگئدةي كةشئرئممةن قاراؤ ةمةس، ولاردئ قئزمةتئنةن الؤ قاجةت دةپ سانايدئ. ةسةسئنة، «قازاق ةلئندةگئ بار سؤديالار ذلت ماجئلئسئنة ءومئر بويئ سايلانادئ». اتاپ وتةر جايت، سئرتانوأتئث ؤستاأئ بويئنشا ةلدة ءذش بيلئك بولماق: زاث شئعارؤشئ، اتقارؤشئ جانة سوت بيلئگئ. ءذش بيلئك بئر-بئرئنة باعئنبايدئ، باسسئزدئققا جول بةرمةؤدئث بةلگئسئ بولئپ تذرادئ. پارلامةنتتئك ةل باسقارؤ ذلگئسئن ذسئنعان ؤستاأ قازاق ةلئن ازاتتئققا باستايتئن ةدئ. راس، ساكةن وزبةكوأتئث پئكئرئنشة، بذل ؤستاأ تا قازاق دالاسئ ءذشئن «يدةال» زاث جوباسئ بولماس ةدئ.
«ويتكةنئ، - دةگةن زاثگةر، - ب. سئرتانوأ بذل قذجاتتا رةسةيدةن قالاي ازاتتئق الؤدئث جولدارئن كورسةتكةن جوق. دةگةنمةن، قذجاتتئث قاي ؤاقئتتا، قانداي جاعدايدا جازئلعانئن ةسكةرئپ، ونئث سول كةزدةگئ ءهام بذگئنگئ كونةرمةگةن ةرةكشةلئكتةرئن نةگئزگة الساق، «قازاق ةلئنئث ؤستاأئن» تذثعئش اتا زاثئمئز دةپ ماقتانؤئمئزعا تذرارلئق دذنية». ءجون پئكئر. الايدا، بذل قذجات جايئ كوپشئلئككة ءالئ بةيمالئم، تاريحتئث اشئلماعان كونة پاراعئ سياقتئ قالئپ قويئپ وتئر.
بارلئبةك سئرتانوأ ازئرلةگةن تاعئ ءبئر قذجات بار. بذل - بار بولعانئ 15 باپتان تذراتئن «ئنتئماق ةرةجةسئ». تالدئقورعان قالاسئنداعئ ءئلياس جانسذگئروأ مذراجايئنئث قولجازبالارئنداعئ قذجات «بذقاباي بالالارئنئث «ئنتئماق ةرةجةس» (بارلئبةك سئرتان ذلئ 50 ءذي اراسئندا مئناداي ذيئم اشادئ) دةپ اتالادئ. وتستاأكاعا كةتكةننةن كةيئن ةل باسقارؤ ئسئمةن اينالئسقان سئرتانوأتئث بذل ةرةجةنئ ناقتئ قاي ؤاقئتتا جازعانئ بةلگئسئز، مذنداي مالئمةتتةر ساقتالماعان. دةگةنمةن، ةرةجة باپتارئ اؤئل باسقارؤ ءئسئنئث ءتيئمدئ جولدارئن كورسةتةدئ.
ماسةلةن، 50 ءذي اراسئنداعئ بئرلئكتئ ءبئرتذتاس ذستاپ تذرؤ ءذشئن يسلامدئق ذستانئمداردئ العا تارتادئ. ايتالئق، ةرةجةنئث العاشقئ بابئندا بةرئلةتئن زةكةت، قايئر-ساداقانئ ءذي اراسئنداعئ ةث كةدةيئنة نة مةدرةسةگة بةرؤدئ ذسئنسا، كةيئنگئ 4 باپتا قاتئنئ ولگةن ةرگة ذيئم بولئپ قاتئن اپةرؤگة، اؤرؤدئ ذيئم بولئپ دارئگةرگة قاراتؤعا، اقئمال تارتقاننئث اقئسئن ذيئم بولئپ وتةؤگة، مالئ ولگةنگة ذيئم بولئپ مال اپةرؤگة ناسيحات ةتةدئ، سوعان شةشئم شئعارادئ.
ال، مذسئلمان پارئزدارئن ورئنداماعان، ياعني، ورازا، ناماز، زةكةت پارئزدارئنان باس تارتقان جاندارعا ايئپ رةتئندة ءار جولئ ون سومنان تولةپ وتئرؤ قاجةت ةكةنئن ايتادئ. قاراپ وتئرساق، ءبئر جاعئنان بذل مةدرةسةنئث، كةدةي-كةپشئكتئث جاعدايئنا قاراسؤ بولعانئمةن، ةكئنشئ تذرعئدان اؤئل تذرعئندارئنئث يسلام شاريعاتئن بذلجئتپاي ساقتاؤئنا باستايتئن تالاپ ةكةنئ كورئنئپ تذر.
بارلئبةك سئرتانوأ ةرةجةسئ تةك قذقئقتئق ماسةلةلةرمةن عانا شةكتةلمةيدئ. كةشةگئنئث دة، بذگئنگئ قوعامنئث دا ادةبي-ةستةتيكالئق ماسةلةلةرئن مةثزةپ، كوكسةيدئ. «ئنتئماق ةرةجةسئنئث» 10، 14-باپتارئندا بئلاي دةلئنةدئ:
«...10. ذرلئق، وتئرئك، بوقتاؤ، ويناس ءتئپتئ بولماسئن. بولسا، اباقتئدان باسقا كوپكة ات-شاپان بولسئن؛
...14. قارتا، باسقا قذمار ويناماسقا». وركةنيةتتئ ةلدةردئ بئلاي قويعاندا، دامئعان، دامؤشئ ةلدةردئث كوپشئلئگئندة قاعاز جذزئندةگئ مذنداي مورالدئق ةرةجة جوق. بذل كوبئنة ادامنئث جةكة باس ادةبئ رةتئندة ةسكةرئلةدئ دة زاث، ةرةجة تالاپتارئنان قاعئس قالادئ.
بارلئبةك سئرتانوأتئث كورةگةندئگئ وسئدان كورئنةدئ، ول 50 ءذي اراسئنداعئ ئنتئماقتئ ذستاؤدئث ءبئر جولئ ازدئرعئش ارةكةتتةردةن ادا بولؤ ةكةنئن ءاؤ باستا-اق ءتذسئنئپ، وعان قاعاز، زاث جذزئندة تئيئم سالؤدئ ءجون سانايدئ. سئرتانوأ اؤئل باسقارؤ ئسئندة داؤ شةشؤ بيلئگئن اقساقالعا جذكتةيدئ. ارينة، اقساقال تاؤةلسئز سايلاؤ جولئمةن تاعايئندالادئ. «...ءبئر ستارشئن ةلدة جذمئسئ بولسا، سايلاعان سةگئز اقساقال ءبئتئرئپ تذرادئ» دةيدئ ب. سئرتانوأ. بذل رةتتة ونئث بذل بيلئكتئ حالئق ءداستذرئ بويئنشا بيلةرگة بةرمةي، اقساقالدارعا ذستاتؤئن زاثگةر ساكةن وزبةكوأ بئلايشا تذجئرئمداعان:
«1867-68 - جئلدارئ قازاق دالاسئنا ةنگئزئلگةن «ؤاقئتشا ةرةجةدةن» كةيئن بيلةردئث سايلاؤ ارقئلئ «حالئق سوتئنا» ية بولؤ مارتةبةسئنئث ناتيجةسئندة ادئلةتسئزدئككة، پاراقورلئققا كةثئنةن جول اشئلؤئنئث سالدارئنان بيلةر بةدةلئن مذلدةم ءتذسئرئپ الدئ.
سةبةبئ، حالئق سوتئن سايلاؤ ورئس ذلئقتارئنئث تئكةلةي ارالاسؤئمةن بولئپ، ولاردئث ذسئنئسئمةن بولاتئن ئسكة اينالعان ةدئ. وسئنئ بايقاعان بارلئبةك سئرتانوأ داؤلاردئ شةشؤ مةن ةل باسقارؤ ءئسئن بةدةلدئ، ةل تانئعان، شةشةندئكتئ مةثگةرگةن اقساقالدارعا جذكتةيدئ».
جالپئ، «ئنتئماق ةرةجةسئ» ةكئ مادةنيةتتئث جةمئسئ (ءبئرئ - كوشپةلئ قازاق قوعامئنئث سالت-ءداستذرئ، قوعامدئق ينستيتؤتئ بولسا، ةكئنشئسئ - يسلام شاريعاتئ) رةتئندة سيپات بةرسة، وسئ ةكةؤئنئث قوسئندئسئ بوپ، ءبئر ذلئ ماقساتتئ كوزدةيدئ، ول - قازاق حالقئنئث تاؤةلسئزدئگئ، ةركئن ةلدئث ءوزئن-ءوزئ بيلةؤئ بولاتئن.
نذربولات امانجول، جؤرناليست.
skifnews.kz