گانسؤدان قايتقان قازاق

استانا. 23- قئركذيةك. قازاقپارات - گازةتئمئزدئث جةكة پاراقشاسئن قئتاي جةرئندةگئ قانداستارئمئز دا وقئپ تذرادئ. بذعان دةيئن ارعئ بةتتةگئ اعايئننان ذلت مذددةسئنة بايلانئستئ تالاي ماقالا كةلئپ ءتذستئ. «جاس قازاق» گازةتئ دة شةتتةگئ جانة وتانئنا ورالعان قانداستار ماسةلةسئن ذزبةي جاريالاپ ءجذر.
None
None

 ال باسئلئمنئث بذل سانئندا قئتايدئث گانسؤ ولكةسئنة اؤعان قاراكوزدةردئث كوش تاريحئ: كورگةن ازابئ، تاتقان بةينةتئ باياندالماق.    

1991- جئلئ قازاقتئث جاس مةملةكةتئ قذرئلدئ. بذل - قئتايدئث گانسؤ ءولكةسئندةگئ اقساي-قازاق اأتونومييالئ اؤدانئنداعئ قانداستارئمئزدئث ارمانئ شئندئققا اينالعان شاق. سول جئلدئث قاراشا ايئندا اقسايلئق تولةگةن مةن قابئلقاق كذلمةسحان ذلدارئ قازاقستانعا كةلئپ، 45 كذن جذرةدئ. ولاردئ 1960- جئلدارئ قئتاي تذرمةسئنةن قاشئپ، قازاقستانعا ءوتئپ كةتكةن تؤعان اعاسئ حالئق كذتئپ العان. حالئق كذلمةسحان ذلئ ةلگة كةلئپ، جامبئل وبلئسئ شؤ اؤدانئ تولة بي اؤئلئنا قونئستانعان. تابانئ اتاجذرتتئث توپئراعئنا تيگةن كذلمةسحان ذلدارئنئث قؤانئشئندا شةك جوق، ةلگة ءبئرجولا كوشئپ كةلؤگة تاؤةكةل ةتةدئ.

 ءسويتئپ، سول كةزدةگئ شؤ اؤدانئنئث اكئمئ كارةنتاةأتان 85 ادامعا شاقئرتؤ قاعاز العان. وندا شةتتةگئ قازاقتاردئث كوشئ-قون ماسةلةسئمةن اينالئساتئن مةكةمة-ذيئم اتئمةن جوق ةدئ. پةكيندة (بةيجئثدة) دة قازاقستان ةلشئلئگئ قذرئلماعان شاق، سونئث سالدارئنان كوش 1993- جئلعا شةيئن كةشةؤئلدةيدئ. ةلشئلئك قذرئلئسئمةن قئتاي ذكئمةتئنئث شةشئمئمةن گانسؤ ورتالئعئ لانجؤدان 85 ادامعا پاسپورت بةرئلئپ، اتاجذرتقا اعئلعان ذلئ كوشتئث العاشقئ بذيداسئ ةلگة ورالادئ...

1993- جئلئ 27 - تامئزئنان باستاپ، 2004- جئلعا دةيئن، شؤ قالاسئندا 482 ادام كةلئپ قونئستانئپتئ. كوش ودان كةيئن دة توقتاعان جوق، قازئرگة شةيئن جالپئ سانئ - 840 گانسؤلئق قازاق وتانعا ورالدئ. وسئ ءبئر اؤدانداعئ قازاقتار كوشئنة باعا بةرگةندة، رةپاتريانتتاردئث دةموگرافياعا قوسقان ذلةسئنئث ءتاپ-ءتاؤئر ةكةنئن بايقاؤ قيئن ةمةس. سونئمةن بئرگة ولاردئث اراسئندا اسكةرگة شاقئرئلعان - 8 ادام، مذعالئم - 9، دارئگةر - 7، تةمئرجولدا ئستةيتئن جذمئسشئ سانئ - 15 كة جةتئپ وتئر. ال ولاردئث يگةرئپ جاتقان جةر كولةمئ - 9 مئث گةكتار.

كوشتئث باسئ كونةدةن...

قئتاي جةرئنة قازاق حالقئنئث قونئستانؤئن ذشكة ءبولئپ قاراستئرؤعا بولادئ: ءبئرئنشئسئ، بذرئننان سول ايماقتا مةكةن ةتكةندةر؛ ةكئنشئسئ، پاتشالئق رةسةيدئث وتارلاؤ كةزةثئ؛ ءذشئنشئسئ، كةثةستةر ذكئمةتئ كةزةثئ (1917-1940- جئلدار).

تاريحقا كوز جذگئرتةتئن بولساق، عذن، تذركئ، ذيسئندةر قئتايدئث «سارئ وزةن» دةپ اتالاتئن حؤانحة وزةنئنةن، التايعا دةيئن مةكةن ةتكةنئن سونداعئ سئنا جازؤلار مةن بالبال تاس، كونة جازبالار دالةلدةيدئ. ال التاي بولسا، ءتذبئ ءبئر تذركئ دذنيةسئنئث وتانئ سانالادئ. التاي تاؤئ توبةسئنةن قاراعاندا دؤلئعاعا ذقساس. تذركئلةر سول ءذشئن وزدةرئن دؤلئعاعا ذقساتقئسئ كةلگةن. ول ةرلئكتئ دارئپتةيدئ. ال قئتاي جازبالارئندا «تذرئك» ءسوزئنئث ماعئناسئن «دؤلئعا» دةپ اتالادئ. سونئمةن بئرگة شئعئس تذركئستانداعئ باركول ءبئزدئث زامانئمئزدان بذرئنعئ شئعئس عذنداردئث استاناسئ بولعانئن باياندايدئ.

ءذش ءجذزدئث باسئ بئرئگئپ، ذلئ قازاق حاندئعئن قذرعاننان بةرئ دة ةل بئردة بئرئگئپ، بئردة شاشئراپ وتئردئ. تاؤكة حان كةتئپ، ءذش ءجذز ءوز الدارئنا بيلئككة تالاسقاننان باستاپ، قازاق حالقئ تةك ءبولئنئپ-بولشةكتةنؤمةن كةلگةن. تالاي رةت قايتا مةملةكةت قذرؤعا تالپئنئس جاسالدئ. ويتكةنئ، جان-جاقتان انتالاعان جاؤ بةرةكةمئزدئ قاشئردئ عوي. قازاق العاش ورئس بوداندئعئن قابئلداعان 1731- جئلدان، الاش وردا ذكئمةتئ باسقارعان 2 جئل 3 اي ءومئر سذرگةن «الاش» اأتونومياسئن ةسةپتةمةگةندة، قازاق حالقئنئث قيئنشئلئق پةن قؤعئن-سذرگئن كورئپ كةلگةنئنة 1991- جئلعا دةيئن، مئنة، 260 جئل تولئپتئ.

ةر جانئبةك تاپقان جةر

1991-2010- جئلدار اراسئنداعئ ساناققا كوز جذگئرتةتئن بولساق، ةلگة بارلئعئ  806880 قازاق قونئس اؤدارعان ةكةن. ونئث ئشئندة قئتايدان  83181 مئث ادام كةلگةن. اسپان استئ ةلئنةن ورالعان قازاقتاردئث كوپ بولئگئ شئنجاثنان قونئس اؤداردئ. سونئمةن بئرگة كورشئلةس ورنالاسقان گانسؤ ولكةسئنئث اقساي-قازاق اأتونوميالئق اؤدانئنان دا ةلگة ءبئراز قاراكوز تابان تئرةدئ.

 قانداستارئمئزدئث گانسؤعا قونئس اؤدارؤ تاريحئ ءارتذرلئ. مذنداعئ باؤئرلارئمئزدئث تذپكئ وتانئ التاي مةن قارا ةرتئستئث جاعالاؤئ بولاتئن. العاش رةت، بذلاردئ بذكئل تذركئ دذنيةسئنئث التئن بةسئگئ سانالعان التاي مةن ساؤئرعا باستاعان جانئبةك باتئر بةرداؤلةت ذلئ بولدئ. جانئبةك باتئردئث ءبئر تايپا ةلدئ ةرتئپ، التاي اسؤئنا كةلؤئنئث كوپتةگةن سةبةپتةرئ بولئپتئ. ونئ مئنا ولةث شؤماقتارئنان قاراؤعا بولادئ:

ءبئرئنشئ سةبةپ:

باتئسقا بارساث ورئس بار،

قئزئثدئ بةرسةث قونئس بار.

سولتذستئكتة قالماق بار،

وندا اؤئر سالماق بار.

ءبئر نارسةدةن قيت ةتسةث،

باسئثدئ كةسئپ الماق بار.

شئعئسقا بارساث قئتاي بار،

قئزئل شاپان كةث قولتئق،

سوعان بارئپ ئقتاي بةر.

