اتاقتئ «وتئرار» كئتاپحاناسئ قايدا جاتئر؟

استانا. 23- تامئز. قازاقپارات. «شئمكةنت قالاسئندا تذراتئن تذرعان امانگةلدئ قئزئ ةسئمدئ اپاي قاراحاننئث قازئناسئ مةن اتاقتئ «وتئرار» كئتاپحاناسئنئث قاي جةرگة جاتقانئن بئلةدئ ةكةن» دةگةن اثگئمةنئ قذلاعئمئز شالئپ قالدئ.
None
None

تذرعان امانگةلدئ قئزئن سئرتتاي بئلةتئنبئز. «ول اتاقتئ ةلعوندئ داتحانئث شوبةرةسئ» دةدئ العاشقئ كةزدةسكةن تانئسئمئز. «ءوزئ جوعارئ ءبئلئمدئ دارئگةر. كةزئندة اؤداندئق اؤرؤحانالاردئث ءبئرئنئث باس دارئگةرئ بولعان»، دةپ قوسئپ قويدئ.

- تذرعان اپاي جذرتقا ايگئلئ بولؤدئ قالامايتئن، جارنامالاؤدئ قاجةت ةتپةيتئن، ءتئپتئ تةلةديدارعا ءتذسؤدئ ويلانبايتئن...پةيئلئ كةث، حالئقتئث سذيئكتئ ةمشئلةرئنئث ءبئرئ ... تذرعان اپايدئث ةمدةؤ تةحنولوگيالارئنئث كذشتئلئگئ - ونئث كورئپكةلدئگئندة، - دةپ جازعان ةدئ كةزئندة ا.ياسساؤي اتئنداعئ حالئقارالئق قازاق-تذرئك ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ ءالئمتاي كوبةن ذلئ وتاروأ. سونئمةن، ءبئز تذرعان اپايعا بارا جاتئرمئز. قالانئث شةت جاعئندا «قايتپاس-1» دةپ اتالاتئن ئقشام- اؤدان بار. سونداعئ باؤئرجان مومئش ذلئ اتئنداعئ كوشةدةگئ 45-ا ءذيدئ ئزدةپ كةلةمئز. جادئمئزدا «وتئرار» كئتاپحاناسئ تؤرالئ بئلةتئندةرئمئز قايتا جاثعئرئپ سالا بةردئ.

- «وتئرار» الةمدة «الةكساندريا» كئتاپحاناسئنان كةيئنگئ ةكئنشئ ورئن العان، - دةگةن اثگئمةنئ كوپ ةستئدئك. وسئ دةرةككة كذمانمةن قاراپ جذرگةن عالئمدار بار. ولاردئث پئكئرلةرئ شئندئققا جاناسادئ. مئسالئ... - دةيدئ ءبئر ويئمئز.

وتئرار قالاسئ مةن ونداعئ كئتاپحانا ءبئزدئث جئل ساناؤئمئزدئث باسئنان باستاپ كوتةرئلة باستاعان. الةكساندرييا كئتاپحاناسئ 391- جئلئ ورتةنئپ كةتتئ. نةگة ورتةندئ؟ كئم ورتةدئ؟ بذل سذراقتارعا جاؤاپ كوپ. ءبئراق ءبارئ داؤلئ. ناقتئ تذجئرئم جوق. وسئلاي دةؤگة بولادئ.

سول 391-جئلعا دةيئن «وتئرار» كئتاپحاناسئ ةكئنشئ ورئندا بولعان شئعار. ءبئراق سودان كةيئن 830 جئلداي الةمدةگئ ةث ذلكةن كئتاپحانا «وتئرار» بولعان.

ال وتئرار قالاسئنئث كذيرةؤئن، «وتئرار» كئتاپحاناسئنئث تاريحئن كوپشئلئك بئلةدئ.

1219 - جئلئ قئركذيةك ايئندا 150 مئث ادامنان تذراتئن موثعول اسكةرئ وتئرارعا بةتتةيدئ. شئثعئس حان اسكةرئن شاعاتاي، ذگةدةي، سذبةدةي، جةبة، تونئشار دةگةن تذمةنباسئلارئ باستايدئ. موثعول اسكةرلةرئ وتئراردئ قورشاپ الادئ. سول كةزدة وتئراردئث بيلةؤشئسئ قايئر حاننئث 50 مئث اسكةرئ بار ةكةن. ولار قالا قاقپاسئن بةكئتةدئ. وتئراردئ بةس ايدان استام قورعايدئ.

