يسلام وركةنيةتئن قورعاعان - ماملذكتةر

مئسئردئ بيلةگةن بةيبارئس سذلتان بابامئز كةزئندة التئن وردا حانئ بةركةنئث شئثعئس حان ذرپاقتارئ ئشئنةن ءبئرئنشئ بولئپ يسلام ءدئنئن قابئلداؤئنا ئقپال ةتكةن. ةگيپةتتئث بارشا مةشئتئندة وقئلاتئن قذتبا نامازئ كةزئندة وسئ بةركة حاننئث دا اتئ اتالئپ، ذلكةن قذرمةت كورسةتئلگةن.
التئن وردانئ مذسئلمان دئنئنة كئرگئزگةن - بةيبارئس
مئسئردئ عاسئردان استام بيلةگةن تذركئلةردئث ئشئندةگئ ةث كورنةكتئسئ -بةيبارئس سذلتان بابامئز بولعانئن بذكئل الةم مويئندايدئ. 1260- جئلئ جولئنداعئنئث ءبارئن بةت قاراتپاي جايپاپ كةلة جاتقان قذلاعؤ حانعا مئسئردئث قول استئنداعئ سيريا مةن پالةستينا جةرئندة قاتتئ سوققئ بةرگةن بئردةن-ءبئر كذش - بةيبارئس ةدئ.
جارتئ الةمدئ تابانئنا سالئپ ذلگةرگةن شئثعئس حان ذرپاعئنئث كذشئ ماملذكتةرگة كةلگةندة نةگة جةتپةي قالدئ؟! مئسئرلئقتاردئث ءوز كذشئمةن موثعول ارمياسئن توقتاتؤئ مذمكئن بة ةدئ؟ ول شئنئندا دا، مذمكئن ةمةس ةدئ. مذنئث مذمكئن ةمةس ةكةنئن بةيبارئس سذلتان دا جاقسئ تذسئنگةن. سوندئقتان دا ول الدئن الا كةرةمةت ديپلوماتيالئق ءجذرئس جاساپ، قذلاعؤ حاننئث باؤئرئ بةركة حاننان جاردةم سذرايدئ. ماسةلة مئنادا، التئن وردا حانئ بةركة بذل كةزدة يسلام ءدئنئن قابئلداپ، مذسئلمان بولعان، ال ونئ ذگئتتةپ، قاسيةتتئ دئنگة كئرؤئنة سةبةپشئ بولعان دانا بةيبارئس سذلتان بولعان.
قئپشاق اتئنئث تذياعئمةن دذنيةنئ دذبئرلةتكةن بةيبارئس سذلتان 1260- جئلئ مئسئر تاعئنا وتئرئسئمةن كرةستشئلةر مةن موثعولدارعا قارسئ «جيهاد»، ياعني، اللا جولئنداعئ قاسيةتتئ سوعئس باستادئ. باتئس حريستيان مةملةكةتتةرئ تاراپئنان ذيئمداستئرئلعان كرةستئ جورئقشئلار مةن قذلاعؤ حان باستاعان موثعول شاپقئنشئلارئ وزئنة قارسئ اسكةري وداق قذرؤ ماقساتئمةن ءبئر-بئرئنة ةلشئلةر جئبةرة باستاعانئن ةستئپ-بئلگةن بةيبارئس سذلتان دا وزئنة تئرةك بولاتئن مئقتئ اسكةري جانة ساياسي وداقتاس ئزدةيدئ.
ءسويتئپ، 1261- جئلئ ةدئل جاعاسئنداعئ بةركة حاننئث باستئ ورداسئ التئن مذنارالئ ساراي-بةركةگة ةلشئلةر اتتاندئرئپ، ةكئ ارادا ديپلوماتيالئق قارئم-قاتئناس ورناپ، ناتيجةسئندة اسكةري-ساياسي وداق قذرئلادئ. بةيبارئس ةگيپةتتئث بايلئعئ مةن ذلئلئعئن كورسةتؤ ءذشئن التئن وردا حانئنا تاثسئق نةلةر عاجايئپ سئي-سياپات: التئن جازؤمةن اشةكةيلةنگةن قذران، ءپئل، جيراف، مايمئل، زةبر، توتئقذس،ت.ب. ةكزوتيكالئق حايؤاناتتار مةن ءتئل ذيئرةتئن ءتاتتئ شةربةتتةر جئبةرةدئ.
بةركة حانعا جولداعان حاتئندا ونئ قاسيةتتئ يسلام دئنئنة كئرؤگة ذگئتتةيدئ. ال بةركة حان وعان جاؤاپ حاتئندا: «... مةن يسلام ءدئنئن قابئلدادئم. يسلام ءدئنئن التئن وردا مةملةكةتئنئث رةسمي ءدئنئ ةتئپ جاريالادئم. قذلاعؤمةن مةنئث ةتئم مةن قانئم ءبئر بولسا دا، ول اللاعا جانة ونئث پايعامبارئنا يمان كةلتئرمةيدئ، سوندئقتان قارسئ سوعئسامئن» دةيدئ جانة شئن مانئندة، قذلاعؤعا قارسئ سوعئس اشادئ. وسئلايشا بةركة حاننئث كومةگئمةن بةيبارئس سذلتان شئعئستان قذلاعؤ باستاعان دذلةي كذشتئ توقتاتئپ، شام ةلئندةگئ كرةستشئلةردئ تالقاندايدئ. كةيئن بذل وداق ونان ءارئ تةرةثدةپ، بةيبارئس بةركة حاننئث تؤعان قئزئنا ذيلةنةدئ جانة ءوزئنئث ذلكةن ذلئنئث اتئن بةركة دةپ قويادئ. مةككة مةن مةدينةدة، قذددئستا، ةگيپةتتئث بارشا مةشئتئندة وقئلاتئن قذتبا نامازئ كةزئندة بةركةنئث دة اتئ اتالئپ، ذلكةن قذرمةت كورسةتئلةدئ.
ماملذك بيلةؤشئلةرئ تةك قانا موثعولدارمةن ةمةس، كرةستشئلدةرمةن دة جانقيارلئقپةن سوعئسقان. فرانسؤز كورولئ ليؤدوأيك ذيئمداستئرعان جورئقتئ تاس-تالقان ةتئپ، اسكةرئن قيراتئپ، كورولدئث ءوزئن جاقئندارئمةن بئرگة قولعا تذسئرةدئ. كورول ذلكةن الئم-سالئق تولةپ بارئپ، ارةث ةلئنة قايتارئلادئ. بذدان كةيئن دة ماملذكتةرگة قارسئ سوعئس ذيئمداستئرعان كورول ليؤدوأيك تاعئ دا ماسقارا جةثئلئسكة ذشئرايدئ. اقئرئ وبا اؤرؤئن جذقتئرئپ، كةلمةس ساپارعا اتتانادئ. 1291- جئلئ كرةستشئلدةر قايتئپ قاسيةتتئ جةرگة اياق باسپايتئنداي بولئپ تذگةل قؤئلادئ.
1390- جئلئ مئسئر بيلئگئ ماملذكتةردئث كاأكازدان شئققان باسقا بذتاعئنا اؤئسادئ. ولار شةركةستةر ةدئ. ماملذكتةر مةن التئن وردا حاندارئنئث ورتاق جاؤئ بولئپ ةندئ اقساق تةمئر ارةناعا شئعادئ. دةگةنمةن ءامئر تةمئر مةن وعان قارسئ وداقتئث اراسئندا ايتا قالارلئق ذلكةن سوعئس بولماعان، ويتكةنئ ازيانئث اقساق بارئسئ جاؤلارئن جةكةلةي سوعئپ الئپ وتئرعان. الدئمةن توقتامئس حاندئ تئزة بذكتئرئپ، سودان سوث تذرئك سذلتانئ بايازيتتئ بئت-شئت قئلعان اقساق تةمئر ماملذك بيلةؤشئلةرئنة سوقتئقپاعان.
ماملذكتةردئث تاؤةلسئز بيلئگئ مئسئردئث وسمان يمپةرياسئنئث قول استئنا ةنؤئمةن اياقتالادئ. دةگةنمةن ماملذكتةر وسمان يمپةرياسئ اياسئندا تاعئ دا بئرنةشة عاسئر بيلئك قذرادئ.
ماملذك مةملةكةتئ تةك اسكةري جةتئستئكتةرمةن عانا ةمةس، مادةني سالادا؛ پوةزيادا، ارحيتةكتؤرادا، مةديسينادا دا وزئقتئعئمةن ةرةكشةلةنةدئ. وعان ماسةلةن، تذثعئش اراب-قئپشاق سوزدئگئن مئسالعا كةلتئرؤگة بولادئ. سول زاماندا مئسئردا بئردةن ءتورت تئلگة: اراب، پارسئ، تذرئك جانة موثعول تئلدةرئنة ارنالعان سوزدئك شئعئپتئ.
ماملذك سذلتاندارئ بيلةگةن زاماندا كوركةم ادةبي شئعارمالار دا كوپتةپ پايدا بولعان. سونئث ءبئرئ قئپشاق تئلئندة جازئلعان، جالعئز داناسئ پاريجدئث ذلتتئق كئتاپحاناسئندا ساقتاؤلئ تذرعان «حذسراؤ مةن شئرئن» داستانئ. ونئث اأتورئ - دةشتئ-قئپشاق جةرئنئث تؤماسئ.
1391- جئلئ اياقتالعان سايف سارايدئث «گذلستان بيت-تذركي» اتتئ اتاقتئ شئعارماسئ مئسئردئث ءامئرئ تذركئدةن شئققان تايحاسؤعا ارنالعان.
مئسئرداعئ عاجايئپ مةشئتتةر دة ماملذك بيلةؤشئلةرئ تذسئندا سالئنعان. ارينة، ماملذك بيلةؤشئلةرئ اراسئندا قاتئگةزدئگئمةن دة كوزگة تذسكةندةرئ بولعان. دةگةنمةن تاريحشئلار مئسئردئث ةكونوميكاسئ مةن مادةنيةتئ، ونةرئ ماملذكتةر تذسئندا قاتتئ وركةندةگةنئن ءبئراؤئزدان مويئندايدئ.
ماملذك بيلةؤشئلةرئ مئسئر تاعئندا وتئرعاندا قازئرگئ ورتا ازيا مةن قازاقستان جةرئنةن شئققان ءوز زامانئنئث نةبئر عذلامالارئ، اقئندارئ، عالئمدارئ، جازؤشئلارئ مئسئرعا، سيرياعا بارئپ، تذراقتاپ قالعان. بذل دا التئن وردامةن بولعان تئعئز ديپلوماتيالئق وداقتئث ارقاسئ ةكةنئ ءسوزسئز.
ماملذكتةر بيلةگةن مئسئر مةن التئن وردانئث بايلانئسئن بئلگئسئ كةلگةن جانعا بةيبارئس سذلتاننئث بةركة حاننئث ميراسقورئ نوعاي حانئمةن جازئسقان حاتتارئنئث تذرئك تئلئنةن اؤدارئلعان نذسقاسئ دا كوپ جايدان حاباردار ةتةدئ:
«مةنئ مذسئلماندار قاتارئنا تذرعئزعان اللاعا تاعزئم ةتةمئن. پايعامبارلاردئث سوثعئسئ، تؤرا جول سئلتةؤشئ اللانئث جئبةرگةندةرئن ناسيحاتتاؤشئسئ ءارئ وعان تاعزئم ةتؤشئلةردئث قولداؤشئسئ مذحاممةدتئث (س.ع.س.) باؤئرلارئ بولعان جةرلةستةرئنة جذرةك جارعان سالةمئمدئ ذسئنامئن. مةنئث جازئپ وتئرعان حاتئمنئث ةكئ باستئ ماثئزئ بار: ءبئرئنشئسئ - سئزگة دةگةن ذزاق ءومئر تئلةي وتئرئپ، ساؤ-سالاماتتارئثئزدئ ءبئلؤ؛ ةكئنشئسئ - ةرتؤعاننان ةستؤئمئزگة قاراعاندا اكةمئز بةركة حاننئث بالالارئنئث، تؤعان-تؤئستارئنئث ئشئنةن يسلام دئنئنة كئرگةندةرئمةن حابارلاسسام دةگةن ةكةنسئز. ءبئز وسئنداي جايلئ حاباردئ ةستئگةننةن كةيئن ءدئني اعايئندارئنا باؤئرلئقپةن قاراعان، دئنئنة بةرئك سذلتان بةيبارئسقا دةگةن سذيئسپةنشئلئگئمئز ارتا ءتذستئ. قيئر شةتتة ءجذرئپ مذنداي ئسكة قادام باسؤ - تةك قانا اللاعا بار جان-تانئمةن تاعزئم ةتؤشئ ادال مذسئلماننئث قولئنان كةلةدئ. وسئ حاتتئ جازئپ، ةرتةمئر مةن توق بذعادان جئبةردئك. باستئ ماقساتئمئز - وسئ نةگئزگئ نيةتئمئزدئ جةتكئزؤ ةدئ. ءبئز يسلام ءدئنئن قابئلدادئق. اللانئث بئرةؤ ةكةندئگئنة، ونئث كذشئ مةن قذدئرةتئنة باس ءيئپ، ةلشئسئن بذكئل مذسئلمان قاؤئمئنئث سةنئمئمةن قابئلدايمئز. ءبئز اكةمئز بةركة حاننئث جولئن قؤؤشئمئز. ياعني اكةمئز سياقتئ ءبئز دة مذسئلماندارمئز. جاراتقانعا باس ءيئپ، ونئث امئرئنة تةرئس كةلةتئن ئستةردةن الئس تذرامئز. حاتتارئمئز جالعاسئپ تذرسئن. ءبئز سئزبةن ءبئر دةنةنئث ةكئ قولئندايمئز. سئزگة ذناعاندار بئزگة دة ذنايدئ. سئزگة قارسئ بولعاندارعا ءبئز دة قارسئ تذرامئز».
بذل - نوعاي حانئنئث سذلتان بةيبارئسقا جازعان حاتئ (1220-1271).
نوعاي حانئنئث بذل حاتئنا سذلتان بةيبارئس تومةندةگئشة جاؤاپ بةرةدئ:
«بذل حاتپةن اللا جولئندا بذكئل ءومئرئن ارناعان، جذرةكتةرئنئث نذرئ جذزدةرئن جارقئراتقان، مذسئلمانداردئث كومةكشئسئ بولعان نوعاي حاننئث مارتةبةلئ ذلكةن ماجئلئسئنة ساتتئلئكتةر تئلةيمئن. اللاه ونئث جذرةگئن يمانمةن تولتئرسئن، وسئ ءومئر مةن اقئر زاماندا ةث جاقسئلارئن ءناسئپ ةتئپ، ونئث ومئرئندةگئ ءئس-ارةكةتتةرئن بذعانعا دةيئنگئ يگئ ءئس يةلةرئنئث تابئستارئنا جةتكئزسئن. ودان كةلگةن سالةم حات شةكسئز قؤانتقانئمةن قاتار، شاتتئققا بولةدئ. ءبئز ونئث مازمذنئ مةن ماعئناسئنا اسا ءمان بةرؤشئمئز. دئنئنة بةكةم جانة اللاعا باسقا قذدايلار قوسؤشئلارمةن سوعئستا بةركة حاننئث جولئن قؤعان ذرپاقتارئنئث ئزگئ ئستةرئن ايتئپ ءوتؤدئ ءجون كوردئك. وسئ ءئس - ءبئزدئث دة باستئ ماقساتئمئز. ءبئز اللا تاعالانئث «ئزدةگةنئمئز وسئ» دةگةن ءسوزئن وقئدئق. ونئث قذدئرةتئنئث ارقاسئندا مذسئلماندار توبئن كوبةيتئپ، ولاردئث كاپئرلةرمةن دئندةرئ، اللاسئ ءذشئن سوعئسقاندارئنا كؤا بولدئق. وسئنداي جيحادتاردئث كؤاسئ بولا وتئرئپ، مذحاممةد (س.ع.س.) پايعامباردئث ءئزئن قؤؤشئلارمةن بئرگة بولامئن دةگةندئگئن ةسئمئزگة تذسئردئك. ءبئزدئث باستئ ماقساتئمئز وسئلاردئ ايتا وتئرئپ، ءاربئر باسقان قادامدارئثئزبةن وعان جاقئنداي تذسكةندئكتةرئثئزدئ ايتقئمئز كةلةدئ. جيهادتا جاراتؤشئمئز جار بولعان بةركة حاننئث ذرپاعئنا اللانئث سالةمئن جولدايمئز. كاپئرلةر وسئ ومئردةگئ سوثعئ باساماقتا كئمنئث تذراتئنئن بئلةتئن بولادئ. اللاعا قذدايلار قوسؤشئلاردئث كومةكشئلةرئ ءالئ دة وپئق جةيدئ. زالئمدةرگة كومةكتةسةتئن جاناشئرلار جوق».
يسلام وركةنيةتئنئث حالئقتاردئث وركةندةؤئنة تيگئزگةن اسا زور ماثئزئن ءبئر زاماندا قولعا ءتذسئپ، جالدامالئ قذل بولعان، كةيئن بيلئك تاعئنا دةيئن جةتكةن - ماملذكتةردئث ومئرئنةن انئق كورؤگة بولادئ. مذسئلماندار وسئ جالدامالئلاردئث كذشئمةن موثعولدار مةن كرةستشئلدةردئ جةثئپ قانا قويماي، حاليفاتتئث مادةنيةتئ مةن عئلئمئن دا بيئككة كوتةرگةن.
تورةعالي تاشةن
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