الةمنئث ءامئرشئسئ اقساق تةمئر قانشا جئل ءومئر ءسذردئ؟

ماسةلةن، ةجةلگئ وركةنيةتتئ ةلدةردةگئ جئل ساناؤ كذنتئزبةگئنئث ءارتذرلئ جاسالؤئنا بايلانئستئ كةيبئر تاريحي دةرةكتةردئث ؤاقئتتارئ ساي كةلمةي جاتادئ. قازئردئث وزئندة ةؤروپالئق كذنتئزبةك، قئتاي كذنتئزبةگئ، شئعئس ةلدةرئنئث نةمةسة مذسئلمان ةلدةرئنئث كذنتئزبةگئ بار. سوندئقتان مئثجئلدئق تاريحي وقيعالاردئث مةرزئمدةرئ ءار ةلدئث مذراجاي قذجاتتارئندا ءارتذرلئ كورسةتئلؤئ زاثدئ. بذل تاريحشئلارعا كادئمگئدةي قيئندئقتار تؤعئزادئ. مئسالئ، ذشئ-قيئرئ جوق الةمدةگئ ةث ءئرئ مةملةكةتتئ قذرئپ، بيلئگئن جذرگئزگةن قاهارلئ ءامئرشئ، ذلئ ءامئر تةمئردئث قانشا جئل ءومئر سذرگةنئن قالاي انئقتاؤعا بولادئ؟
اقساق تةمئردئث ءوزئ ساؤاتسئز بولعان دةپ ايتادئ، ءبئراق ول تاريحتئ جاقسئ بئلگةن جانة ءوزئنئث ئستةگةندةرئ تؤرالئ كةيئنگئ ذرپاققا جةتؤ ءذشئن تاريحقا قاتتئ كوثئل اؤدارعان. جورئقتاردئث بارئندة ونئث پاتشالئق قذرعان زامانئ تؤرالئ رةسمي جئلناما جازاتئن حاتشئلارئ ةرئپ ءجذردئ. جئلنامالار تذركئ تئلئندة ذيعئر قارئپتةرئمةن ولةث تذرئندة جازئلدئ، ال پارسئ تئلئندة قذجاتتئق-پؤبليسيستيكالئق قارا ءسوز جانرئندا جازئلدئ. كوپتةگةن قولجازبالار جوعالئپ كةتسة دة ءامئر تةمئردئث قاتئسئ بار تاريحي دةرةكتةر ول بيلةگةن بارلئق مةملةكةتتةردة ساقتالعان. ذلئ قولباسشئنئث قاسئندا جذرگةن جئلناماشئ حاتشئلار مةن تاريحشئلار رةسمي تذردة دة، وپپوزيسيالئق تذردة دة تاريحي وقيعانئث بارلئعئن قاعازعا ءتذسئرئپ وتئرعان جانة مةرزئمدةرئن كورسةتكةندة وزدةرئنئث بئلةتئن كذنتئزبةگئندةگئ كذندئ جازدئ. سوندئقتان قازئرگئ تاريحشئلار ونئث تؤعان جئلئ مةن ولگةن جئلئنا كةلگةندة شاتاسا باستايدئ. ويتكةنئ ول بيلةگةن اؤماق وتة ذلكةن بولعاندئعئ سونشالئق، وندا مةكةندةگةن ءتئلئ، ءدئنئ، سالتئ، مادةنيةتئ، عئلئمئ ءارتذرلئ حالئقتاردئث قولدانئسئندا بئرنةشة جئل ساناؤ كذنتئزبةگئ بولعان. ونئث ذستئنة حرونيكا جازاتئندار، جئلنامانئ كوشئرةتئندةر، وقيعا بولعان مةرزئمدةردئ ءبئر كذنتئزبةكتةن ةكئنشئسئنة كوشئرؤ بارئسئندا وزگةرتئپ جازعان نةمةسة قاتةلئكتةر جئبةرگةن. سوعان بايلانئستئ زةرتتةؤشئلةر ءامئر تةمئردئث جاسئنا كةلگةندة بئرةؤلةرئ كذن كذنتئزبةگئمةن، ةكئنشئلةرئ ايمةن، ذشئنشئلةرئ حيجرامةن سانايمئز دةپ باستارئن اؤئرتادئ.
اتئ الةمگة تانئلعان تاريحي تذلعا تؤرالئ ةث العاش فرانسؤز تاريحشئسئ جان-پول رؤ كةثئنةن جازئپ قالدئرعان ةكةن. ونداعئ تاريحي دةرةكتةر بويئنشا، ءامئر تةمئر 1336 - جئلئ 8 -ءساؤئر كذنئ كةشا قالاسئنئث جانئنداعئ قوجا يلگار (قازئرگئ وزبةكستان جةرئندةگئ شاحريسابس) دةگةن قئشلاقتا تؤئپ، 1405 - جئلئ 19 - قاثتاردا قازاقستانداعئ وتئرار قالاسئندا قئتايدئ جاؤلاپ الؤ جورئعئ كةزئندة قايتئس بولعان. جذزدةگةن قالانئ، ونداعان ايماقتاردئ باسئپ العان، بئردة-ءبئر رةت جةثئلئس كورمةگةن ذلئ قولباسشئ 69 جاسقا ءذش اي جةتپةي كوز جذمعان. جان-پول رؤعا سئلتةمة جاسايتئندار وسئلاي دةيدئ. ءبئراق شئعئس تاريحشئلارئنئث جازعاندارئ بويئنشا ءامئر تةمئر جةتپئستةن اسئپ قايتئس بولئپتئ. اراب تاريحشئسئ، فيلوسوف يبن حالدؤن XV عاسئردئث باسئندا ءامئر تةمئرمةن كوزبة-كوز كةزدةسئپ، ذزاق وتئرئپ اثگئمةلةسكةن ةكةن. ونئث جازعاندارئندا ذلئ ءامئرشئ 71 جاسئندا قايتئس بولعان.
شئعئستئث ورتاعاسئرلئق تانئمال تاريحشئلارئ، سونئث ئشئندة سيريالئق تاريحشئ يبن ارابشاح، پارسئ تاريحشئلارئ حوندةمير مةن يةزدي وزدةرئنئث ةثبةكتةرئندة تةمئرلاندئ 71 جاسئندا ولگةن دةپ جازادئ. ال تةمئرلاننئث تئزةسئ قاتتئ باتقان ذلتتئث وكئلئ، ارميان تاريحشئسئ فوما مةسوپسكي ونئ قاس جاؤئ، باسئپ الؤشئ رةتئندة ةث جامان سوزدةردئ تاؤئپ الئپ ول تؤرالئ بئلاي دةپ جازعان ةكةن: «ال ءوز ةلئنة قايتقان زذلئم تةمئر جةر جاستاندئ. 72 جاسئندا ءيت سياقتئ ءولدئ»... قاهارئنان الةم دئرئلدةگةن ءامئرشئ ولگةننةن كةيئن دة ذرپاعئ ونئث اتئن اسقاقتاتتئ. سوندئقتان قاتةلةسئپ جازئلعان دةؤدئث قيسئنئ جوق. وندا تاريحشئلار ءامئر تةمئردئث جاساعان جئلئنا نةگة ةكئ جئل قوسئپ وتئر، الدة ةسةپتةن جاثئلئستئ ما؟ ولاي بولؤئ مذمكئن ةمةس، ويتكةنئ ول كةزدةگئ عالئمدار جةكة عئلئمدارمةن ةمةس، تذتاستاي ماتةماتيكا، استرولوگيا، پوةزيا سياقتئ بارلئق سالالار بويئنشا ساؤاتتئ بولدئ. ونئث ذستئنة قولباسشئ ةمةس، عالئم رةتئندة تاريحتا قالعان ءامئر تةمئردئث نةمةرةسئ ذلئقبةكتئث ءوزئ مذنداي قاتةلئكتةرگة جول بةرمةسة كةرةك ةدئ.
ءامئر تةمئردئث جاؤلاپ العان جةرلةرئنة ةؤروپا مةن ازيا ةلدةرئ كئردئ. ونئث قول استئنا وتكةن باعئنئشتئ مةملةكةتتةر كوپ ذلتتئ بولعاندئقتان تئلدةرئ عانا ةمةس، قولداناتئن جئل ساناؤ كذنتئزبةكتةرئ دة ءارتذرلئ بولعان. تةمئردئث كةزئندة بذكئل ةؤروپا ةجةلگئ مئسئردا جاسالعان كذنتئزبةكتئث جةتئلدئرئلگةن ءتذرئ يؤليان كذنتئزبةگئمةن ءومئر ءسذردئ. ال تةمئر بيلةگةن مةملةكةتتئث باسئم بولئگئن الئپ جاتقان تذركئ حالئقتارئ مذسئلماننئث حيجرا كذنتئزبةگئن قولداندئ. وندا جاثا ءداؤئردئث باسئ مذحاممةد پايعامباردئث مةككةدةن مةدينةگة كةلگةن كذنئنةن باستالادئ. بذل جاثادان ايدئث تؤئپ، تولؤئنا نةگئزدةلگةن كذنتئزبةك بولاتئن. بوس ايلار 29 كذننةن تذردئ، ال تولئق اي 30 كذندة بئتةتئن. تاؤلئك قازئرگئدةي ءتذننئث ورتاسئندا باستالمايتئن، ةرتةثگئسئن كذننئث كوزئ شئققاننان باستاپ ةسةپتةلةتئن. 12 ايدان تذراتئن اي جئلئنئث ذزاقتئعئ 354 كذندئ قذرادئ. بذل تروپيكالئق كذن جئلئنان 11 تاؤلئككة از بولدئ. وسئنداي وزگةشئلئككة بايلانئستئ حيجرا كذنتئزبةگئندة ايلار ماؤسئمدارعا بولئنبةيتئن، ولار اؤئسئپ وتئردئ. مئسالئ، جئلدئث باسئ جازدا بولؤئ مذمكئن ةدئ، ؤاقئت وتة كةلة قئسقا اؤئسادئ. مذسئلماندارشا جئل ساناؤ وسئلاي بولدئ. ال ءامئر تةمئر مةملةكةتئنئث وثتذستئك بولئگئندة پارسئ جانة تاجئك حالئقتارئ مةكةندةدئ. بذلار دا مذسئلماندار، بذلار دا رةسمي تذردة مذسئلمان كذنتئزبةگئن قولداندئ. الايدا ونئث ايلارئ جئل مةزگئلدةرئمةن قابئسپايتئن بولعاندئقتان وزدةرئنئث جئل ساناؤ أاريانتئن پايدالاندئ. ناؤرئز مةيرامئ پارسئدان شئققان، دةيتئن ءسوزدئث توركئنئ وسئندا.
پارسئلاردئث اراسئندا XI عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا بيلئگئن جذرگئزگةن جالالةددين مالئك شاح سذلتاننئث اتئمةن اتالاتئن مالئك نةمةسة دجالال كذنتئزبةگئ دة قاتار جذردئ. بذل كذنتئزبةكتئ جاساؤعا بةلگئلئ پارسئ اقئنئ ومار حايام اتسالئسقان. ول ءوزئن اقئنمةن دةپ ساناماعان، «جذلدئز ساناؤشئمئن» دةپ ماقتانئشپةن ايتادئ ةكةن. ءتورت جولدان تذراتئن رؤبايلارئ بذگئنگة دةيئن جةتكةن ومار حايامنئث تاريحتا بةلگئلئ 13 كذننئث ئشئندة ونئث وبسةرأاتورياسئ ورتةنةدئ. تابيعاتئنان عالئم، استرونوم، ماتةماتيك، فيلوسوف بولعان ومار حايام سةلجذكتةردئث بيلةؤشئسئ مالئك شاحتئث سارايئندا قئزمةت ةتكةن. مالئك شاح قازئرگئ يران، يراك جةرئنةن قئتاي، ءذندئستان شةكارالارئنا دةيئن، ارعئ جاعئ كونستانتينوپولعا (قازئرگئ ستامبذل) دةيئنگئ ارالئقتا بيلئك جذرگئزگةن.
ومار حايامنئث قاتئسؤئمةن جاسال-عان كذنتئزبةك تة حيجرادان باستالادئ، ءبئراق كلاسسيكالئق مذسئلمان كذنتئزبةسئنةن ونئث ايئرماشئلئعئ اي ةمةس، كذن جئلئنا نةگئزدةلگةن. ونئث ءاربئر ايئندا 30 كذننةن، ءاربئر جئلدئث اياعئندا بةس قوسئمشا كذن قوسئلئپ وتئرادئ. بذل كذنتئزبةكتة ئلكئم (أيسوكوس) جئلئ دا بار - ارتئق كذن ءتورت جئل سايئن جةتئ رةت، سودان كةيئن ءبئر رةت بةس جئلدان كةيئن قوسئلدئ. وسئلايشا 33 جئلدئق اينالئم قايتالانئپ وتئردئ. مالئك كذنتئزبةسئندة جئل باسئ كوكتةمگئ كذن مةن ءتذن تةثةلةتئن تذسقا كةلةدئ. شئعئس حالئقتارئنئث كوپشئلئگئ ناؤرئز مةرةكةسئن تويلايتئنئ سوندئقتان.
پارسئلاردا ورتا عاسئردا بذدان باسقا يةزديگةرد كذنتئزبةگئ دةگةن بولدئ. يةزديگةرد دةگةن III-VIIعاسئرلاردا زورواستريزم ذستاناتئن ةجةلگئ پارسئنئ بيلةگةن ساسانيد ديناستياسئنان شئققان سوثعئ پاديشاح. ول كذنتئزبةك بويئنشا ءبئزدئث ءداؤئرئمئز حانزادا يةزديگةردئ تاققا وتئرعئزعان 632 جئلدان باستاؤ الادئ.
ءامئر تةمئر امئرلئگئنئث شئعئسئن مةكةندةگةن موثعولدار مةن ذيعئرلار ةجةلگئ قئتاي اي-كذن كذنتئزبةگئن پايدالاندئ. ول قازئرگة دةيئن قازاقتار ذمئتپاعان جئل ون ةكئ ايدئ جانؤارلارعا ءبولئپ سانايتئن كذنتئزبةك.
سونئمةن ءامئر تةمئر بيلةگةن اؤماقتا قانشاما كذنتئزبةك پايدالانئلعانئن ةسةپتةي بةرئثئز. وسئنداي جئل ساناؤداعئ ايئرماشئلئقتاردئث ارقاسئندا الةمدئ بيلةگةن ءامئر تةمئردئث تولئق قانشا جاس جاساعانئ بةلگئسئز. وزدةرئنئث كذنتئزبةگئ بويئنشا پارسئلار ونئ 72 جاسئندا قايتئس بولدئ دةپ جازسا، يؤليان كذنتئزبةگئ بويئنشا 69-عا جةتپةي ولگةن. ذلئ تةمئرلان حيجرامةن ساناعاندا 736 - جئلئ، ةجةلگئ قئتاي كذنتئزبةگئمةن تئشقان جئلئ، يؤليان كذنتئزبةسئ بويئنشا 1336 - جئلئ تؤعان.
اقساق تةمئردئث نةمةرةسئ ذلئقبةك (1394-1449) اتاسئ بيلةگةن اؤماقتئث ءبئر بولئگئ ماؤرةناحردئ قئرئق جئلداي باسقاردئ. ول قولباسشئ ةمةس، ذلئ عالئم، جذلدئز ساناؤشئ رةتئندة تانئلدئ. سامارقاندا سول كةزدةگئ تةثدةسئ جوق وبسةرأاتوريانئ سالدئردئ. عالئم استرونومداردئ قول استئنا جيناپ، «جاثا استرونوميالئق كةستة» دةگةن 1018 جذلدئزدئث ناقتئ كاتالوگئن جاسادئ. ذلئقبةك استرونوم رةتئندة كوپ نارسةگة قول جةتكئزدئ. ءبئر كةزةثنةن ةكئنشئ كةزةثگة وتكةندة ناقتئ ؤاقئت مةرزئمئن (داتالاردئ) تاباتئن تاسئلدةر مةن ةرةجةلةردئ، انئق جاسالعان كةستةلةردئ قذراستئردئ. ذلئقبةكتئث بذل كةستةلةرئ جئلنامالارعا قاتئستئ جذمباقتاردئ شةشةتئن عالئمداردئث قولئنداعئ سةنئمدئ كئلت بولدئ. سونئث كومةگئمةن زةرتتةؤشئلةر تاريحي داتالاردئث ايئرماشئلئقتارئن انئقتادئ.
قايئرجان تورةجان
دةرةككوزئ:«ايقئن» گازةتئ