شئثعئس حان بذكئل اسكةرئن وتئراردئث اينالاسئندا ذستاؤدئ ءجون كورمةيدئ. ءوزئنئث اسكةري كذشئنئث ءبئر بولئگئن باسقا قالالارعا جئبةرةدئ. ءوزئ بذحاراعا قاراي جول تارتادئ. ءسويتئپ، موثعولدار سوعئستئ ءبئر مةزگئلدة بئرنةشة باعئتتا جذرگئزةدئ. قايئر حان وتئراردا موثعول اسكةرلةرئنةن قورعانئپ جاتقاندا شئثعئس حان سامارقان مةن بذحارانئ باسئپ الدئ.

وتئراردئ جاؤلاپ الؤعا كةلگةن شاعاتاي مةن ذگةدةي قايئر حان اسكةرلةرئنئث تاباندئ قارسئلئعئنا تاپ بولادئ. قالانئث قورعاؤشئلارئن بةرئلؤگة ءماجبذر ةتؤدئث امالدارئن قاراستئرا باستايدئ. ءبئرئنشئ كةزةكتة «قالا حالقئ تاماقتئ، سؤدئ قايدان الئپ وتئر» دةگةن ماسةلةنئ زةرتتةيدئ. ءسويتئپ، سؤ كوزئنة اپارار جةراستئ جولئن انئقتايدئ. سؤدئث جةراستئ جولئن بةكئتةدئ. ءبئراز ؤاقئت وتكةن سوث، قالادا ازئق-تذلئكتئث قورئ دا تاؤسئلادئ. اشتئققا شئداماي، «سوعئس جةثئلئسپةن اياقتالادئ» دةگةن ويلارئنان باس تارتقان قاراجا قاجئپ ءوزئ باسقاراتئن وتئرار اسكةرئنئث 10 مئث ادامنان تذراتئن ءبئر بولئگئن باستاپ موثعولدار جاعئنا ءوتئپ كةتةدئ.

موثعول اسكةرلةرئ وتئراردئ بةس اي بويئ قورشاپ تذرادئ. قايئر حاننئث اسكةرئندة 20 مئث ادام عانا قالدئ. جةتئ ايعا سوزئلعان سوعئستا شال-كةمپئرلةر مةن بالالار دا جان اياماي شايقاسادئ. تذرعئندار ايلارعا سوزئلعان اشتئققا دا شئدايدئ. شئثعئس حان اسكةرلةرئ قالانئ ورتةيدئ. قالا تذرعئندارئنئث ءبئرئ قالماي ءولتئرئلئپتئ. ال قايئر حان ءوزئن-ءوزئ ولتئرمةكشئ بولادئ. ءبئراق شئثعئس حان «قايئر حاندئ تئرئدةي اكةلئثدةر»، دةپ بذيرئق بةرگةن ةكةن. قايئر حان شاعاتاي مةن ذگةدةيدئث قولئنا تذسةدئ. قايئر حاننئث ءوتئنئشئ بويئنشا، ساتقئن قاراجا قاجئپ پةن ونئث اسكةرئنئث باسئ الئنادئ.

قايئر حاندئ بذحاراداعئ شئثعئس حانعا جةتكئزئپتئ. سوندا شئثعئس حان:

- مةنئث ةلشئمدئ ولتئرگةن سةن بة؟ - دةپ سذرايدئ.

قايئر حان:

- سةنئث ةلشئث سوعئستئث باستالؤئنا سةبةپكةر بولدئ. ال موثعولداردئث حانئ كوپ ةلدئث كوز-جاسئنا قالدئ. ونئث قانقذمار جانئن جةر دة، كوك ءتاثئرئ اسپان دا قابئلدامايدئ. ال سذيةگئن قذرتتار كةمئرةدئ، - دةپتئ.

شئثعئس حان قايئر حاننئث اؤزئنا قايناپ تذرعان قورعاسئن قذيئپتئ. وسئلايشا وتئرار بيلةؤشئسئ قايئر حان 1220 - جئلئ ايؤاندئقپةن ولتئرئلگةن ةكةن.

ال قايئر حاننئث قازئناسئ، ةث باستئ بايلئعئ سانالعان «وتئرار» كئتاپحاناسئ تولئق ورتةنبةگةن. ولار قايدا جاسئرئلدئ ةكةن؟

ءبئز كةلگةندة تذرعان امانگةلدئ قئزئ ةسئگئنئث الدئنداعئ ؤاقئتشا ذيئندة وتئر ةكةن. تابالدئرئقتان «اسسالاؤماعالةيكذم!» دةپ اتتاعان ءبئزدئ كذلئمسئرةپ قارسئ الدئ.

