قازاق كوشئنئث بذگئنئ مةن ةرتةثئ

استانا. 29- قازان. قازاقپارات - جاقئندا الماتئدا دذنيةءجذزئ قازاقتارئ قاؤئمداستئعئنئث 20 جئلدئق مةرةيتويئنا وراي «ةتنيكالئق قازاقتاردئث اتاجذرتقا ورالؤئ قازاق مةملةكةتئنئث كوشئ-قون ساياساتئنئث قذرامدئ بولئگئ: كةلةشةگئ مةن شةشئلؤ جولدارئ» اتتئ حالئقارالئق عئلئمي-پراكتيكالئق كونفةرةنسيا بولئپ ءوتتئ. وسئ كونفةرةنسيادا بايانداما جاساعان تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ زاردئحان قينايات ذلئ قازاق كوشئنئث بذگئنئ مةن وتكةنئن سارالادئ.
None
None

قازاقستان الةمدة تارئداي شاشئلئپ جذرگةن قانداستارئن اتاجذرتئنا شاقئرؤشئ ءذش مةملةكةتتئث ءبئرئ. الةؤمةتتئك دامؤ تذرعئسئنان جةتةكشئ مةملةكةتتةر قاتارئنا قوسئلدئ. قازاقستانعا سوثعئ 20 جئلدا 1 ميلليونعا جؤئق ورالماندار كةلدئ. ولاردئث قازاقستاننئث بذگئنگئ ومئرئنة قوسئپ وتئرعان دةموگرافيالئق جانة الةؤمةتتئك، مادةني ذلةسئ ذشان-تةثئز. بذل تؤرالئ ةلباسئ نذرسذلتان نازاربايةأ 2011- جئلئ مامئردا وتكةن دذنيةءجذزئ قازاقتارئنئث ІІ قذرئلتايئندا: «بيئل تاؤةلسئزدئكپةن بئرگة اتامةكةنگة ات باسئن بذرعان ذلئ كوشكة دة 20 جئل تولدئ. سودان بةرئ ذلئ كوش ءبئر ءسات تة تولاستاعان ةمةس. ات قازئعئن بايلار اتامةكةنگة 20 جئل ئشئندة 300 مئثعا جؤئق وتباسئ كوشئپ كةلدئ.

 وسئلايشا ةل حالقئنئث سانئ 1 ميلليونعا جؤئق قانداسئمئزبةن تولئقتئ. جانة قانداي قانداستارمةن دةثئز... ولار جات جةردة، شةت جايلاپ ءجذرئپ، كوزدةرئنئث قاراشئعئنداي ساقتاپ كةلگةن قايماعئ بذزئلماعان قازاقئلئعئن، ءتئلئن، سالتئن الئپ كةلدئ. بذگئندة اتامةكةنگة ورالعان اعايئننئث دةنئ قازاق ةلئندة ءوز ورئندارئن تاؤئپ، ءارقايسئسئ تاؤةلسئز ةلدئث ءبئر كئرپئشئ بولئپ قالانئپ ذلگةردئ. ويتكةنئ ولار قاي قيئردا تؤسا دا انانئث الديئ، اتانئث باتاسئمةن جورگةگئندة قازاق قوعامئنئث قذرئش كئرپئشئ بولئپ قذيئلعان»، - دةپ تولعانعان ةدئ. نازارلارئثئزعا ذسئنئلئپ وتئرعان ماقالا وسئ ماسةلة تذرعئسئنان ءسوز قوزعايدئ.

قاؤئمداستئق قازاقتئث تاعدئرئنان تؤعان تاريحي قذبئلئس بولاتئن. 1990- جئلدارئ اتامةكةنئنة ات باسئن بذرعان قازاقتاردئ قذشاق جايا قارسئ الئپ، اعايئندئ-اعايئنمةن قاؤئشتئرعان التئن كوپئرئ بولدئ. دذنية جذزئلئك قازاقتار قاؤمداستئعئ (د ج ق ق) وسئلايشا اتاجذرتئن اثساپ كةلگةن قازاقتاردئث ات بايلايتئن اق وتاؤئنا اينالدئ. وسئ قذبئلئستئث ئستئعئ مةن سؤئعئن ءبئر كئسئدةي باسئنان وتكةرگةن ادام قالداربةك نايمانبايةأ ةدئ. ول دذنيةجذزئنة شاشئراپ كةتكةن قازاقتار ءذشئن الئستئ جاقئنداتئپ، الاشتئ ءبئر-بئرئمةن تابئستئرؤعا بارئن سالدئ. قالدةكةث كوشئپ كةلگةن اعايئنداردئث مذنداعئ ناعئز جاناشئرئ بولاتئن. شةتةلدةگئ ءبئر قازاقتئث اتئ اتالسا، ونئث كئم ةكةنئن جازباي بئلةتئن. اسئرةسة زيالئ قاؤئم وكئلدةرئنة كوپ كوثئل ءبولدئ.

«شةتةلدةگئ قازاقتار. قاؤئمداستئق كئتاپحاناسئ» سةرياسئمةن كوپتةگةن كئتاپتار باسئپ شئعاردئ. قازئر سول كئتاپتار ادامدار ئزدةپ ءجذرئپ وقيتئن قذندئ دذنيةلةرگة اينالئپ وتئر. بذگئندة د ج ق ق ءوز مذمكئندئگئنشة قئزمةت اتقارئپ، قالدةكةثنئث باستاعان ءئسئن جالعاستئرئپ كةلةدئ. مةن بذل تؤرالئ ماقالا جازعان ةدئم. ماقالا وسئ كونفةرةنسياعا ارنالعان جيناقتا باسئلئپ شئققان ةكةن. مةن ونئ قايتالاپ جاتپاي كوشئ-قون، ونئث وتكةنئ مةن كةلةشةگئنة قاتئستئ كةيبئر ماسةلةلةرگة توقتالئپ كورةيئن.

حالئقارالئق كوش دةگةن ماثگئلئك جاراتئلئستئ قذبئلئس ةمةس. ول كوبئندة دذنيةءجذزئن قامتئعان الةؤمةتتئك تولقئنئستار، سوعئس، توثكةرئستةر يمپةريالاردئث ئدئراؤئ سياقتئ ساياسي-الةؤمةتتئك وقيعالاردئث اسةرئنةن تؤئندايدئ. دذنيةجذزئلئك І سوعئس سالدارئنان الةم ةكئگة جارئلدئ. رةسةيدةگئ قازان توثكةرئسئ سول جارئلئستئث جةمئسئ ةدئ. سالدارئنان بذرئن رةسةيگة بودان بولعان ذلت حالئقتارئنئث ءبئر توبئ اتاجذرتئنان ئعئسؤعا ءماجبذر بولدئ. دذنيةجذزئلئك ІІ سوعئس ةؤروپا مةملةكةتتةرئنئث شةكاراسئن وزگةرتتئ. سول سياقتئ قازئر اراب ةلدةرئندة ورئن العان ديكتاتؤراعا قارسئ حالئق مايدانئنان قانشاما حالئق جاپا شةگئپ جاتئر.

ءبئزدئث قازاق وتارشئلدئق ساياساتتان جاپا شةككةن حالئقتاردئث ءبئرئ. 1990- جئلدارئ اتاجذرتقا بةت بذرعان قازاق كوشئ قازاقتئ ةتنودةموگرافيالئق جانة رؤحاني قذلدئراؤدان قذتقارؤ جولئندا جاسالعان يگئ قادامداردئث ءبئرئ بولاتئن. 1989- جئلئ كةثةستةر وداعئ كولةمئندة جذرگئزئلگةن جان ساناعئنئث رةسمي قورئتئندئسئنا جذگئنسةك، قازاقتار رةسپؤبليكاداعئ 16199،2 مئث حالئقتئث 40،14 عانا قذرايتئن. مئسالئ، بذل كورسةتكئش سةلينوگرادتا - 17،71، الماتئدا - 23،82، سولتذستئك قازاقستاندا - 22،62، اقمولا وبلئسئندا - 25،12 بولدئ.

