الاشوردا كةثةستةر ذكئمةتئن مويئنداماعان

قازئرگئ زامان تاريحئ قذجاتتاماسئ ورتالئعئنئث ارحةوگرافئ ل. قادئروأانئث زةرتتةؤلةرئ بويئنشا سةمةي وبلئسئنئث مذراعاتتارئندا الاشوردا ذكئمةتئنئث، وبلئستئق جانة ؤةزدئك الاشوردا كوميتةتئنئث جانة الاش قايراتكةرلةرئنئث قئزمةتتةرئنة قاتئسئ كوپتةگةن قذجاتتار ساقتالعانئن انئقتادئق. اتالمئش ماقالا سول ةثبةكتةرگة سذيةنئپ جازئلدئ.
ماسةلةن، دةرةككوزدةردئث اراسئندا بذكئل رةسةيلئك ؤاقئتشا ذكئمةتتئث سةمةي وبلئستئق باسقارؤشئسئ ( 48 قور)، بذكئل رةسةيلئك ؤاقئتشا ذكئمةتتئث سةمةي ؤةزدئك باسقارؤشئسئ (50 قور)، سةمةي گؤبةرنيالئق سوتئ (266 قور)، سةمةي گؤبةرنيالئق جذمئسشئ، شارؤا جانة قئزئل اسكةر دةپؤتاتتارئ كةثةسئنئث اتقارؤ كوميتةتئ (73 قور)، سةمةي گؤبةرنيالئق توثكةرئستئك كوميتةتئ (72 قور)، الاش جذمئسشئ، شارؤا جانة قئرعئز دةپؤتاتتارئ كةثةسئ (134 قور)، الاش قالالئق قوعامدئق باسقارماسئ (133 قور)، سةمةي ؤةزدئك زةمستأو باسقارماسئ (37 قور) قذجاتتارئ بار. اتالعان قورلاردا الاش كوسةمدةرئ ءا.بوكةيحانوأ، م.دؤلاتوأ، ا.بايتذرسئنوأ، م.تئنئشبايةأ، ح.عابباسوأ، ر. مارسةكوأ، ب.سارسةنوأ، ا.قوزباعاروأ، م.بوشتايةأتئث قولتاثبالارئ قويئلعان باعالئ ءئس-قاعازدارئ ساقتالعان. مئسالئ، ءارئ ماثئزدئ، ءارئ قئزئقتئ قذجاتتاردئث ءبئرئ الاش اسكةري ذيئمئ (ميليسيا) جاساقتارئن قذرؤ جانة جابدئقتاؤ ماسةلةسئنة قاتئستئ دةرةكتةر.
1917 ج. جةلتوقساننئث 5-13- كذندةرئ ورئنبوردا وتكةن 2-جالپئقازاق سيةزئنئث شةشئمئنة سايكةس قذرئلعان الاش اأتونومياسئنئث قارؤلئ جاساقتارئ. سيةزدئث كذن تارتئبئندةگئ 10 ماسةلةنئث ءتورتئنشئسئ «ميليسيا تؤرالئ» بولدئ. وسئ ماسةلة بويئنشا الاش قوزعالئسئنئث بةلگئلئ وكئلئ حالةل عابباسوأ بايانداما جاسادئ. سيةزد الاش اأتونومياسئ اتالعان ذلتتئق مةملةكةتئ اياعئنان تئك تذرعئزؤ ءذشئن جانة تةك كةثةستئك نةگئزدةگئ اأتونوميالاردئ عانا قورعاپ-قولداؤعا بةيئم تذرعان «بوستاندئقتئث جاؤئ - بولشةأيزممةن كذرةسؤ ءذشئن» «حالئقتئق ميليسيا» اتانعان ذلتتئق اسكةر قذرؤ باعدارلاماسئن بةكئتتئ.
وسئعان سايكةس الاش اأتونومياسئنا كئرةتئن وبلئستار مةن ؤةزدةردة قذرئلؤعا ءتيئستئ ميليسيا بولئمدةرئنئث سانئ انئقتالئپ، ولاردئ سوعئس ونةرئنة ذيرةتؤ، قاجةتتئ قارؤ-جاراقپةن جانة كيئم-كةشةكپةن قامتاماسئز ةتؤ جولدارئ ايقئندالدئ. نةگئزئنةن اتتئ اسكةر تذرئندة جاساقتالاتئن حالئقتئق ميليسيا قاتارئنا اسكةري قئزمةتتئ اتقارؤعا جارامدئ 20 مةن 35 جاستئث اراسئنداعئ ةر ازاماتتار الئناتئن بولدئ. بوكةي، ورال، تورعاي، اقمولا، سةمةي جانة جةتئسؤ وبلئستارئنداعئ ميليسيا قئزمةتكةرلةرئنئث جالپئ سانئ 13500 بولسئن دةلئنئپ، ءار وبلئس بويئنشا اسكةر قاتارئنا شاقئرئلعاندار سانئ مئنا مولشةردة بةلگئلةندئ
سةمةي قالاسئنئث «زارةچنايا سلوبودكا» دةپ اتالئپ جذرگةن ءبئر بولئگئ 1917- جئلدئث جةلتوقسان ايئنان باستاپ الاش اتالئسئمةن قالاسئ ماثئندا 1- الاش اتتئ اسكةر پولكئ قذرئلا باستايدئ. ةث العاش توپقا قازاق جاستارئ تارتئلادئ، ونئث ئشئندة قالادا وقئپ جذرگةن سةميناريا ستؤدةنتتةرئ، وتباسئن قذرماعان، ياعني ذيلةنبةگةن، ءتذرلئ ورئنداردا جذمئس ئستةپ جذرگةن جاستار بولدئ. 1918 ج. 12- تامئزدا الاشوردانئث اسكةري ءبولئمئنئث باستئعئ كاپيتان (كةيبئر دةرةكتةردة پودپولكوأنيك) حاميت توقتامئشةأ ؤاقئتشا ءسئبئر ذكئمةتئنئث سوعئس ءمينيسترئنئث اتئنا جازعان حاتئندا سةمةيدة قذرامئندا 750 جاؤئنگةر مةن 38 وفيسةرئ بار الاش پولكئنئث قذرئلعانئن بايانداي كةلئپ، زايساندا حالئقتئق ميليسيانئث 200 ادامنان، پاألوداردا 150، قارقارالئدا 250 جانة وسكةمةندة 250 ادامنان تذراتئن اسكةري قذرامالار جاساقتالعانئن حابارلاپ، قازاقستاننئث ءارتذرلئ اؤداندارئندا قئزئلدارعا قارسئ سوعئسقا تئكةلةي كئرئسكةندئگئ تؤرالئ جازادئ.
ا.بوكةيحانوأتئث 1919- جئلعئ اقپاننئث 11-كذنئ كولچاك ذكئمةتئنئث رةسمي دةلةگاسياسئمةن جذرگئزگةن كةلئسسوزدةرئندة كةلتئرئلگةن مالئمةتتةرئنة قاراعاندا سول كةزدة ازامات سوعئسئ مايداندارئندا قئزئل ارمياعا قارسئ كذرةسكة قاتئسقان الاش قارؤلئ كذشتةرئنئث سانئ 3000 نان اسقان. وسئ كةلئسسوزدئث بارئسئندا الاشوردا دةلةگاسياسئنئث باسشئسئ بوكةيحانوأ ءسئبئر ذكئمةتئ وكئلئنئث «ميليسيانئ قالاي تذسئنؤگة بولادئ؟» - دةگةن سذراعئنا «ميليسيا - ءبئزدئث اسكةرئمئز. ول قازئر ءئس جذزئندة بار: 700 جئگئتئمئز جةتئسؤ مايدانئندا، 540 ادام ترويسك تذبئندة، 2000 ادام ورال وبلئسئندا سوعئس ارةكةتتةرئنة قاتئناسؤدا»، - دةپ جاؤاپ بةردئ. بذل مالئمةتتةرگة الاشوردانئث باتئس بولئمشةسئ ذيئمداستئرعان اسكةري قذرامالاردئ قوسساق، «حالئقتئق ميليسيا» اتتئ الاش اأتونومياسئ اسكةرئنئث قاتارئندا بةس مئثعا جؤئق ادام بولعان.
ساقتالعان قذجاتتا 1- الاش اتتئ اسكةر پولكئ قاتارئنا 18 بولئستان شاقئرئلعان 430 دان استام جاؤئنگةر جاستاردئث اتئ-ءجونئ جازئلعان ءتئزئم بار. ءتئزئم ئشئندة م.و.اؤةزوأ، ءا.بوكةيحانوأ، ح.عابباسوأ، ا.قوزباعاروأ، م.تذرعانبايةأ، ئ.مذستامبايةأ، ذلئ ابايدئث بالاسئ يبراگيموأ تذراعذل دا كةزدةسةدئ. ال 74- قور 26- ئستة سةمةي وكرؤگئ شئثعئستاؤ اؤدانئنئث قؤعئن-سذرگئنگة ذشئراعان، تئنتؤگة الئنعان 230 ازاماتئنئث ءتئزئمئن كورسةتئلگةن.
قازان توثكةرئسئنةن كةيئن بيلئككة قولئ جةتكةن قئزئل كوممؤنيستةر كةيئن بذل ازاماتتاردئث بارلئعئن قؤعئندايدئ. سةمةيدةگئ الاشتانؤشئ ازاماتتارئمئزدئث ءبئرئ ة.سايلاؤباي مذراعاتتاردا ساقتالعان قذندئ قذجاتتاردئ بئرنةشة ماعئنالئ توپقا ءبولئپ كورسةتةدئ:
1) الاش اسكةري ذيئمئن قذرؤ جانة جابدئقتاؤ؛
2) الاشوردا ذكئمةتئنئث جانة جةرگئلئكتئ ئسئندةگئ ءتذرلئ ساياسي كذشتةرمةن ساياسي-ةكونوميكالئق قارئم-قاتئناس (وبلئستئق كوميسساريات، وبلئستئق باسقارؤشئ، وبلئستئق زةمستأو، ؤةزدئك زةمستأو، قالالئق دؤما، ت.ت.)؛
3) الاشوردا ذكئمةتئ جانة قازاق وبلئستئق سوتئ؛
4) الاشوردا ذكئمةتئنئث ورتالئق جانة جةرگئلئكتئ كولچاك ذكئمةتئمةن اراقاتئناستئق بايلانئسئن كورسةتةتئن قذجاتتار.
جالپئ ايتقاندا، الاشوردا ذكئمةتئنئث ةث ةلةؤلئ، باستئ باعئتتئ ماقسات-مئندةتتةرئنئث ءبئرئ - ذلتتئق اسكةري جاساعئن (ميليسيا ) قذرؤدئ ئسكة اسئرئپ ورئنداؤ بولدئ. وسئ مئندةتتئث شةشئلؤ جولئن ايقئنداپ، زةرتتةؤگة مذراعاتتاعئ قذجاتتار نةگئز بولادئ.
مذراعاتتا الاشوردا ذكئمةتئنئث كةثسةلئك ءئس-قاعازدارئنئث مورلةرئ، شتامپتةرئ باسئلعان قذجاتتار كوپتةپ سانالادئ. قذجاتتارعا سذيةنسةك، الاشوردانئث كةثسةلئك ءئس-قاعازدارئنئث قولدانئلؤئ 1918- جئلدئث ماؤسئم ايئنان باستاپ، 1919- جئلدئث قازان ايئنا دةيئنگئ ؤاقئتتئ قامتيدئ. ةندئ وسئ قذجاتتاردئث ةكئ-ذشةؤئنةن مئسال كةلتئرةيئك: «الاش وردانئث» زاثنامالئق قاؤلئلارئ:
1)كةثةس ذكئمةتئنئث زاثدارئنا قاتئناسئ، 11-24- ماؤسئم، 1918 ج.
قاؤلئ ةتةدئ: كةثةس ذكئمةتئنئث الاش اأتونومياسئ اؤماعئندا شئعارعان بارلئق دةكرةتتةرئ زاثسئز دةپ تانئلسئن. الاش-وردا ءتوراعاسئ ءا. بوكةيحانوأ، مذشةلةرئ: م. تئنئشپايةأ، ح. عابباسوأ؛
2) الاش-وردا جانئنان اسكةري كةثةس قذرؤ جونئندة، 11-24 - ماؤسئم، 1918 ج.
قاؤلئ ةتةدئ: الاش-وردا جانئنان ءذش ادامنان تذراتئن اسكةري كةثةس قذرئلسئن. وعان اسكةر ءمينيسترئ مئندةتئ جذكتةلسئن، الاش-وردانئث وبلئستئق جانة ؤةزدئك بولئمشةلةرئ جانئنان وبلئستئق جانة ؤةزدئك اسكةري كةثةستةر اشؤ قذقئ بةرئلسئن. اسكةري كةثةسكة بولشةأيكتةرگة قارسئ كذرةسؤ ءذشئن جئگئتتةر جيناؤ مئندةتئ جذكتةلسئن. الاش-وردا ءتوراعاسئ ءا. بوكةيحانوأ، مذشةلةرئ: م. تئنئشپايةأ، ح. عابباسوأ؛
3) قئرعئز (قازاق) سوتئ تؤرالئ، 9-22 - قازان، 1918 ج.
قاؤلئ ةتةدئ: قئرعئز سوتئ ذيئمداستئرئلماعان وبلئستاردا 1919- جئلدئث 1- قاثتارئنان قالدئرماي، ال ذيئمداستئرئلعان وبلئستاردئ دةرةؤ بةكئتئلسئن جانة ئسكة قوسئلسئن. الاش-وردا ءتوراعاسئ ءا. بوكةيحانوأ، مذشةلةرئ: م. تئنئشپايةأ، ح. عابباسوأ.
اتالعان قذجاتتار الاش وردانئث ورئس پاتشاسئنئث دا، كةثةستةر وكئمةتئنئث دة بيلئگئن مويئنداماعانئن، تاؤةلسئز اأتونوميالئق قذرئلئم رةتئندة ءوز الدئ جةكة قاؤلئ-بذيرئقتار قابئلداعانئن ايعاقتايدئ. ياعني، الاش اأتونومياسئ بذگئندة ةگةمةندئگئمئزگة 21جئل تولئپ وتئرعان قازاقستان رةسپؤبليكاسئ مةملةكةتتئلئگئنئث العاشقئ ئرگةتاسئن قالادئ دةپ تولئق ايتا الامئز.
داؤلةتقالي اساؤوأ
Baq.kz