 ةكئنشئ سةبةپ: العاشئندا سئر بويئن، ودان كةيئن سارئ ارقا، سونان سوث التايعا كةتةدئ. نةگئزگئ سةبةپ - جةر داؤئ، جةسئر داؤئ. سانئ كوپ كورشئلةس رؤلاردئث قئسئمئنا شئداي الماي، ادئلدئك ئزدةپ شارق ذرادئ. حانئث دا، سذلتانئث دا، قارا قئلدئ قاق جاراتئن بيلةر دة تةرئس اينالدئ. ةلدةن تئنئشتئق، قاتئن-بالادان مازا كةتكةن. ءسويتئپ، جاسئ كةلئپ ةگدة تارتقان ةر جانئبةك كوش باعئتئن ةرتةدةگئ اتاقونئسئ - التايعا بذرادئ. بذل جةر جايلئ مةكةن، جاقسئ قونئس بولادئ. ءبئراق قئتايدئث چيث پاتشالئعئ قذلاعاننان كةيئن، ةل باسئنا قارالئ كذن تؤدئ.

باسئ كةسئلگةن باتئرلار

 عاسئردئث باس كةزئندة قئتاي پاتشالئعئ قذلادئ. جاثا قذرئلعان ذكئمةت پةن پاتشالئقتئث اراسئندا ذلكةن سوعئستار ءجذردئ. ءبئر جاعئنان، شئعئس تذركئستان مةن موثعوليا، جاثا قذرئلعان كةثةس ذكئمةتئ دة تئنئش جاتپادئ.

1930- جئلدارئ ءور التايداعئ ةلدةن العاش 4 ادامنئث باسئن الدئ. سودان كةيئن-اق ةلدةن تئنئشتئق قاشتئ. العاشقئلارئنئث ءبئرئ بولئپ بايتايلاقتئث باسئ شابئلدئ. ودان ذرئمجئدة دامةجاننئث باسئن الادئ جةندةتتةر. كةلةسئ كةزةك بوكة باتئردئث باسئنا كةلةدئ، ئلة-شالا زؤقانئث باسئن شاؤئپ، سارئسذمبةدةگئ قارا كوپئرگة ئلةدئ سول تذستاعئ قئتاي بيلئگئ. 

باركول مةن موريدئث ارالئعئندا قونئستانئپ وتئرعان ءالئپتئث باسئن كةسئپ، جاقئن تؤئستارئ سانالعان 80 ادامدئ ازاپتاپ ولتئرةدئ. بذل جانتذرشئگةرلئك وقيعا تاريحتا «ءالئپتئث باسئن العان» دةگةن اتپةن بةلگئلئ. حالئق قاتتئ دذرلئگةدئ. اياؤسئز قئرئلعان حالئق قالاؤلئلارئ مةن جازئقسئز جاپا شةككةن ةل، ةندئ ارةكةتسئز وتئرمادئ. تاباندئ قارسئلئق كورسةتةدئ. بيلئكتئث  ايؤاندئقپةن جاساعان ساياساتئنا قارسئ شئعادئ. وسئدان باستاپ، ءور التايدئ مةكةندةگةن ةلدةن تئنئشتئق كةتةدئ.

...  (قئسقارتئلدئ)

1951 جئلئ وسپان باتئر التايدان كةتكةننةن كةيئن، ءوزئنئث تؤئسئ قاپاس باتئر جانة مذقادئل مةن كابةن تايجئ باستاعان ةلدئ كذتةدئ. بذلار 1952- جئلئ وسپان باتئرعا امان-ةسةن گانسؤدئث قايئز دةگةن جةرئندة وتئرعاندا قوسئلادئ. قئزئل ذكئمةتپةن ؤاقئتشا دوس بولئپ، كةلئسئمشارتپةن وتئرعان وسپان باتئر ةلئنئث باستئ ماقساتئ - كوكتةم شئعا بةرة، تيبةت، پاكئستان، ارقئلئ تذركياعا ءوتؤ بولدئ. بذدان قئتاي وكئمةتئ سةكةم الئپ قالدئ.