ذلتتئق قذلدئراؤدئث مذنداي كورسةتكئشتةرئ الةمدة سونشالئقتئ كوپ بولماعان. تةك امةريكاعا سئرتتان قونئس اؤدارعان اق ناسئلدئلةردئث سانئنئث وسئمئنةن 18 ع. 70-80 جئلدارئ ابوريگةندئك ذندئستةر «قئزعئلت ءتذستئ امةريكاندئقتارعا» اينالسا، كةثةستةر وداعئنئث قيئر شئعئسئنداعئ جةرگئلئكتئ تؤنگؤس جانة حانتئ، مانسئلار 19 ع. 60-70 جئلدارئ ةتنودةموگرافيالئق قذلدئراؤدئث سالدارئنان «قارا ورئس» بولئپ كةتكةن تاريحتئ ءبارئمئز بئلةمئز. گؤميلةأتئث ايتؤئنشا، مذنداي ةتنوستئث الدئندا ةكئ ءتذرلئ تاثداؤ قالادئ. نة بوگدةلةرگة ءسئثئسئپ ءبئرجولا جذتئلئپ كةتؤ، نةمةسة تذرةن سالئپ، قايتا سةرپئلئس كذشئن (پاسسيونارنئي تولچوك) الؤ. قازاققا سةرپئلئس كذش قوسئپ، ذلتئمئزدئ ةتنودةموگرافيالئق قذلدئراؤدان قذتقارعان فاكتورلاردئث ءبئرئ وسئ قازاق كوشئ.

وزدةرئثئز ويلانئپ كورئثئزدةرشئ! ةگةر 1955-1962- جئلدارئ ق ح ر-نان، قازئردة سانئ 1 ميلليوننان اسقان 260 مئث قازاق كةلمةگةندة، جةلتوقسان كوتةرئلئسئ بولماعاندا، ةلئمئز تاؤةلسئزدئككة قول جةتكئزئپ، شةت مةملةكةتتةردةن 1 ميلليونعا جؤئق قازاق اتاجذرتقا ورالماعاندا قازاق قانداي كذيدة بولار ةدئ؟ قازاقستان ذكئمةتئ جانة قازاق زيالئلارئ بذل مذمكئندئكتئ دةر كةزئندة دذرئس باعامداپ، ونئ ئسكة اسئرا الدئ. ؤاقئت كذتتئرمةي 1991- جئلئ اتاجذرتقا بةت بذرعان قازاق كوشئ باستالئپ، بذل قذبئلئس 20 جئلدئث ئشئندة ءوزئنئث شارئقتاؤ شةگئنةن ءوتئپ، قيئن-قئستاؤ (كريتيچةسكي) كةزةثئنة جةتئپ ذلگئردئ. وقيعانئ دذرئس باعامداؤ ءذشئن كوش پروسةسئن تومةندةگئ كةزةثدةرگة ءبولئپ تالداپ كورؤگة بولاتئن سياقتئ.

1. الةمدة قالئپتاسقان جاثا ساياسي احؤال، بذرئنعئ كةثةستئك مذمكئندئكتةرگة سذيةنئپ، قازاقپةن-قازاق ئزدةسئپ تابئسقان العاشقئ كةزةث (1991-1995 ج ج.). قازئرگئ كذنگة دةيئن اتاجذرتقا ورالعان قازاقتئث 223 بولئگئنة جؤئعئ وسئ العاشقئ بةس جئلدئث ذلةسئندة. اتاجذرتقا كةلگةنئ ءذشئن ومئردةن ذتقاندارئ دا وسئ توپ. ولار قالاعان جةرلةرئنة ورنالاستئ، كةلگةن ءاربئر وتباسئ ءذي-جايمةن قامتاماسئز ةتئلئپ، باسقاداي ءتذرلئ كومةكتةرگة ية بولدئ. بذگئنگئ كذنئ ورالماندار ئشئنةن ءتذتئنئ كوككة ذشئپ تذرعاندار دا وسئ توپتان.

2. رةسپؤبليكانئ قامتئعان ةكونوميكالئق داعدارئس باستالئپ، كوشتئث قارقئنئ باسةث تارتقان ةكئنشئ كةزةث (1995-2000 ج ج.). اتالعان كةزةثگة قاتئستئ ءذش ءتذرلئ ةرةكشةلئكتئ اتاپ وتكةن ءجون. 1) رةسپؤبليكا كولةمئندة جاپپاي جةكةشةلةندئرؤ ناؤقانئ باستالدئ. ناؤقان جةرگئلئكتئلةر ءذشئن ءتيئمدئ بولدئ. ال ق ر ازاماتتئعئن الئپ ذلگةرمةگةن ورالماندار جةكةشةلةندئرؤدةن شةت قالدئ. 2) «حالئقتئث كوشئ-قونئ تؤرالئ زاث» قابئلداندئ. بذل زاثنئث قذقئقتئق پارمةنئنةن گورئ كوشئ-قونعا دةگةن ساياسي ماثئزئ زور بولاتئن. 3) جاثادان كوشئپ كةلؤشئلةردئث سانئ كذرت ازايعاندئقتان ذكئمةت قولدا بار مذمكئندئكتئ بذرئن كوشئپ كةلگةندةردئث يگئلئگئنة جاراتتئ.

3. نارئقتئق ةكونوميكانئث جاثا مذمكئندئكتةرئنة سذيةنئپ، كوش قايتا قارقئن العان ءذشئنشئ كةزةث (2001-2007/2008 ج ج.). شةت ةلدةردةن كةلةتئن ينأةستيسيا قارقئن الدئ. ةنةرگيانئث جاثا كوزدةرئ اشئلدئ. جةر جةكة مةنشئككة اينالئپ، ذلتتئق كاپيتال يةلةرئ پايدا بولدئ. 2002- جئلئ 23-24- قازاندا تذركئستاندا وتكةن د ج ق ق ІІ قذرئلتايئنئث شةشئمدةرئ كوشئ-قونعا جاثا قارقئن اكةلدئ.

4. الةمدئك ةكونوميكالئق داعدارئس، باعانئث كذرت ءوسؤئ، كوشتئ باسقارؤداعئ جذيةلئك قاتةلئكتةر، كوشكة دةگةن كةرةعار پئكئرلةر مةن ناسيحاتتئث سالدارئنان كوشئ-قون توقئراؤعا ذشئراعان (2007-2008- جئلداردان باستالعان) قازئرگئ كةزةث. كوشتئث توقئراؤعا ذشئراؤئنئث دا وزئندئك سةبةپتةرئ بار. قازاق كوشئ قازاق ذلتئنئث دةموگرافيالئق جاعدايئن ءبئرشاما جاقسارتتئ.

قازاق ذلتئنئث سالماعئ سوثعئ ةسةپ بويئنشا 63 پايئزعا جةتئپ، ذلتتئق مةملةكةتتئلئككة بةت بذرؤ مذمكئندئگئ تؤدئ. ءبئراق ءبئز بذل مذمكئندئكتئ تولئق پايدالانا المادئق. بيلئك ماثئنداعئلار ذلتتئق مةملةكةتتئلئك ةمةس، حالئقارالئق ينتةگراسياعا بةيئمدةلگةن «كوپ ذلتتئ، مؤلت كؤلتؤرالدئ مةملةكةت» قذرؤ باعئتئن تاثدادئ. ناتيجةسئندة وداقشئلدئق، كوپ ذلتتئلئق يدةولوگياسئ باسئمدئلئق الئپ، ذلتتئق نةمقذرايدئلئق پايدا بولدئ. بذل كوشئ-قون پروسةسئنة اسةر ةتپةي قويمادئ. سوثعئ جئلدارئ ناسيحات ماشيناسئ قازاق كوشئن قولداؤ ةمةس، قارسئ جذمئس ئستةي باستادئ. ونئ باستاعان قاراپايئم حالئق، قاتارداعئ جؤرناليستةر ةمةس، اتقا مئنةرلةر، قولئندا بيلئگئ بار شةنةؤنئكتةردئث وزدةرئ.

 «ورالماندار دةگةن دايئن اسقا تئك قاسئق، جاتئپ ئشةرلةر، ءسوزقؤارلار، وتانئنا جانئ اشئمايتئندار» دةگةن سياقتئ ءتذرلئ اثگئمةلةر كوبةيئپ، تئپتةن جاثاوزةن وقيعاسئ ءذشئن ورالمانداردئ كئنالاؤعا دةيئن باردئ. مذنداي اثگئمةلةر قوردالانئپ كةلئپ، ذكئمةتتئ كوشئ-قونعا بةرئلةتئن كأوتانئ بئرةر جئلعا توقتاتا تذرؤعا ءماجبذر ةتتئ.

كوشئ-قوندئ باسقارؤ جذيةسئ اؤةل باستان تذراقسئز بولدئ. كوشئ-قون كوميتةتئ بئرنةشة رةت تاراتئلدئ. اقئر سوثئندا كوشئ-قوندئ باسقارؤ ءئسئ ئشكئ ئستةر مينيسترلئگئنة تاپسئرئلدئ. پوليسةيلئك جذية قاشاندا اسكةري تارتئپتةگئ قاتاث قذرئلئم. ال كوشئ-قون بولسا ادامداردئث سان قيلئ تاعدئرئ توعئسقان نازئك قذبئلئس. كةلئپ جاتقان اعايئنداردئث كوپشئلئگئ ورئس ءتئلئن، قازاقستاننئث زاثئن جةتئك بئلة بةرمةيدئ. بئلمةگةسئن قينالادئ، قينالعان ادامنان وكپة-ناز، قاتاث ءسوز شئعادئ، ونئ شةنةؤنئكتةر كوتةرة بةرمةيدئ. وسئندايدان بولئپ پالة، پالةدةن پارا شئعادئ. كةيبئر اعايئندار قازاقستاندئ جايلاعان پاراقورلئقتئ پايدالانئپ، كأوتا ساتئپ الئپ، كةلگةن ةلدةرئنة قايتئپ كةتتئ دةسئپ ءجذر بئلةتئندةر. ناعئز اعايئن ةكةنئمئز راس بولسا، شةنةؤنئكتةر اعايئنداردئث، اعايئندار بيلئكتئث وسال تذسئن ءويتئپ پايدالانباؤ كةرةك ةدئ.

وتكةن 20 جئلدا قازاقستاندا دا، قازاقتار تذرعان باسقا ةلدةردة دة ساياسي-ةكونوميكالئق، الةؤمةتتئك، قذقئقتئق جاعداي مذلدةم وزگةردئ. مذلئك جةكةشةلةندئرئلئپ، بايلئق، مذلئك ءوز يةلةرئن تاپتئ. ناتيجةسئندة ادامدار قوعامنان الاتئنئن الئپ، ايرئلاتئنئنان ايرئلئپ، ءومئر اركئمدئ ءوز ورنئنا قويدئ. ءبئراق قازاق ماسةلةسئ شةشئلمةگةن كذيئندة قالئپ وتئر. الةمدة ذلتتئق قذرامئنئث 33-34 پايئزئ جات ةلدةردة قالئپ وتئرعان مةملةكةت، ذلت جوق. سوندئقتان قازاق كوشئ ذزئلمةيتئنئنة مةن سةنةمئن.

ءبئراق مةنئثشة «الةمدةگئ 5 ميلليون قازاقتئ تذگةلئمةن كوشئرئپ الامئز» دةگةن جالاث ذران ةسكئرگةنئن مويئنداؤئمئز كةرةك سياقتئ. ةگةر حالئقارالئق ساياسي، الةؤمةتتئك وپةراتيأتئك جاعدايلار تؤئپ قالماسا، 1990- جئلدارداعئ سياقتئ ءدذبئرلئ كوش جؤئق ارادا قايتالانا قويمايدئ. ةندئگئ جةردة ةكئ جاعئ دا جاقسئ ويلانعان، ساباسئنا تذسكةن سابئرلئ كوش، كوشتئ باسقاراتئن مةملةكةتتئك ازاماتتئق يكةمدئ جذية قاجةت. مةن جذية مئنانداي بولؤ كةرةك دةپ ةشنارسة كةسئپ ايتا المايمئن.

