جئبةك جولئنئث بويئنداعئ قالالار

استانا. 28- تامئز. قازاقپارات- بذگئندة الةم حالقئنا مادةنيةتتئ ءبئز ذيرةتتئك، وركةنيةت بئزدةن تاراعان دةپ جذرگةن ةؤروپالئقتاردئث بذل اثگئمةسئ قانشالئقتئ شئندئققا جاناسادئ؟ شالبار كيؤدئ تذركئلةردةن ذيرةنگةن كارئ قذرلئق حالقئنا جالپئ مادةنيةت قاشان جانة قايدان كةلدئ؟
None
None

راسئندا دا اتا-بابالارئمئز دذرئس ءجذرئپ-تذرؤدئ، ادةمئ كيئنؤدئ، ءدامدئ تاماقتانؤدئ وسئ ةؤروپالئقتاردان ذيرةنگةن بة؟ ارينة، جوق. قايتا ةؤروپا حالقئنا قاسئق ذستاؤدئ، ةرلةرئنة شالبار كيؤدئ ذيرةتكةن ءبئزدئث ارعئ اتالارئمئز بولاتئن. ذلئ جئبةك جولئنئث كةلؤئمةن مذنداعئ مادةنيةت پةن وركةنيةت مذلدةم وزگةرگةن.

قئتايدان باستاؤئن العان ساؤدا جولئ ورتا ازيا ارقئلئ بذكئل ةؤروپاعا تاراعانئ بةلگئلئ. شامامةن وسئدان 3-4 مئث جئل بذرئن حان پاتشالئعئ كةزئندة وركةندةي باستاعان جئبةك جولئ العاشئندا قئتايدئث ورتا ازيا حالئقتارئمةن دوستئق بايلانئستئ نئعايتؤ ءذشئن سالئنعان جوباسئ دةلئنةدئ. اتئ ايتئپ تذرعانداي، كةرؤةن جولئمةن بذگئنگئ قازاقستان تةرريتورياسئنا نةگئزئنةن جئبةك ماتالارئ اكةلئنگةن. ساؤدا اينالئمئ ارتئپ، كةرؤةن قاتارئ وسكةن سايئن جولدئث باعئتئ دا وزگةرة بةردئ، ياعني ساؤداگةرلةر قارا تةثئز ارقئلئ باتئسقا بةت الئپ، تاؤارئن ةؤروپا حالئقتارئنا تاسئمالدادئ.

كارئ قذرلئق حالقئنا وركةنيةتتئث كةلةتئنئ دة وسئ كةز. ذلئ جئبةك جولئمةن بئرگة ةؤروپاعا تةك ساؤدا تاؤارلارئ جةتكةن جوق، سونداي-اق، ازيا حالئقتارئنئث مادةنيةتئ دة قوسا كةلدئ.

جئبةك جولئنئث جاندانؤئمةن قازاق دالاسئنداعئ حالئقتئث ءبئرازئ وتئرئقشئلئققا ءوتئپ، وثئردة جاثا قالالار پايدا بولا باستادئ. ال، وتئرار، يسپيدجاپ، سؤياب، ساؤران، تاراز سئندئ ذلكةن شاهارلار گذلدةنئپ، ةلدةگئ ماثئزدئلئعئن ارتتئرا تذسكةن. ساؤدا جولئنئث بويئندا ورنالاسقاندئقتان اتالمئش قالالار تةز وركةندةدئ، ونداعئ حالئقتئث سانئ دا كذرت ارتقان بولاتئن. دةمةك، وسئناؤ شاهارلار تاريحئنا ءبئر كوز جذگئرتسةك...

 وتئرار قازاقستاننئث ورتاعاسئرلئق ءئرئ قالالارئنئث ءبئرئ. سئرداريانئث ارئس وزةنئنة قذيار ساعاسئنا تاياؤ ورنالاسقان. وتئرار قالاسئنئث اتئ 8- عاسئردان باستاپ اتالعانمةن، ونئث باستاپقئ تاريحئ ب.ز.ب. 9- عاسئردا سئرداريانئث ورتا اعئسئندا پايدا بولعان قاثلئ مةملةكةتئنئث تاريحئمةن تئعئز بايلانئستئ. 9- عاسئردئث ورتاسئنان باستاپ وتئرار ساماني اؤلةتئ مةملةكةتئنئث ئقپالئندا بولدئ. وسئ كةزةثنةن باستاپ بذل ولكةدة ساؤدا-ساتتئق جاساؤ، عالئمداردئث «ءبئلئم قؤؤدئ كوزدةگةن» ساياحاتتارئ ادامداردئث وي-ءورئسئن كةثةيتتئ. ونةردئث، عئلئم مةن كولونةر كاسئپشئلئگئنئث تارالؤئنا ئقپالئن تيگئزدئ. ةنسيكلوپةديست-عالئم ءال-فارابيدئث وسئ قالادان شئعؤئ كةزدةيسوق ةمةس. وتئراردئث الئپ جاتقان اؤدانئ 200 گةكتارعا جةتئپ، ناعئز شئعئس قالاسئنا اينالعان بولاتئن. 1219- جئلئ شئثعئسحان شاپقئنشئلئعئنان كةيئن قالا جةرمةن-جةكسةن بولدئ. قازئرگئ تاثدا تةك ورنئ عانا قالعان.

كونة تاراز قالاسئ قازئرگئ تارازدئث ورنئندا بولعان. بذل جايئنداعئ العاشقئ دةرةك گرةك ةلشئسئ زةمارحتئث حابارلاماسئندا ايتئلادئ. ال، 630- جئلئ سيؤان سزاننئث جازباسئندا ءئرئ ساؤدا قالاسئ رةتئندة سيپاتتالعان. تاراز VII- VIII عاسئردا ذلئ جئبةك جولئندا ورنالاسقان ساؤدا جانة قولونةر ورتالئعئنا اينالعان كةرةمةت شاهار. مذندا وثتذستئكتئث كذمئس كةندةرئ مةن تةرئستئكتةگئ قيماقتارعا باراتئن كةرؤةن جولدارئ توعئساتئن. X عاسئرداعئ اراب گةوگرافئ ءال-ماكديسي قالا جايئندا بئلاي دةپ جازدئ:

 «تاراز - باقتارئ كوپ، حالقئ تئعئز قونئستانعان، قامال سئرتئنان تةرةث ورلار قازئلعان، ءتورت قاقپاسئ جانة توثئرةگئندة ةلدئ مةكةنئ بار ءئرئ بةكئنئستئ قالا». كونة تارازدئث قازئرگئ تاراز قالاسئنئث ورنئندا ورنالاسقانئن العاش أ.أ.بارتولد دالةلدةگةن. كةيئن ارحةولوگتار م. ة. ماسسون، ن. بةرنشتام، ة. ي. اگةةأا، گ. ي. پاسةأيچ، ت. ن. سةنيگوأالار قالانئث كولةمئن، قذرئلئسئن، مادةني قاباتتارئنئث كالئثدئعئن انئقتادئ. سونئث ناتيجةسئندة تارازداعئ ءومئر ب.ز. I عاسئردا پايدا بولئپ، 16- عاسئرعا دةيئن جالعاسقان دةگةن قورئتئندئ جاسالدئ.

قذلان ورتا عاسئرداعئ (VII-XIIғ.) شاعئن قالانئث ورنئ. جامبئل وبلئسئنداعئ تذرار رئسقذلوأ اؤدانئنئث ورتالئعئ قذلان اؤئلئ. قالا تؤرالئ العاشقئ تاريحي دةرةكتةر 7 - عاسئردان باستاپ بةلگئلئ. ساياحاتشئلار يبن حوردادبةك، قذدام قولجازبالارئندا قذلان تاراز قالاسئنئث شئعئسئنا تامان، ذلئ جئبةك جولئنداعئ قالا دةپ كورسةتئلةدئ. ءال-ماكديسي قذلاندئ 10 عاسئردا بئلاي سيپاتتادئ: «كذمبةزدئ مةشئتئ بار، مئقتئ قورشالعان قامال. بذل ذلكةن تاراز جولئنئث بويئندا ورنالاسقان بةكئنئستئ قالا». 1963-65 ج. قازاقستان رةسپؤبليكاسئ ذلتتئق عئلئم اكادةمياسئنئث ارحةولوگيالئق ةكسپةديسياسئ زةرتتةپ، قازئرگئ تذرار رئسقذلوأ اؤدانئنداعئ قذلان اؤئلئ ماثئنداعئ توبة-توبة ذيئندئلةردئ ةجةلگئ قذلان قالاسئنئث ورنئ دةگةن قورئتئندئعا كةلدئ.

ساؤداكةنت قاراتاؤدئث سولتذستئك بةتكةيئندة قازئرگئ بايقادام كةنتئنئث ماثئندا ورنالاسقان. ةجةلگئ دةرةكتةردة ول سؤگؤلحان ، كةيئنئرةك سؤلحان دةگةن اتپةن بةلگئلئ. ساؤداكةنت VII-XII عاسئرلاردا قاراتاؤدئث سولتذستئك بوكتةرئ ارقئلئ ءوتةتئن كةرؤةن جولئ بويئنداعئ ءئرئ ساؤدا مةن قولونةردئث ورتالئعئنا اينالعان. قازكسر عا-نئث ورتالئق قازاقستان ارحةولوگييالئق ةكسپةديسيياسئ قازبا جذمئستارئ كةزئندة 11 مذنارالئ دؤالمةن قورشالعان ةسكئ قالانئث ورنئن ارشئپ العان. قالا ورنئنان تابئلعان قذمئرالار، قئشتان جاسالعان تذرلئ ئدئس-اياقتار ونئث VII-XII عاسئرلاردا ءومئر سذرگةنئن دالةلدةيدئ.

 سايرام (يسپيدجاپ) تؤرالئ العاشقئ دةرةكتةر ءبئزدئث جئل ساناؤئمئزعا دةيئنگئ 4- عاسئردا پارسئلاردئث شةجئرة كئتابئ "اأةستادا" كةزدةسةدئ. اتالمئش باستاؤ حاتتا قالانئث ورنالاسؤ ةندئگئ سايرام ةلئ دةپ كورسةتئلگةن ةكةن. سوعان قاراعاندا بذل اتاؤ قالانئث ئقپال ةتؤ ايماعئن بئلدئرسة كةرةك. كونة تذرئك تئلئندة "سايرام" تاستاق ساي دةگةن ذعئمدئ بئلدئرةدئ. ال يسپيدجاب "ةكئ داريا ارالئعئ" دةگةن ءسوزدئث بالاماسئ ةكةن. قالانئث ودان باسقا دا ورئنكةنت، اققالا دةگةن اتتارئ بولعان. ءبئراق، تاريحي جازبالاردا دا، كةيئنگئ زاماندارئ دا بذل اتاؤلار سيرةك قولدانئلادئ.

جئبةك جولئنئث ذستئندة تذرعان قالانئث دامؤئنا ساؤدا مةن كاسئپكةرلئكتئث ئقپالئ زور بولدئ. وندا ءئرئ باي، ئسكةر ادامدار تذردئ. قالادا اكئمشئلئك باسقارؤ جذيةسئنئث قذرئلؤئ قارجئلاردئ قورلاندئرؤعا، قازئنانئ ماقساتتئ باعئتتارعا جذمساؤعا، ةكونوميكانئ جذيةلئ دامئتؤعا، وعان باي ادامداردئ تارتؤعا مذمكئندئك بةردئ. كةيئنگئ كةزدةرئ تابئلعان دةرةكتةردئ نةگئزگة الا وتئرئپ، قازئرگئ تاريحشئلار سايرام جةرئن وسئ ذلانعايئر كةثئستئكتئ مةكةندةگةن تايپالاردئث ةركئن ارالاسؤ ايماعئ، ياعني ةكونوميكالئق ورتالئعئ بولدئ دةگةن بولجامدار ايتؤدا.

سول زاماندا ورئن العان شاپقئنشئلئقتار يسپيدجاب اركةنيةتئنة اؤئر سوققئ بولئپ ءتيدئ. شئثعئستئث جةر قايئستئرعان اسكةرئ سايرام ءوثئرئن داؤئل سوققانداي جاپئرئپ ءوتتئ. سول تراگةديانئث كؤاسئ بولعان "مؤدجام-ال-بؤلدان" اتتئ گةوگرافيالئق سوزدئكتئث اأتورئ ياقذت حاناؤي ءار-رؤمي بئلاي دةپ جازدئ: "يسپيدجاب، تاراز، ساؤران، ؤسبانيكةنت جانة فاراب جازمئشتئث تالكةگئنة تاپ بولدئ... سونان سوث 616- جئلئ اسپان مةن جةر جارالعاننان ةشبئر بولماعان اپاتقا ذشئرادئ. ولار وسئ قالادا قالعانداردئ قئرئپ-جويدئ. تاماشا باؤلار مةن اسةم قالالاردا قيراعان قابئرعالاردان باسقا جانة قذرئپ كةتكةن حالئقتئث سذرلةؤ-سورابئنان باسقا ةشتةثة قالعان جوق".

اتئراؤ قالاسئنان 55 شاقئرئم جةردة، جايئقتئث وث جاق جاعاسئندا بئر كةزدةگئ اتاقتئ سارايدجؤك (سارايشئق) قالاسئنئث قيراعان ورنئ جاتئر. قالانئث ئرگةسئ 11 - عاسئردا قالانعان، گذلدةنگةن ءداؤئرئ XIII-XIV  عاسئرلار ارالئعئ. قالا ةؤروپا مةن ازيانئ جالعاستئراتئن كةرؤةن جولئ بويئندا ورنالاسقان. مذندا سالتاناتتئ سارايلار، كةرؤةن-سارايلار، مونشالار، مةشئت-مةدرةسةلةر سالئندئ. قالا كةيئنئرةك التئن وردا حاندارئ جةرلةنگةن قاسيةتتئ ورئنعا اينالعان.

جئبةك جولئنئث بويئندا سونئمةن قاتار، سؤياب، بالاساعذن، ساؤران، تذركئستان سئندئ ءئرئ قالالار دا بار بولاتئن. شاپقئنشئلئق، سوعئستار كةزئندة اتالعان شاهارلاردئث بارلئعئ دةرلئك جةر بةتئنةن جوعالدئ. عالئمدار وسئناؤ قالالار بذگئنگئ كذنگة دةيئن جةتكةندة قازاقستاننئث بذگئنگئ جاي-كذيئ مذلدةم باسقا بولار ةدئ دةگةندئ ايتئپ ءجذر. قازئرگئ تاثدا بذل تاريحي ورئنداردان تةك قانا كئشكةنتاي توبةلةر قالعان.

BAQ.KZ

سوڭعى جاڭالىقتار