- كةل، قالقام، جاعدايئث قالاي؟ جذمئسئث ويداعئداي ما؟ ءسئزدئ سئرقات مازالاپ كةلگةن جوق. بئلةمئن. ءبئر ماسةلةنئ سذراماق نيةتپةن كةلدئثئز، قذلاعئم سئزدة...

قايدان ءبئلئپ قويدئ ةكةن...

- اپاي، «وتئرار» كئتاپحاناسئ قايدا جاتئر ةكةن؟ وسئ سذراق تالاي قازاقتئ مازالاپ ءجذر. كئتاپحانا ذلتئمئزدئث تاريحئ، رؤحاني بايلئعئ عوي. ءسئزدئ دة «ئزدةپتئ» دةپ ةستئدئك...

- مةنئث جولداسئم بار، سئرمان تولةن دةگةن ازامات. «جاسئم 74 دة...» دةپ باستالاتئن اثگئمةلةر ايتادئ. سول كئسئ «قذداي قاراسئپ كورئپكةلدئك قوندئ عوي. قاراشئ، «وتئرار» كئتاپحاناسئ قايدا جاتئر ةكةن؟- دةدئ.

ادةپكئدة، «قاي-قايداعئنئ شئعاراسئث» دةپ، بوي بةرمةدئم. ءبئراق وقتئن-وقتئن جولداسئمنئث ءوتئنئشئ ةسئمة ءتذسئپ تذرادئ. ءبئر كذنئ كوز الدئما قايئر حاننئث سذلباسئ كةلدئ. قاباعئ قاتؤلئ ةكةن.

- قايئر حانمةن تئلدةستئثئز بة؟

- ارؤاقپةن تئلدةسة مة ةكةن؟ قاي-قايداعئنئ شئعارئپ... اللا ساقتاسئن!

- «وتئراردا» كئتاپتار قالاي جينالعان؟ كوشپةندئ حالئق كئتاپ جازباعان، دةگةن پئكئر ايتئلئپ قالادئ؟

- ول قاساث پئكئر عوي. بذل سذراققا جاؤاپتئ فرانسؤز عالئمدارئ دةلةز بةن گأاتاري قذرعان «نومادولوگيا تةورياسئنان» (كوشپةندئلةر تةورياسئنان) ئزدةگةن دذرئس. ولار بئلاي دةيدئ: «ءبئز تاريحتئ وتئرئقشئ تذرمئس سالتئن ذستانعان ادامنئث كوزقاراسئ تذرعئسئنان جازامئز... تاريح ةشؤاقئتتا سئرتقئ دذنيةنئ تذسئنبةگةن».

مذمكئن نومادولوگتار دذرئس ايتقان شئعار. تاريحتئ، ءتئپتئ كئتاپتئ قازاق دالاسئندا قالانئ مةكةندةگةن وتئرئقشئ قازاقتار جازا باستاعان. ال قازاق تاريحشئسئ ؤاحيت شالةكةنوأتئث پئكئرئنشة، قازاقتاردئث باسئم كوپشئلئگئ وتئرئقشئ بولعان جانة قالالاردا جاساعان. ةرتةدةگئ قازاقتار كئتاپ جازعان. كوپ جازعان. ءتئپتئ جازؤعا ارنالعان جاثا ماتةريالدئ ويلاپ تاپقان. بذرئن، نةگئزئنةن، تةرئگة جازعان. ونداي كئتاپتار اؤئرلاؤ كةلةتئنئ بةلگئلئ.

 ءبئزدئث ءداؤئرئمئزدئث باسئندا قازاقستاننئث وثتذستئگئندة، تارازدا قاعازدئ ويلاپ تاپقان. قاعازدئ الةمدةگئ ةث ءئرئ كئتاپحانا ورنالاسقان وتئرار قالاسئنا جاقئنداؤ جةردة دايئنداعان بولؤئ دا مذمكئن. VІ عاسئردا ارال تةثئزئنئث سولتذستئگئندة اققاعاز دةگةن پاتشايئم بولئپتئ. ول ساقتاردئث پاتشايئمئ بولعان. بالاعا ةسئمدئ اتا-اناسئ نةمةسة رؤدئث ذلكةندةرئ قويعان. ياعني قازاقتار ІІІ-V عاسئرلاردئث وزئندة قاعازدئ بئلگةن. ساقتار پاتشايئمئ اققاعاز تؤرالئ قئتاي دةرةككوزدةرئنة سذيةنئپ پئكئر ايتقان تانئمال فرانسؤز عالئمئ ة.شاأان. وتئراردا كئتاپتار، نةگئزئنةن، جئبةك جولئنئث، الئس-بةرئستئث، بارئس-كةلئستئث كومةگئمةن جينالعان.

- سونئمةن، تذرعان اپاي، «وتئرار» كئتاپحاناسئ تؤرالئ سئزگة قايئر حان قانداي بةلگئ بةردئ؟

- مذنئث ةندئ دذرئس سذراق. ارؤاقتار بةلگئ بةرةدئ. ءبئراق سويلةمةيدئ. بولماسا «تذرعان اپاي قايئرحاننئث ارؤاعئمةن سويلةسئپتئ دةپ جذرةرسئثدةر.

ول كئسئنئث قازئناسئ، «وتئرار» كئتاپحاناسئ تؤرالئ العاشقئ كةزدة بةلگئ بةرگئسئ كةلمةدئ. مذنئسئن «ولار مةنئكئ»، «مةنئث بايلئعئم» دةگةنئ دةپ ذقتئم. كةيئن «قازاقتئكئ» دةگةندئ اثعارتتئم. پرةزيدةنتئمئزدئث ءوزئ باستاپ ذلتتئث مادةني مذرالارئن جيناپ جاتقانئن ايتتئم. سودان كةيئن بارئپ «وتئرار توبةدةگئ» ءبئر جةرگة دومالاق شةثبةرگة بئردةثةلةردئ جايئپ، سونئث ورتاسئنا تؤ تئكتئ. بذل «كئتاپحانا مةن قايئرحاننئث قازئناسئ وسئ جةردة» دةگةنئ ةدئ. كةيئن التئ اتتئلئ كئسئ سولاي قاراي كةتتئ. ئشئنة ءتذسئپ كوردئ. شئققان سوث ماعان «كئتاپحانا وسئ ارادا بار ةكةن» دةگةن بةلگئ بةردئ.

- سوندا «وتئرار» كئتاپحاناسئ وتئرار اؤدانئنداعئ «وتئرار توبةدة»، ءال-فارابيدئث تؤعان جةرئندة جاتقان بولئپ تذر عوي.

- سولاي...

- كوز الدئثئزعا كةلدئ مة، كئتاپتار قالاي جاتئر ةكةن؟

- ءداؤ كئتاپتار. ول جةر ةكئ بولمةدةن تذرادئ. ءبئر بولمةدة كئتاپتار. ةكئنشئسئندة...قايئر حاننئث قازئناسئ... ول جاعئن ايتپاي-اق قويايئن. قذيئلعان التئندار، التئن بذيئمدار سياقتئ. بولمةدةن اتتئلئ ادام سئيئپ جذرةتئندةي جان-جاققا بئرنةشة جول شئعادئ. ءبئر جول وتئرار قالاسئنا الئپ بارسا كةرةك. ةكئنشئ جول تذركئستانعا باستايتئن شئعار. ءذشئنشئ جول...

- تذرعان اپاي، سوندا كئتاپحانا قانشا تةرةثدئكتة جاتئر؟

- مةن دة سونئ بئلگئم كةلدئ. سوندا الدئما الئپ كةلئپ، سئزعئش سياقتئ 20 تاياقشا تاستادئ. تاياقشالار 20 دانا ةكةن. ءار تاياقشا 4-5 مةتردةن دةسةك، سوندا كئتاپحانا 80-100 مةتردة جاتئر، دةپ توپشئلاؤعا بولادئ.

- «وتئرار» كئتاپحاناسئ جاتقان جةردئ كورسةتة الاسئز با؟

- كوميسسيا قذرئلئپ، ارنايئ وكئلةتتئگئ بار كئسئلةر كةلسة كورسةتةمئن.

ةندئ تذرعان اپايدئث ايتقاندارئ عئلئمي تذرعئدان شئندئققا جاناسا ما؟ وسئ جاعئن ويلاندئق...

وتئرار كئتاپحاناسئنئث ءبئر بولئگئن قايئر حاندئ قولعا تذسئرگةن سوث شئثعئس حاننئث ادامدارئنا كوز قئلئپ ورتةگةن دة بولؤئ مذمكئن. ءبئراق حالئقتئث كئتاپحانانئ جاقسئ كورگةندئگئ اقيقات. باستارئنا قاتةر ءتونئپ تذرعانئنا قاراماستان، كئتاپتاردئ جةراستئندا ورنالاسقان قذپيا ذثگئر-قالاشئققا جاسئرعان شئعار. بذل تاريحتئث الدئندا جاسالعان ذلكةن ةرلئك. ذرپاقتئث كةلةشةگئنة دةگةن قامقورلئق. فيردوؤسيدئث «شاحناما» كئتابئندا باتئردئث جةراستئنداعئ ذثگئرلةرمةن قورشالعان قالادان شئعئپ كةتكةنئ جازئلادئ. ءتئپتئ گةرودوت تا «پارسئلاردئث پاتشاسئ كير ورتا ازيا قالالارئن باسئپ العاندا حالئق سونداي ذثگئرلةر ارقئلئ قذتئلئپ كةتةتئن، بايلئقتارئن تئعئپ قوياتئن» دةپ جازعان.