قازاقستان ذكئمةتئ جانة اتاجذرتتاعئ قارا ورمان قازاقتئث ةندئگئ مئندةتئ الةمدة تارئداي شاشئراعان قازاقتئ قازاق كذيئندة ساقتاپ قالؤعا قام جاساؤ. مذنداي قامقورلئق اؤةلئ شةتةلدة تذراتئن جاستارعا كومةك قولئن سوزؤدان باستالؤئ كةرةك. جاستاردئ باؤرئمئزعا تارتئپ، ءبئلئم الؤئنا، وقئپ ذيرةنؤئنة كومةكتةسؤگة مئندةتتئمئز. بذل تؤرالئ كةزئندة پرةزيدةنت ن.نازاربايةأ تا ايتقان بولاتئن. ءبئراق ءتيئستئ مةكةمةلةر، ونداعئ كةيبئر ازاماتتار ئزگئ نيةت تانئتپاي وتئر.

 ايتالئق سوثعئ بةس جئلدا جئل سايئن شةت ةلدةردةگئ قازاق بالالارئنا بةرئلگةن وقؤ گرانتئنئث 200-300 ورئنئ بوس قالئپ كةلةدئ. بيئل 269 ورئن بوس تذر. ءبئراق وقؤ ءذشئن كةلگةن 49 بالا وقؤعا تذسة الماي ساندالئپ ءجذر دةپ ةستئدئم. ءبئز ءتيئستئ ورئنداردان جاستاردئ شةتقاقپاي قئلماي، جاناشئرلئق تانئتؤئن سذرايمئز. ءبئزدئث بالالارئمئز بئردة-ءبئر قئتاي يةروگليفئن بئلمةي بةيجيثگة بارئپ وقئپ كةلئپ جاتئر عوي. ال انا بالالار ءوز باؤئر ةتئمئز ةمةس پة!

شةت ةلدةگئ قازاق اعايئنداردئ تئعئرئققا تئرةپ وتئرعان جانة ءبئر ماسةلة بار. 2011- جئلئ 22- شئلدةدة «حالئقتئث كوشئ-قونئ تؤرالئ» جاثا زاث قابئلداندئ. زاثدا كةيبئر ئلگةرئلةؤشئلئك بار ةكةندئگئن جوققا شئعارؤعا بولماس. ءبئراق زاث ازاماتتئق، مةنشئك جانة باسقاداي زاثدارمةن ذيلةستئرئلمةگةندئكتةن كةيبئر قاتةلئكتةر كةتكةن. مئسالئ اتاجذرتقا كةلةمئن دةؤشئلةر جانة كةلئپ السادا ق ر ازاماتتئعئن الا الماي جذرگةندةر ءذشئن ةندئگئ جةردة بذرئنعئ تذرعان ةلئنئث ازاماتتئعئنان ءبئرجولاتا شئعئپ كةلؤ نةمةسة انئقتاما اكةلؤ مئندةتتةلگةن. بذل دةگةن ب ذ ذ باس اسسامبلةياسئ 1948- جئلئ 10- جةلتوقساندا قابئلداعان «ادام قذقئعئنئث جالپئ ةرةجةلةرئن» بئلاي قويعاندا، ازاماتتاردئث كونستيتؤسيالئق قذقئعئنا قايشئ كةلةدئ.

وزدةرئثئز بئلةسئزدةر، ق ر كونستيتؤسياسئنئث ІІ ءبولئمئنئث 10- بابئندا «ق ر ازاماتتارئن قازاقستاننان تئس جةرلةرگة الاستاتؤعا بولمايدئ» دةپ كورسةتئلگةن. الةمنئث قاي ةلئنئث كونستيتؤسياسئن الساثئز دا وسئنداي ةرةجة بار. سوندا ق ح ر، موثعوليا، وزبةكستان رةسپؤبليكاسئ ءوز ازاماتئنا «بذل ءبئزدئث ةلدئث ازاماتتئعئنان شئعارئلدئ» دةگةن انئقتاما قالاي بةرمةك؟! وسئدان بولئپ ازئرگة كأوتا جانة ازاماتتئق الؤ ماسةلةسئ توقتاپ تذر. مةنئمشة وسئ ماسةلةلةردئ رةتتةمةي قازاق كوشئ كولئكتئ بولا المايتئن ءتذرئ بار.

زاردئحان قينايات ذلئ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ

«تذركئستان» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار