ابايعا بةرئلگةن باعا جارتئكةش - مةكةمتاس مئرزاحمةت ذلئ، پروفةسسور

- جةك كورؤئمنئث سةبةبئ، ءبئز مةكتةپتة وقئپ جذرگةندة وقؤلئقتارئمئزدئث ءبارئ پارتيالئق پرينسيپتةن وتةتئن. مةن مةكتةپتة ابايدئ وقئعان جوقپئن. تةك 9-كلاستئ ءبئتئرئپ، تةحنيكؤمعا تذسكةن كةزدة عانا ابايدئ وقئتاتئن. وندا دا از-ماز مالئمةت قانا الا الدئق. ابايدئ بئلةمئن دةپ كةلگةن جةرئم كاز پ ي ةدئ. ابايدئ وتة باستاعانئمئزدا مذعالئمدئ «حالئق جاؤئ» دةپ الئپ كةتتئ. ءسويتئپ، تاعئ دا ابايدئ تانؤئمئز ازايئپ قالدئ. وسئلايشا، مةنئث ابايعا ئشتةي ةشقانداي دايارلئعئم جوق ةدئ.
كةيئن تاشكةندة ساباق بةرة باستادئم. بالالار ابايداعئ داؤاني جايلئ سذرايدئ. «كوپ وقئعان ادام عوي»، - دةي سالدئم. ايتقانئما ءوزئم ذيالئپ قالدئم. كةيئن ابايدئ ئزدةپ ةدئم، ةش جةردةن تابا المادئم. تةك ماسكةؤدئث اسپيرانتؤراسئندا جذرگةندة عانا سونداعئ اعئلشئننئث بيبليوگرافيالئق نذسقاؤلئعئنان تاپتئم. وندا بذكئل مذسئلمان الةمئنئث تذلعالارئنئث تؤرالئ جازئلعان. داؤاني سول جةردة تذر. ءومئر تاريحئن دا، كئتاپتارئن دا سول جةردةن تاؤئپ، ارنايئ ماقالا جازدئم. سول ماقالام كةيئن وزئمة شاتاق بولدئ.
قاسئم بيسةمبايةأ دةگةن عئلئم دوكتورئ: «بذل بالانئث ةثبةگئ ساياسي جذمئس. سةبةبئ ورتاعاسئرلئق يسلام ءدئنئن ناسيحاتتايدئ»، - دةپ سئبادئ. شئعئستئ ناسيحاتتايدئ دةگةن ايتئس-تارتئس كوپ بولدئ. سةبةبئ، ول كةزدة 1949- جئلئ «باتئسقا، شئعئسقا باس يگةندةردئ تالقاندايمئز» دةگةن كوسموپوليتيزم تؤرالئ قاؤلئ شئققان بولاتئن. ءسويتئپ، ابايعا مذلدةم تئيئم سالئندئ. ابايدئث شئعئسئ دا سول كذيئ جابئلئپ قالدئ.
و باستا مذحتار اؤةزوأ: «ابايدئث شئعئسئ باتئسئنان باسئم. ول باتئسقا بارعاندا شئعئسقا ارقاسئن تئرةپ سونئث نةگئزئنةن بارئپ ولاردئ قابئلدايدئ»، - دةپ ايتقان. سولاي دةپ ايتقانئ ءذشئن اؤةزوأتئ 30 جئل قؤدالادئ. كةيئن مةن عئلئمي جذمئسئمنئث تاقئرئبئن «م.اؤةزوأ اباي تانؤشئ رةتئندة» دةپ الدئم. اؤةزوأتئ الدئما قويدئم دا، ابايدئث شئعئسئن قوپاردئم. كئتابئمنئث ذشتةن ءبئرئ ابايدئث شئعئسئنا ارنالدئ. بذكئل اكادةميكتةر قارسئ بولدئ. سوسئن كئتاپ شئقپايتئن بولدئ. قورعايتئن كةزدة دة «شئعئس ءبولئمئن الئپ تاستا»، - دةپ جةتئ جئل جئبةرمةدئ. كةيئن قايتا قذرؤ باستالئپ ادامداردئث ةسئ كةتكةن كةزدة، قورعاپ الدئم. ال كئتاپتئ ءلايلا مذحتار قئزئنئث كذشئمةن عانا شئعاردئم.
- شئنئ كةرةك، ءالئ كذنگة دةيئن ابايدئث شئعئسئنا قاراعاندا، باتئسئ كوبئرةك ايتئلئپ كةلة جاتئر. شئندئعئندا، شئعئسئ مذلدةم ايتئلمايدئ دةسة دة بولادئ. وسئنئ جولعا قويؤدئث تةتئگئ بار ما؟
- عالئمدار ةكئ ءتذرلئ بولادئ. ءبئرئ - اعئسپةنةن زئرئلداپ، پايدالئ جةرئن، كةرةگئن الئپ كةتة بةرةدئ. جاندئ دا قينامايدئ، ءوزئ دة قينالمايدئ. ةكئنشئسئ، اعئسقا قارسئ اعادئ. مةنئث سورئم سول بولئپ تذر. اعئسقا قارسئ اعام دةپ ءار جةردةن ءبئر تاياق جةپ قالام. ءبئراق، ءبارئبئر تذبئندة مةنئث يدةيام جةثةدئ. مةنئث كذشئم - سوندا. شئمشئق جةپ قويادئ ةكةن دةپ تارئ ةكپةي وتئرؤعا تاعئ بولمايدئ.
ءبئز ابايتانؤدا قازئرگئ كأانتتئ فيزيكانئث جةتةكشئلةرئ ذسئنئپ وتئرعان يدةيالاردئ قولدايمئز. ماتةرياليزمنئث ءبارئن سولار جاساعان. كةيئن بذل جاسالعان دذنيةنئث ماتةريا ةمةس، ونئ ةنةرگةتيكالئق ءورئستئث تذراقتاؤئنان پايدا بولاتئندئعئنا كوزدةرئ جةتتئ. دةمةك، مذنئث ارتئندا ذلئ اقئل يةسئ تذر. اقئل يةسئنئث الدئندا ةنةرگةتيكالئق ءورئس تذر. سول ةنةرگةتيكالئق ءورئس اللا تاعالانئث ذلكةن كومپيؤتةرئ ئسپةتتةس. بةلگئلئ ءبئر باعدارلاما جذكتةپ قويعان. ول بئزگة، ءبئز وعان اسةر ةتةمئز. ةگةر دذنيةءجذزئنئث ءبارئ اقئلدئ بولئپ، ئزگئلئكتئ ويلاسا، ول نذرلانادئ، ءبئز دة نذرلانامئز. ال جاؤئزدئققا بذرئلسا، قارايادئ.
- دةمةك، ابايدئ ءتذسئنؤ دة مذلدةم باسقاشا بولؤئ قاجةت دةمةكشئسئز عوي.
- ءيا. ءبئز بذكئل مةكتةپتئث بالالارئنئث ساناسئنا ةسكئ كةثةستئك ستةرةوتيپتئ قالئپتاستئرئپ قويعانبئز. مذعالئمدةر دة سولاي قالئپتاسقان. ول ادامعا ابايدئث شئعئسئ مذلدةم جات. «شئعئس دةگةن قايدان شئقتئ؟» - دةپ ذركةدئ. «اباي جانة شئعئس» دةگةن كئتاپ جازعام. سوندا بذل ماسةلةنئث ءبارئن ايتقام. سول سةبةپتئ اؤةزوأتئث كونسةپسياسئن ورنئنا كةلتئرؤئمئز كةرةك. بذكئل قازاقستاننئث وي-ساناسئ وسئ ماسةلةنئ قابئلداؤئ قاجةت.
- اباي «مةن ءبئر جذمباق اداممئن، ونئ دا ويلا» دةيدئ. بئلؤئمئزشة، ءسئزدئث زةرتتةؤئثئز وسئ جذمباقتئث شةشؤئن تابؤعا قذرئلعان ئسپةتتئ. بذل قانداي جذمباق؟
- ابايدئث جذمباعئ جايلئ اركئم ءارقالاي ايتتئ. ءبئراق تاپقان جوق. مةن دة وسئنئ ذزاق زةرتتةي وتئرئپ ابايدئث جذمباعئ ءوزئ جاساعان «تولئق ادام» ئلئمئندة ةكةنئن دالةلدةدئم. ءبئراق ونئ ءتذسئندئرؤ قيئن بولدئ. بذل ءئلئمنئث توركئنئ قازاق جةرئندة - تذران دالاسئندا پايدا بولعان. ابايدئث 38- قاراسوزئندة «جاؤانمارتلئك» دةگةن ءسوز بار. مذنئث نة ءسوز ةكةنئن ءذش جئل ئزدةدئم. وزبةككة، تاجئككة باردئم. ءبئراق ولاردئث جاؤابئ مةنئ قاناعاتتاندئرمادئ. سودان «قذداتعؤ بئلئكتئ» ساراپتاپ وقئپ شئقتئم. كئتاپتئث العئ سوزئندة «مةن ادئلةت، داؤلةت، اقئل، قاناعات دةگةن نارسةنئ ءتورت ادامعا ءبولئپ بةردئم» دةيدئ. «قابؤسنامادا» دا «جاؤانمارتلئكتئث» ءتورت ءتذرلئ نةگئزئ بار دةپ جاثاعئلاردئ قايتا ايتئپ شئعادئ. سوسئن وسئ نارسة ابايدا بار ما ةكةن دةپ قايتا ئزدةدئم. سويتسةك، «اسةمپاز بولما ارنةگة» دةگةن ولةثئندة:
اقئل مةن قايرات جول تابار،
قاشقانعا دا قؤعانعا.
ادئلةت شاپقات كئمدة بار،
سول جاراسار تؤعانعا.
الدئثعئ ةكةؤ سوثعئسئ،
بئتة قالسا قازاققا،
الدئث جالئن، ارتئث قذز،
بارار ةدئث قاي جاققا،
- دةيدئ. ياعني اباي ايتئپ وتئرعان ءتورت نارسة وسئندا تذر. مئنة، وسئدان كةيئن مةنئث ابايعا دةگةن قئزئعؤشئلئعئم ارتا باستادئ. كوپ نارسةنئث ذشئن، «جاؤانمارتلئكتئث» ءئلئمئن تاپتئق.
- سوندا بذل ءسوزدئث ماعئناسئ قانداي، قايدان شئققان؟
- پارسئنئث «جوأون مارت» - «جاس مارت» دةگةن سوزدةن شئققان. كةيئن ءازئربايجاننئث اكادةميگئ وسئ ةكئ ءسوزدئث ةتيمولوگياسئن زةرتتةدئ. سويتسة، ول كونة تذرئك تئلئنةن اؤدارعاندا «جومارت» دةگةندئ بئلدئرةدئ ةكةن. وسئنئ زةرتتةي كةلة بذل ءئلئمنئث تذران جةرئندة جاسالعانئن دالةلدةدئم. كةيئن ماسكةؤدةن «سوأةرشةننئي چةلوأةك أ يسلامة» دةگةن كئتاپ شئقتئ. سونئ جازعان عالئم « XII عاسئرعا دةيئن «كةمةل ادام» دةگةن ذعئم بولعان ةمةس. بذل اراب-پارسئدا كةيئننةن پايدا بولدئ» دةدئ. ال اباي ونئث جذيةسئن جاساپ، اتئن «تولئق ادام» ءئلئمئ دةپ قويعان.
- بذل ءئلئم قايدان كةلگةن، نةگئزئ بار ما؟
- ءال فارابي «پاراساتتئ ادام» دةگةندئ ايتادئ. ةل بيلةيتئن ادامنئث 12 ءتذرلئ قاسيةتئ بولادئ دةيدئ. ءتذپ توركئنئ سودان باستالادئ. وسئ يدةيا كةلئپ «جاؤانمارتلئك» ءئلئمئن تؤدئرعان. بذل ءئلئم كةيئن دئنگة كةرةك بولدئ دا، سوپئلئقتئث دامؤئ ءذشئن ياساؤي «حال» ءئلئمئن تؤدئردئ. اباي «پةندةنئث كامالياتتئعئ»، «ينسانياتتئث كامالاتتئعئ» دةگةندئ ايتادئ. «قذتادعؤ بئلئك» تذگةلدةي «ينساناتتئث كامالياتتئعئنا» نةگئزدةلگةن. ول سوپئلئق ءئلئمدئ بذگئنگئ ئلئممةن بئرئكتئرة وتئرئپ اقئلعا قوندئرئپ كوگةرتةدئ. بذل - «ينسانياتتئث» جولئ. اباي وسئنئ ذستانعان. ال ياساؤيدا «پةندةنئث كامالياتتئعئ» باسئم. بذل دذنيةنئ تاستايدئ دا بارلئعئن و دذنيةگة ارنايدئ. ال بذل ابايدا جوق. دةمةك، اباي سالعان تولئق ادام ءئلئمئنئث توركئنئ بار. ءبئر كذندة پايدا بولا قالعان نارسة ةمةس.
- اباي ونئ نة ءذشئن شئعاردئ، اقئنعا بذل ءئلئم نة سةبةپتئ كةرةك بولدئ؟
- اباي مذنئ قاجةتتئلئكتةن تؤدئردئ. سذلتانماحمذت:
«اباي تذسئ قازاقتئث بذزئلعانئ،
قارالئققا اينالئپ قئزئل قانئ.
ةلدئگئنة، جةرئنة ءام دئنئنة،
قذرئلدئ تالاي تذزاق، تالاي قاقپان»،
- دةيدئ. مئنة، وسئ قاقپانعا تذسكةن قازاقتئ اباي كوردئ. ول 1867 - جئلئ قذرئلعان جابايئنئ جابايئنئث قولئمةن تذنشئقتئرؤ يدةياسئمةن قذرئلعان بولئستئق جذيةنئ دة باسئنان وتكةردئ. مئنة، وسئ يدةيادان كةلئپ، ءبئز بذزئلدئق. بذرئنعئ نار قازاق جاعئمپاز قازاققا اينالدئ. اباي ون سةگئز جئل بولئس بولدئ، ءبارئن كوردئ. سودان كةلئپ اباي: «وسئ بذزئلعاننان بذزئلئپ كةتة بةرةمئز بة، توقتاؤدئ قالاي سالامئز؟» دةپ ئزدةنگةن. ءسويتئپ، وزئنة دةيئنگئلةردئ وقي وتئرئپ، جةتئلدئرئپ، ادئلةت پةن اقئلعا ةكشةپ، سودان شئققانئن ءوزئنئث قازاعئنا ذسئنعان. ءبئراق ابايدئث ارمانئ ورئندالماي كةتتئ. اباي دذنيةدةن وتكةننةن كةيئن ونئث ءئلئمئن شاكارئم جالعاستئردئ. ول ءار قازاق «ار ءئلئمئن» وقئسا دةپ ارماندادئ. «ار ءئلئمئ» دةگةندئ شاكارئم «ءذش انئعئندا» ئنساپ، قاناعات، ادئلةت دةپ تذسئندئرگةن.
- ءسئز ايتئپ وتئرعان ابايدئث وسئ شئعئسئ جوعارئ وقؤ ورئندارئندا وقئتئلا ما؟
- اباي تانؤدئ قازئر تذركئستانداعئ ق.ا.ياساؤي، شئمكةنتتةگئ م.اؤةزوأ، استاناداعئ ةؤرازيا، الماتئداعئ اباي ؤنيأةرسيتةتئ جانة قاراعاندئ، شئعئس قازاقستان، كوكشةتاؤ ؤنيأةرسيتةتتةرئ قابئلدادئ. بئرنةشة مةكتةپتةردة دة وقئتئلئپ جاتئر. ةندئ مةن مذلدة باسقاشا ةتئپ مةكتةپكة ارنالعان اباي وقؤلئعئن جازسام با؟! - دةپ وتئرمئن. سوندا بالالاردئث كوزئ شايداي اشئلادئ. سول كةزدة عانا ةسكئ جذيةدةن ارئلئپ، ابايدئث جاثا جذيةسئنة كةلتئرةمئز.
- ايتپاقشئ، وسئ باعئتتا اباي اتئنداعئ قاز ذ پ ؤ-دة «ابايتانؤ ورتالئعئ» اشئلعان بولاتئن. ورتالئقتئث جذمئسئ قالاي ءجذرئپ جاتئر؟
- وقؤ ورنئنئث رةكتورئ: «ؤنيأةرسيتةتتئث اباي دةگةن اتئ عانا بولماسا، نة مذعالئمدةرئ بئلمةيدئ، نة ستؤدةنتتةر بئلمةيدئ. وسئعان كةلئثئز»، - دةدئ. جذمئسئم بار ةدئ، ءبئراق اباي ءذشئن كةلدئم. «مةن ءوزئمنئث جاثا كونسةپسيام بويئنشا جذرگئزةمئن. ءبئز ابايدئ ورئستئث كوزئمةن قاراپ تانئدئق. سويتتئك تة، ابايدئث ءوزئنئث تؤعان جةرئ تؤرالئ از زةرتتةدئك. ال شئعئسئ جايلئ مذلدةم جوق بولدئ. مةن وسئ شئعئسئن تذسئندئرةمئن»، - دةدئم. ءسويتئپ، وقؤلئق جازدئم. اتئن «اباي تانؤ» دةپ قويدئم دا، جذيةسئن ابايدئث «تولئق ادام» ئلئمئنة قذردئم. وقئپ شئعئپ، رةكتوردئث ءوزئ ونشا تذسئنة المادئ. كةيئن سول كئتاپتئ شئعارئپ، بذكئل فاكؤلتةتكة وقئتتئق. ستؤدةنتتةر العاشقئ كةزدة داعدارئپ قابئلدادئ. «مةكتةپتة وقئدئق قوي، ابايدا مذنداي دذنية جوق» دةگةندةرئ دة بولدئ.
- ابايدئث «تولئق ادام» ءئلئمئن وقؤ ورداسئندا وقئتؤدئث قاجةتتئلئگئ بار دةپ ويلايسئز با؟
- ارينة، بار. ءبئزدئ قازئر كذشئگئمئزدةن تالاپ جاتئر. كريشنايتتةر، ؤاحابشئلار، احمادياشئلار جان-جاقتان ةتةگئمئزدةن تارتقئلاپ جاتئر. سولارعا ةرئپ كةتپةؤ ءذشئن رؤحاني وزةك بولؤ قاجةت. بذل ءئلئم سوعان رؤحاني ازئق بولادئ. ةگةر سةن ابايدئث جاساپ بةرگةن ءئلئمئن سانالئ تذردة قابئلداساث، ةشقايدا جول باسپايسئث. بذل ءئلئم سول ءذشئن كةرةك. بالالارعا دا وسئنئ تذسئندئردئك. ولار ءتذسئنئپ، قئزئعؤشئلئق تانئتتئ.
- بالالار دةگةننةن شئعادئ، جؤئردا بالالاردئث ابايدئ تانؤئنا ارنالعان ةلةكتروندئ وقؤلئق شئعاردئثئز. مذنئث قانشالئقتئ پايداسئ بولئپ جاتئر؟ مةكتةپتةرگة تاراتؤدئث مذمكئندئگئ بولدئ ما؟
- وقؤلئقتئ مةكتةپتةر كوپتةپ الئپ جاتئر. ول - مةكتةپتئث 9-سئنئبئنا ارنالعان «ابايتانؤ الئپپةسئ». ءذشئنشئ فورماسئ جاپونيادا جاساپ شئعارئلدئ. ءبئرئنشئسئن مةكتةپكة تاراتتئق. ول قيئنداؤ، كومپيؤتةرمةن ئستةيتئن ةدئ. ةكئنشئسئن بالالارعا جاسادئق. ةندئ اتا-اناعا ارناپ جاساؤ كةرةك بولدئ. اتا-انانئث دا جايئ بةلگئلئ عوي، بئلمةيدئ. سولارعا ارنادئق. ابايدئث ءوزئ ايتقانداي، بالاعا نة قذربئ-قذرداسئ، نة ذستازئ، نة اتا-اناسئ اسةر ةتةدئ. ةلةكتروندئق وقؤلئقتا سونئ نةگئزگة الدئق. اتا-انا وسئ ارقئلئ ءوزئ دة بئلة وتئرئپ، بالاسئنا ابايدئ تانئتادئ. بذل كئتاپتان ابايدئث ولةثئ، نة قاراءسوزئن وقي وتئرئپ، ونئث ماعئناسئن دا تذسئنة الادئ. ءارئ مذندا تةست سذراقتارئ ارقئلئ ءوزئن سئناي الادئ. ابايدئث بذكئل سوزدئگئن تانيدئ، اؤةن تذرئندة تئثدايدئ. مانةرلةپ وقئلادئ، بالانئث ساناسئنا جاقسئ اسةر ةتةدئ. كةز كةلگةن ولةثدئ ةلةكتروندئ قالامساپپةن تذرتةدئ دة، تئثداپ وتئرادئ.
- قانشا جةردةن ابايدئث جاثا قئرئ اشئلئپ جاتسا دا، ةلئمئزدئث كوپتةگةن مةكتةپتةرئندة ابايدئ ةسكئ باعدارلاما بويئنشا وقئپ جاتقانئمئز جاسئرئن ةمةس. نةگة بذلاي دةپ ويلايسئز؟
- قازئر جذية، باعدارلاما وزگةرمةي جاتئر. اأتورلار دا وزگةرتپةيدئ. ءومئر بويئ جازاتئنئ باياعئ سارئن. نة باسقا اأتورعا بةرمةيدئ. ءسويتئپ، بذكئل بؤئندئ ماثگذرتتةپ جاتئرمئز عوي. انةؤگذنئ اكادةميادا اباي تؤرالئ بايانداما جاسالدئ. سوندا مةن: «ابايعا بةرئلگةن باعا جارتئكةش، ابايدئ جاثاشا تذردة باعالاؤئمئز كةرةك»، - دةدئم. ةكئنشئدةن، ءبئز وقؤلئقتاردا ابايدئ اتةيست، ماتةرياليست ةتئپ كورسةتكةنبئز. كةثةستئك ساياساتقا بايلانئستئ بارلئق بؤئن ابايدئ سولاي تانئدئ. ال قازئر ؤاقئت، دذنيةتانئم وزگةردئ. سوندئقتان ابايدئ جاثاشا تانئتاتئن ءسات تؤدئ عوي، - دةپ ويلايمئن.
قازئر قازاقستانداعئ قوعامدئق عئلئم دا داعدارئستا. مذنئ جاثا رةلسكة قويؤ كةرةك. ءبئز ةؤروسةنتريستئك، ماتةرياليستئك، اتةيستئك رةلسپةن ءجذرئپ كةلگةن عئلئمدئ ذستاپ وتئرمئز. ةندئ ءبئز ذلتتئق شئعئستئق نةگئزگئ رةلس ةتئپ قويؤئمئز كةرةك. سوندا بذكئل وي-تانئم وزگةرةدئ. سول سةبةپتئ ابايدئث مذراسئن جاثا باعئتقا قويئپ، قايتادان باعالاؤ قاجةت.
سذحباتتاسقان سةرئكبول حاسان