 قذسايئن تايجئنئث ةلئ ماقاي دةگةن جةردة بولاتئن. ةلدة ازئق ءبئتئپ، 20 ادامدئ قئزئلدارعا ذن، شاي، قانت ت.ب اكةلؤگة جئبةرةدئ. وسئنئ پايدالانعان قئزئل ارميا باسشئلارئ، بذلارعا ازئق-تذلئگئن سالئپ بةرئپ، وسئلارمةن بئرگة ةرة كةلگةن 3000 داي قئتاي اسكةرئ وسپان باتئر ةلئن قورشاؤعا الادئ. ذستاؤعا كةلگةن باستئ ادامدارئ: وسپان باتئر، جانابئل، قذسايئن تايجئ بولدئ. جانابئل 5 اداممةن شئلئك دةگةن جةردة ولجالاپ العان پؤلةمةتئمةن 1000 اسكةرگة قارسئ شئعادئ. كةشكة تامان باستالعان سوعئستا جانابئل ءوزئنئث نةمةرة ءئنئسئ ةكةؤئ قازا تاؤئپ، 3 ادام جارالانئپ، قولعا تذسةدئ. مذقامةتجان دةگةن قازاق وپاسئزدئق جاساپ، وسپان باتئردئث ورنالاسقان جةرئن اسكةرلةرگة كورسةتةدئ. وسپان باتئر 1950- جئلدئث اياعئ 1951 - جئلدئث باسئندا، قايئزدئث اقارال دةگةن جةرئندة، قئتايدئث چين مين پؤ دةگةن اسكةرئ ذستاعان. تذتقيئلدا باستالعان جاؤ اسكةرئنئث كذشئ باسئم بولادئ. وسپاننئث اقبوز اتئ ءذيئنئث باس جاعئندا تذرادئ. تاعالانباعان تذلپار جارئمپؤل وزةنئنئث مذزئنان تايعاناپ جئعئلعاندا، قالئث اسكةر قاپتاپ، قولعا تذسئرگةن ةكةن. ءذش بالاسئ

شةرديمان، نيعمةتوللا، ءنابي دةگةن ذلدارئ اتتارئنا جايداق ءمئنئپ قامئسقا كئرئپ كةتكةن. باتئردئث قولئنداعئ گةرمان مئلتئعئنئث شاقپاعئ قاتئپ، وتالماي قالئپتئ.

سول قاندئ سوعئستا بولعان ءذش تايپا ةلدئث ءبئرئنشئسئن، ياعني شاقاباي رؤئن مذقادئل، سارباس رؤئن كابةن تايجئ، مولقئ رؤئن سالاقيتتان، يتةلئ رؤئن زيراتبايلار باستادئ. ةكئنشئسئ، قذسايئن ءتايجئ باسقارعان نايماننئث ئشئندة ءارتذرلئ رؤ بولعان. ءذشئنشئسئ، ءجانابئل باستاعان رؤ تاسبيكة بولدئ. بذلاردئث بارلئعئ وسپان باتئرعا باعئنعان. قذسايئن ءتايجئ ةلدئث شةتئندة بولئپ، جاؤعا الدئرماي تذركياعا ءوتئپ كةتتئ. قذسايئننئث بالاسئ ءمانسؤر تايجئ قازئر تذركيادا. بذل تذركياعا كةتكةن سوثعئ كوش.

وسپان باتئر ذستالعاننان كةيئن، ةل تئنئشتالادئ. وسپانعا ةرگةن ةل 1952-1953- جئلدارئ سول ماثدا ءبئر جئل تذرادئ. 1954 - جئلئ سوندا مةكةندةگةن ازداعان قازاقتاردئ جيئپ، 1954- جئلئ 27- ساؤئردة اقساي-قازاق اأتونوميالئ اؤدانئن قذرادئ. باسشئسئ موپؤ چي دةگةن قئتاي ازاماتئ. ودان كةيئن ءلاتئپ دةگةن ذيعئر بولدئ. وسئلاي ءار تذرلئ ذلت وكئلدةرئنةن باسشئ سايلاؤ ارقئلئ، حالئقتئث كوثئلئن وزئنة بذرعئسئ كةلدئ جانة قازاقتان باسشئ قويؤدان سةسكةندئ. ويتكةنئ، ونداعئلار وسپان باتئردئث جان جولداسئ مةن سةرئكتةرئ ةدئ.

سول كةزدةگئ باستئ ةل اعالارئ مئنالار بولاتئن: قامي، التئنبةك، كابةن، ؤكان، مذلئك. ةل باسئنا قازاقتان قامي كةلدئ. بذل كئسئ دذثگةندةرگة كةپئلدئككة بةرئلگةن ادؤبايدئث بالاسئ ةدئ. قئتاي ءتئلئن جةتئك مةثگةرگةن ساؤاتتئ، اقئلدئ ادام بولئپتئ. العاش اقساي  اؤدانئ قذرئلعاندا، 1200 دةي ءتذتئن بولعان. 1954 - جئلئ التئنبةك باستاعان كوش، 1956- جئلئ مولقئ ذسةن، مذقادئل، 1957- جئلئ سارباس كابةن ءتايجئ باستاعان كوش باركولگة اؤا كوشةدئ. باستئ سةبةپتةرئ - ارتتاعئ ةلگة قوسئلؤ، مال جايؤعا تابيعاتتئث، جةر جاعدايئنئث قولايسئزدئعئ.

...

قاجئمذرات تولةگةن ذلئ

دةرةككوز: «جاس قازاق» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار