ابئلاي حاننئث حاتتارئ
ХVІІІ عاسئردئث ورتاسئ - جوثعار حاندئعئنئث جةر بةتئنةن جويئلا باستاعان شاعئ. وسئ ءبئر تاريحي كةزةثدة قازاق حاندئعئ مةن چيث پاتشالئعئ ئرگةلةس كورشئگة اينالئپ، ءبئر-بئرئمةن تئكةلةي قارئم-قاتئناستا بولا باستادئ. بذل قارئم-قاتئناس ءبئر جاعئنان ةكئ ةلدئث كةيبئر مذددةلةرئن تذيئستئرسة، ةكئنشئ جاعئنان ءبئرسئپئرا كذردةلئ تاريحي ماسةلةلةردئ تؤدئرعان. مئسالئ، سول داؤئردةگئ قازاق بيلةؤشئلةرئنئث چيث پاتشالئعئنا جئبةرگةن ءارتذرلئ سيپاتتاعئ حات-قذجاتتارئ شاث باسقان مذراعاتتاردا ساقتالئپ كةلدئ.
چيث پاتشالئق مذراعاتئنداعئ شاعاتاي، توت-موثعول جانة مانجؤ تئلدةرئندة حاتتالعان قذجاتتار ارقئلئ ابئلاي حاننئث الةؤمةتتئك جانة ةلارالئق ديپلوماتياسئ جايئندا جاثا دةرةكتةردئ قولعا تذسئرؤگة مذمكئندئك الدئق.
بذل ماسةلةلةردئث شئن ءمانئن اشؤ ءذشئن عالئمدار تئث دةرةكوزدةر نةگئزئندةگئ عئلئمي تالداؤلار جاساؤئ كةرةك. وسئعان دةيئن قذپيا قذجاتتار ةسةبئندة ساقتالئپ كةلگةن مذراعات قذجاتتارئ تاريح ءذشئن ءبئرشاما جاثالئق اكةلؤدة. اتالمئش داؤئردة مانجؤ-قئتايلار جيناعان قازاق دالاسئ شئعئس بولئگئنئث تاريحي گةوگرافياسئنا، سول ولكةنئث ساياسي، ةكونوميكالئق، ةتنيكالئق جاعدايئنا جانة قازاق-قئتاي قارئم-قاتئناسئنا قاتئستئ مالئمةتتةردئث كوبئسئ دةرلئك اؤدارئلماعاندئقتان نةمةسة ادةيئ قذپيا ذستاپ كةلگةندئكتةن وسئعان دةيئن جذرتتئث نازارئنا ئلئنبةگةن. كذنئ بذگئنگة دةيئن قئتايداعئ قذپيا مذراعاتتار اراسئنان وتاندئق عالئمدار 50 دةن استام چيث پاتشالئق قذجاتتارئنا ساراپتاما جاساپ، ولاردئث نةگئزگئ مازمذنئ مةن تاريحي ءمانئن انئقتادئ.
تومةندة ءبئز ابئلاي حاننئث چيث پاتشاسئنا جازعان ديپلوماتيالئق حاتتارئنئث كوشئرمةلةرئ مةن اؤدارما نذسقالارئن كورئپ وتئرمئز.
ابئلاي حاننئث 1760 - جئلدئث سوثئندا چيث پاتشاسئ شيانلذثعا جولداعان حاتئنئث مانجؤ تئلئندةگئ اؤدارما نذسقاسئندا بئلاي دةلئنگةن ةكةن:
- ةلئمنئث قونئستارئ: شئعئسئ - چورگو جةرئنة، وثتذستئگئ - شارابةلگة، ورتاسئ - لةپسئگة جةتئپ تذر.
- ذلئ ةجةن مةنئث كةلةشةك ذرپاعئمنئث، مةنئث بالالارئمنئث قولئندا ساقتالاتئن قئزئل تاثبا باسئلعان حات جولداپ بةرگةي.
ابئلاي حاننئث چيث پاتشاسئ شيانلذثعا جازعان حاتئ. بئزگة بذل حاتتئث تةك مانجؤ تئلئندةگئ اؤدارما نذسقاسئ جةتكةن. 1771 - جئلئ جازئلعان بذل حاتتئث مازمذنئ مئناداي:
-
تورعاؤئت... تذتقئنداردئث ايتؤلارئنا قاراعاندا، نويان داتا الاق-ذلا، قذلجا جانة حاينذق سئندئ جةرلةردةگئ ؤلةتتةردئ باستاپ، بذرئتتارعا بارئپ قوسئلماق ةكةن.
-
تورعاؤئتتار الاق-ذلادان كةتكةن شاقتا، سةندةردئث 500 ادامدارئثدئ ءولتئرئپ كةتكةن ةدئ. ةندئ مئنة، ولار قايتئپ كةلئپ، ماعان جورئق جاساؤدا. سةندةر وسئلاردئ وزدةرئث باعئندئرئپ الساثدار.
-
(تورعاؤئتتار) الاق-ذلاعا بارا قالعان كذندة، ونسئز دا مذشكئل حالدةگئ ةل-جذرت قايعئلئ جاعدايعا دؤشار بولؤئ ئقتيمال ‒ بذرئن كذنقوجئ مةن ايقوجا ءدال سولاي بولعان: ولار ياركةنتكة كئرگةندة، جاعداي شيةلةنئسئپ، تةك اپات تؤئنداتقان.
مذندا ابئلاي حان ءوز كةزئندة تارباعاتاي مةن جةتئسؤ جةرئنةن ايدالعان داتانئث قايتادان تارباعاتاي ءوثئرئ مةن جةتئسؤ جةرئنة بارئپ، ونداعئ قازاق جذرتئمةن جاؤلاسئپ جاتقان بذرئتتارمةن (قئرعئزدارمةن) بئرلةسئپ، قازاقتارعا قارسئ شئعؤئنا جول بةرئلمةيتئدئگئن ايتقان. سونئمةن بئرگة، ابئلاي حاننئث مذندا الگئ داتا ةسئمدئ قالماقتئث ءوز كةزئندة چيث ارمياسئن قئرعاندئعئن مانجؤ-قئتايلاردئث ةستةرئنة سالئپ، چيث پاتشالئعئنئث كذشئ ارقئلئ قالماقتاردئ جويؤدئ نةمةسة قازاق جةرئنةن الاستاتؤدئ كوزدةپ وتئرعانئ انئق بايقالادئ.
1767 - جئلعئ ابئلاي حاننئث چيث پاتشاسئ شيانلذثعا توت-موثعول تئلئندة (قالماق تئلئندة) جازعان حاتئ بولئپ تابئلادئ. حاتتئث مازمذنئ مئناداي:
-
بذرئتتار مةن ةردةني بئرلةسئپ، ءبئزدئث ذلئ ءجذزئمئزدئ شاپقان ةدئ، سول سةبةپتةن بئلتئر ءبئز دة جورئق جاساپ، بذرئتتاردئ باعئندئردئق؛
-
بذحارا، سامارقان جانة سول ماثداعئ حالئقتاردئث بارلئعئ بئزبةن تاتؤ-ءتاتتئ قارئم-قاتئناستا، تةك باتئسئمئزدا تذراتئن ةردةني جذرتئمئزعا تئنئشتئق بةرمةي، ءجيئ شابؤئلداپ كةلةدئ؛
-
الگئلةر ئلعيدا قامالدئث ئشئندة تئعئلئپ الئپ، شايقاسقا شئقپايدئ.قامالدارئن قيراتايئق دةسةك، زةثبئرةگئمئز جوق. وسئ سةبةپتةن ءبئز ذلئ ةجةن بوعدا حاننان زةثبئرةك جانة اسكةري كذش سذرايمئز.
«استانا اقشامئ» گازةتئ