بذل جةردة اثگئمة اسا زور رؤحاني قذندئلئقتار، الةمدةگئ سول كةزدةگئ ةث ذلكةن كئتاپحانا تؤرالئ بولئپ وتئر.

وزگة جذرت «وتئرار» كئتاپحاناسئن الةمدةگئ الةكساندريادان كةيئنگئ ةكئنشئ كئتاپحانا دةپ تومةندةتئپ كورسةتكئسئ كةلةتئنئن جوعارئدا ايتتئق. بذل ماسةلةنئ كةزئندة ءمذستافا شوقايدئث زةرتتةگةنئن بئلةمئز.

- كورئپ وتئرسئزدار، الةكساندريا كئتاپحاناسئ الةكساندريا قالاسئن ارابتاردئث جاؤلاپ الؤئنان 250 جئل بذرئن، «پاتريارح تةوفيل باستاعان حريستياندار قولئمةن ورتةلگةنئ تؤرالئ اثئز XII عاسئردئث ورتالارئندا تؤئلدئ» دةگةنئن ةسكة الئثئز. XI-XII عاسئرلاردا باتئستاعئ حريستيانداردئث شئعئستاعئ يسلامعا قارسئ كرةست جورئقتارئ بولعانئن ورتا مةكتةپتئك ءبئلئمئ بار كةز كةلگةن ادام بئلةدئ. 12- عاسئردئث ورتاسئ ةكئنشئ كرةست جورئعئنئث سوثئ مةن ءذشئنشئ كرةست جورئعئنئث ارالئعئنا تؤرا كةلةدئ. ةكئنشئ كرةست جورئعئندا حريستياندئق ةؤروپا ساتسئزدئككة ذشئرادئ. شابؤئل جاساؤشئلار داماسكئنئ قورشاپ العانئمةن، جةثئلئسكة تاپ بولئپ، كةرئ شةگئنؤگة ءماجبذر بولعان ةدئ. مئنة، سول كةزدة حريستيانداردئث مذسئلماندارعا قارسئ وشپةندئلئگئن ارتتئرؤ ماقساتئمةن «الةكساندريا كئتاپحاناسئنئث ءامئر تاراپئنان ورتةلؤئ» تؤرالئ جالعان اثئزدئ ويدان شئعارئپ تاراتؤ قاجةتتئلئگئ تؤعان بولسا كةرةك». كئتاپحانانئ مذسئلماندار ورتةدئ دةپ جالا جابؤدئث استارئندا يسلام ءدئنئن مذقاتؤ، مذسئلمانداردئ وركةنيةتئ جوق حالئقتار دةپ كورسةتؤ جاتئر، - دةپ جازعان ةدئ.

ةگةر ءبئز «وتئرار» كئتاپحاناسئن تابا الساق... بذل بذكئل الةمگة ءبئزدئث اتا-بابالارئمئزدئث ذلئ، كةمةثگةر ادامدار بولعانئن ءپاش ةتةدئ. ادامزات تاريحئندا تذثعئش رةت جازئلعان كئتاپتار قولئمئزدا تذرار ةدئ. ءبئزدئث جئل ساناؤئمئزدئث باسئندا تؤعان دانئشپاندئق ويلارمةن سؤسئندايتئن ةدئك. قئسقاسئ بذل قازاق حالقئنئث تاريحئنداعئ تةثدةسئ جوق عئلئمي سةكئرئس بولار ةدئ. وندا...

- وندا...، - دةدئ تذرعان اپاي، - بذكئل الةم حالقئ، عالئمدارئ «وتئرار» كئتاپحاناسئنئث جادئگةرلةرئن كوزبةن كورؤ ءذشئن قازاقستانعا، سونئث ئشئندة وثتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث وتئرار اؤدانئنداعئ ءال-فارابيدئث تؤعان اؤئلئ قازئرگئ وتئرار توبةگة قاراي اعئلار ةدئ.

قؤاندئق ورازبةك ذلئ، پةداگوگيكا عئلئمدارئنئث كانديداتئ، دوسةنت.
«ايقئن» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار