بذگئن قازاقتئث اعارتؤشئ-پةداگوگئ، جازؤشئ ئبئراي التئنسارين دذنيةگة كةلگةن كذن

تؤئپ-وسكةن جةرئ -قوستاناي وبلئسئنئث قوستاناي اؤدانئ، ارقاراعاي اؤئلئ. وسئ وثئردة، توبئل وزةنئنئث جاعاسئنان توپئراق بذيئرعان.
1850- جئلئ ورئنبور شةكارا كوميسسياسئنئث قازاق بالالارئ ءذشئن اشقان مةكتةبئنة وقؤعا تذسةدئ. مةكتةپتئ بئتئرگةن سوث، ورئنبور شةكارا كوميسسياسئندا اسكةري ستارشينا بولئپ قئزمةت اتقاراتئن ذلكةن اكةسئ بالعوجا جاثبئرشئ ذلئنئث حاتشئسئ بولادئ (1857-1859). ورئنبور وبلئستئق باسقارماسئندا ءتئلماشتئق قئزمةت اتقارادئ.
1860- جئلئ ورئنبور بةكئنئسئندة (تورعاي) قازاق بالالارئ ءذشئن مةكتةپ اشؤ تاپسئرئلادئ، ءارئ سول مةكتةپكة ورئس ءتئلئنئث مذعالئمئ بولئپ بةلگئلئنةدئ.
ذستازدئق-اعارتؤشئلئق قئزمةتكة قوسا ئبئرايعا باسقا دا جذمئستاردئ اتقارؤ جذكتةلةدئ. ورئنبور گةنةرال-گؤبةرناتورئنئث تئكةلةي تاپسئرؤئ بويئنشا تورعايدا ءتورت رةت ؤةزدئك سؤديا بولئپ (1868-1874)، تورعاي ؤةزدئك باستئعئنئث اعا جاردةمشئسئ (1876-1879) قئزمةتئن اتقارادئ.
ئبئراي ينسپةكتورلئق قئزمةتكة كئرئسكةن سوث وقؤ-اعارتؤ جذمئستارئن ودان ءارئ جانداندئرئپ، ةلةك، قوستاناي، تورعاي، ئرعئز ؤةزدةرئندة ءبئر-بئردةن ةكئ كلاستئق ورئس-قازاق مةكتةپتةرئن اشئپ، ولاردئ قاجةتتئ كئتاپتارمةن جاساقتايدئ. اسئرةسة، ةلدئ كوشپةلئ ءومئر سالتئن ةسكةرئپ، رةسةيدئث حالئق اعارتؤ جذيةسئنة جاثا ذلگئلئ ءبئلئم بةرؤ ءتاسئلئن ذسئنئس ةتةدئ.
ناتيجةسئندة، 1888- جئلئ 10- ساؤئردة ورسكئدة باستاؤئش مةكتةپتةر ءذشئن قازاق جاستارئنان وقئتؤشئلار دايارلايتئن مذعالئمدةر مةكتةبئ اشئلادئ. ئبئراي مذنان ءارئ قازاق جاستارئ اراسئنان ةكونوميكا، اؤئل شارؤاشئلئعئ، قول ونةر كائسپشئلئگئ سالالارئنا قاجةتتئ ماماندار دايارلايتئن ؤچيليششةلةر اشؤعا كوپ كذش جذمسايدئ. تئپتةن، قوستانايدان اشئلاتئن اؤئل-شارؤاشئلئق ؤچيليششةسئنة ءوزئنئث يةلئگئندةگئ جةرئن بةرةتئنئ تؤرالئ وسيةت قالدئرادئ. ئبئرايدئث قازاق قئزدارئ ءذشئن تورعايدا، قوستانايدا، قارابذتاقتا، اقتوبة مةكتةپ-ينتةرنات اشتئرؤئنئث تاريحي ءمان-ماثئزئ زور بولدئ.
ئبئراي ورئس-قازاق مةكتةپتةرئ ءذشئن ارناؤلئ وقؤ قذرالدارئن شئعارؤ قاجةت دةپ سانادئ. وقئتؤ ادئستةرئن جاثا باعئتتا قذردئ، وقؤعا دةگةن بالانئث ئنتاسئ مةن قئزئعؤشئلئعئن ارتتئرؤدئ كوزدةدئ، وقؤدئ انا تئلئندة جذرگئزدئ. مةكتةپ وقؤئندا، اسئرةسة، انا تئلئنة ذيرةتؤدة ك.د.ؤشينسكيدئث ويلارئنا جذگئندئ. قازاق بالالارئنئث تانئم-تذسئنئگئنة لايئقتئ وقؤ-ادئستةمةلئك قذرالدار جازدئ. ول ورئس-قازاق ؤچيليششةسئندة ؤشينسكيدئث «بالالار دذنيةسئن»، ل.ن.تولستويدئث «الئپپة جانة وقؤ قذرالئن»، د.ي.تيحوميروأتئث «گرامماتيكانئث قاراپايئم كؤرسئن» وقؤ قذرالئ رةتئندة ذسئندئ.
1879 ج. ونئث «قازاق حرةستوماتياسئ» اتتئ وقؤلئعئ جانة ديداكتيكالئق وقؤ ماسةلةسئ جونئندة «قازاقتارعا ورئس ءتئلئن ذيرةتؤدئث باستاؤئش قذرالئ» جارئق كوردئ. بذل ةكئ كئتاپ تا قازاق بالالارئن كيريلليسا نةگئزئندة وقئتؤعا ارنالعان تذثعئش وقؤ قذرالدارئ بولدئ.
ئبئراي - جاثا داؤئردةگئ قازاق ادةبيةتئنئث قالئپتاسؤئنا قوماقتئ ذلةس قوسقان. ول قازاق جاستارئن ةث الدئمةن وقؤ، ونةر-ءبئلئم، تةحنيكانئ يگةرؤگة شاقئرادئ («وقئساثئز، بالالار، شامنان شئراق جاعئلار. تئلةگةنئث الدئثنان، ئزدةمةي-اق تابئلار»). اأتور وقؤ-ءبئلئمنئث تةك ئزدةنئس، ةثبةكپةن تابئلاتئنئنا ءمان بةردئ. بذعان ينةمةن قذدئق قازعانداي ئجداهاتتئلئق، تالاپ پةن سابئرلئلئق قاجةت ةكةنئن ةسكةرتةدئ. ال وقئماعان نادانداردئ اقئن از عانا سوزبةن سئناپ، ولاردئث اق، قارانئ ايئرمايتئن كورسوقئر ةكةنئن ايتادئ («وقئماعان جذرةدئ، قاراثعئنئ قارمالاپ. ناداندئقتئث بةلگئسئ - ةش اقئلعا جارئماس»).
وقؤ، بئلئمنئث پايداسئ قانداي، ول نةگة كةرةك دةگةن ماسةلةگة كةلگةندة، ونئث ءومئر ءذشئن، بولاشاق ءذشئن قاجةت ةكةنئن تالداپ كورسةتةدئ («اتا-ةنةث قارتايسا، تئرةؤ بولار بذل وقؤ. قارتايعاندا مال تايسا، سذيةؤ بولار بذل وقؤ»). جاستاردئ ونةر-ءبئلئم، تةح-نئ يگةرؤگة ذندةؤ اقئننئث «ونةر-ءبئلئم بار جذرتتار» دةگةن ولةثئندة ءوز جالعاسئن تاپقان. ول ونةر-بئلئمئ جةتئلگةن ةلدةردئث ارتئقشئلئعئ قانداي، ولار سول ونةرئمةن نةنئ يگةرئپ وتئر، ةرتةثگئ ءومئردئث تالاپ-تئلةكتةرئ نة سةكئلدئ كذردةلئ ماسةلةلةردئ جاستار الدئنا كولدةنةث تارتؤ ارقئلئ ولارعا وي تاستاپ، ونةر-ءبئلئمدئ باتئل يگةرؤگة شاقئرادئ («ادامدئ قذستاي ذشئردئ، مال ئستةيتئن جذمئستئ، وت پةن سؤعا ءتذسئردئ. وتئنسئز تاماق پئسئردئ، سؤسئزدان سؤسئن ءئشئردئ»).
ئبئراي سونداي-اق ؤشينسكيي، ل.ن.تولستوي، ي.ا.كرئلوأ، ي.پاؤلسون شئعارمالارئن قازاق تئلئنة ءتارجئمالاپ، قازاق ادةبيةتئندة كوركةم اؤدارما جانرئن قالئپتاستئردئ.
قازاقستان ذكئمةتئ 1989 ج. 22 - جةلتوقسانداعئ قاؤلئسئمةن ئبئرايدئث تؤعانئنا 150 جئل تولؤئنا وراي مةرةيتويئ وتكئزئلئپ، ذستازدئث مذرالارئنا ارنالعان عئلئمي، تاريحي، پةدوگوگيكالئق ةثبةكتةر جارئق كوردئ. ارقالئق قالاسئندا ئبئراي مذراجايئ اشئلدئ. توبئل بويئنداعئ ئبئراي قئستاؤئ جانئندا، مذردةسئ قويئلعان جةردة، ئبئرايعا كذمبةزدئ مازار ورناتئلدئ. قازاقستاندا ئبئراي اتئندا اؤدان، اؤئلدار، جوعارئ وقؤ ورئندارئ، شئث، ت.ب. بار.