وزگة ذلتتئث وكئلئن وزئثة ءسئثئرؤ ءذشئن ولاردان بيئك تذرؤئث كةرةك

- سايلاؤ باتئرشا ذلئ، ءبئز ءسئزدئ ديپلومات، شئعئس تانؤشئ، ةكونوميست، قازاق ءتئلئنئث جاناشئرئ رةتئندة جاقسئ بئلةمئز. سئزبةن قازاق ةلئنئث ديپلوماتياسئ نةمةسة ةل ةكونوميكاسئ توثئرةگئندة ءسوز ةتؤگة بولار ةدئ. الايدا ول جونئندة ايتئپ تا، جازئپ تا ءجذرسئز. سوندئقتان قازاق ماسةلةسئن كوتةرسةك قالاي قارايسئز؟ شةتةلدة قئزمةت ةتكةن ادامسئز عوي، ومئردةن كورگةنئثئز بةن تذيگةنئثئز بار، قازاق حالقئنئث بولاشاعئن قالاي بولجاپ ءجذرسئز؟
- قازاق حالقئنئث بذگئنئ مةن بولاشاعئن ويلاساق، اثگئمةنئ قازاقستاننئث مةملةكةتتئك تاؤةلسئزدئگئن جاريالاؤدان باستاؤئمئز كةرةك. رةسةي پاتشالئعئ قازاق حاندئعئن جويئپ، 1847- جئلئ سوثعئ كةنةسارئ حان ولتئرئلگةن سوث، قازاقتار تولئق ورئستاردئث بودانئنا اينالدئ. ءسويتئپ 1917- جئلعا دةيئن قازاقستان تولئق رةسةيدئث وتارئ بولئپ كةلدئ. سوسياليستئك قازان رةأوليؤسياسئنان كةيئن قازاقستان جانة بذرئنعئ رةسةيدئث قاراماعئنداعئ باسقا ةلدةر كذشتةپ كةثةس وداعئ قذرامئنا ةنگئزئلدئ. وداقتئق شارت بويئنشا قاعاز تذرئندة عانا ةگةمةندئ رةسپؤبليكالار دةگةنمةن، ال شئن مانئندة بارلئق بيلئك ك س ر و كوممؤنيستئك پارتياسئنئث قولئندا بولدئ. قازاقستاننئث مةملةكةتتئك تاؤةلسئزدئگئ بولمادئ، ئشكئ، سئرتقئ ساياساتتار، قورعانئس، قاؤئپسئزدئكتئث بارلئعئ ماسكةؤدئث قذزئرئندا بولدئ.
1991 - جئلئ كةثةس وداعئنئث كذيرةؤئ ارقاسئندا عانا رةسپؤبليكالار تاؤةلسئزدئگئن جاريالاپ، الةمدئك قاؤئمداستئقتئث تولئق قذقئلئ مذشةسئ بولدئ. شئندئققا كةلسةك، قازاقستاننئث مةملةكةتتئك تاؤةلسئزدئگئن الؤئ قيئن بولدئ. بئرئنشئدةن، بالتئق جاعالاؤئ ةلدةرئ، باسقا رةسپؤبليكالار، كةثةس وداعئ قذرامئنان ماسكةؤدةن سذرانباي كةتكةن سوث، ك س ر و باسشئلارئ قازاقستاندئ ؤئسئنان شئعارماؤعا كوپ ارةكةت جاسادئ، بئزگة ةكونوميكالئق، ساياسي، ديپلوماتيالئق قئسئم جاسالدئ. وعان قوسا رةسپؤبليكادا باسقا ذلتتاردئث ذلةسئ قازاقتاردان كوپ بولدئ جانة ابدةن ماسكةؤگة جالتاقتاپ قالعان ءبئراز بيلئكتةگئ ادامدار رةسةيدةن اجئرامايمئز، ءبئز جةكة مةملةكةت بولا المايمئز دةگةنگة دةيئن باردئ.
اللاعا شذكئر، قازاق حالقئنئث بوستاندئق ءذشئن كوزئ اشئق ينتةلليگةنسيا، جاستاردئث كذرةسئن ن.نازاربايةأ باستاعان پاتريوتتئق كذشتةر ةلدئ تاؤةلسئزدئككة الئپ كةلدئ. مذنئث ءوزئ ذلكةن تاريح، ونئث شئن ءمانئن جانة بوستاندئق ءذشئن كذرةسكةن قايراتكةرلةر مةن قوعامدئق ذيئمدار، پارتيالاردئث ةثبةگئن زةرتتةپ، جذرتشئلئققا، جاستارعا جةتكئزؤ كةرةك. قانداي ساياسي كذشتةر، قانشا تذلعالار وسئ جولدا ءومئرئن سارپ ةتتئ. بذل ءئس تاؤةلسئزدئكتئث قذنئن تانؤ ارقئلئ بولاشاقتا ونئ ساقتاپ قالؤ ءذشئن قاجةت.
- مةملةكةتتئث «قازاقستان» دةپ اتالؤئندا تذرعان ةش سوكةتتئك جوق، «ستان» دةگةن ءسوزدئث ءوزئ «ةل» دةگةن ماعئنا بةرةدئ، ياعني قازاق ةلئنئث رةسپؤبليكاسئ دةپ تذرعان جوق پا دةيتئندةرگة نة ايتاسئز؟ ونئث ذستئنة، وزبةكتةر دة ءوز ةلئن وزبةكستان رةسپؤبليكاسئ، تاجئكتةر تاجئكستان رةسپؤبليكاسئ دةپ اتايدئ ةمةس پة؟
- ءيا، وزبةكتةر «وزبةكستان رةسپؤبليكاسئ» دةپ اتايدئ، سولاي جازادئ دا. تاجئكتةر دة «تاجئكستان رةسپؤبليكاسئ» دةپ جازادئ. ءبئراق ولاردئث كونستيتؤسيالارئندا «وزبةكستان رةسپؤبليكاسئ وزبةك حالقئنئث مةملةكةتئ»، «تاجئكستان رةسپؤبليكاسئ تاجئك حالقئنئث مةملةكةتئ»، سول سياقتئ «تذرئكمةن حالقئنئث مةملةكةتئ»، «ازةربايجان، ارميان، ةستون، ت.ب. حالئقتارئنئث جةرئ جانة مةملةكةتئ» دةگةندئ تايعا تاثبا باسقانداي ةتئپ جازئپ قويعان. ولاردان «بايئرعئ-ئ-ئ-ئ زامانداعئ وزبةك نةمةسة ةستونداردئث جةرئ» دةگةندئ كةزدةستئرمةيسئز. ال باسئم كوپشئلئگئ «قئرعئز رةسپؤبليكاسئ»، «لاتئش رةسپؤبليكاسئ»، ت.ب. ناقتئ ذلتتئق رةسپؤبليكا ةكةنئن اتايدئ. ءتئپتئ رةسةي فةدةراسياسئنئث قذرامئنداعئ شةشةندةر مةن ينگؤشتةر «شةشةن رةسپؤبليكاسئ»، «ينگؤش رةسپؤبليكاسئ» دةيدئ.
بئزدة وسئ ماسةلةنئ كوتةرة قالساث بولدئ، وزگة ذلتتاردئ قايتةمئز، كوثئلدةرئنة قاياؤ كةلةدئ دةپ جالتارئپ شئعادئ. ال جوعارئدا ايتئلعان باسقا ةلدةردة وزگة ذلتتئث وكئلدةرئ تذرماي ما ةكةن سوندا؟ قازئرگئ ؤاقئتتا جةر بةتئندة ءجذز پايئز جالعئز ذلتتان تذراتئن بئردة-ءبئر مةملةكةت جوق. ساؤدا-ةكونوميكالئق بايلانئس، ميگراسيا ءجذرئپ جاتقان زاماندا بارلئق مةملةكةتتة وزگة ذلت وكئلدةرئنئث بولاتئنئ زاثدئلئق. ولار وزدةرئنشة جةكة حالئق ةمةس، كةلئمسةكتةر، ياعني حالئقارالئق تةرميندة «دياسپورا» دةپ اتالادئ. ءبئراق سولاي ةكةن دةپ، ولار مةملةكةتتئث اتاؤئن وزگةرتئپ جاتقان جوق قوي. مةملةكةت اتاؤئ سول ةلدئث، سول جةردئث ةگةسئنئث اتئمةن اتالادئ.
1995- جئلئ قازاق رةسپؤبليكاسئ دةگةندئ الئپ تاستاعانئمةن دة، 2000-جئلعا دةيئن شةتةلدةن ءبئزدئث پرةزيدةنتتئث اتئنا كةلگةن قذتتئقتاؤلار: «ءبئز قازاق حالقئن تاؤةلسئزدئك كذنئمةن قذتتئقتايمئز...» دةپ باستالاتئن. كةيئن ولار دا بذل ةلدئث كونستيتؤسياسئندا قازاق حالقئ دةگةن ذعئم جوق ةكةنئن ءبئلئپ، رةسمي قذجاتتارئن «قازاقستان حالقئ»، «قازاقستاندئق حالئق» دةپ جازاتئن بولدئ. ءبئز وزبةكتةرمةن، گرؤزيندةرمةن جانة باسقا مةملةكةتتةرمةن رةسمي قذجاتتارعا قول قويعاندا، قازاق-وزبةك-گرؤزين قارئم-قاتئناسئ دةپ جازا المايمئز، سةبةبئ قازاق دةگةن ءسوز كونستيتؤسيامئزدا جوق. ياعني قازاق دةپ جازؤعا قذقئمئزدئ جوعالتئپ وتئرمئز.
مئنة، ماسةلة قايدا؟ سوندئقتان ةكئ مةملةكةت اراسئنداعئ رةسمي قذجاتتاردا «وزبةك پرةزيدةنتئ ي.كاريموأ» جانة «قازاقستاندئق پرةزيدةنت ن.نازاربايةأ» دةپ جازئلدئ. مذنئ قالاي تذسئنؤگة بولادئ؟ قورئتئندئلاپ ايتساق، ءبئزدئث مةملةكةتتئث پاسپورتئ - كونستيتؤسياعا «قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث» ورنئنا «قازاق رةسپؤبليكاسئ» دةپ جازؤئمئز كةرةك. ءتئپتئ بولماسا باسقا ت م د مةملةكةتتةرئ سياقتئ ءبئزدئث كونستيتؤسيانئث ئشئنة ارنايئ «قازاقستان رةسپؤبليكاسئ - قازاق مةملةكةتئ، قازاق ذلتئ» دةگةن تةرميندةردئ ةنگئزؤ كةرةك.
- ولاي وزگةرتؤگة كةش قالعان جوقپئز با؟ بذل ماسةلةنئ وسئدان ون-جيئرما جئل بذرئن تذپكئلئكتئ شةشئپ الؤ كةرةك ةدئ عوي...
- ءبئز تاؤةلسئزدئك العاندا، ذكئمةت قازاقتار از - 44 پايئز عانا، 50 پايئزعا جةتةيئك، بذل ماسةلةنئ كوتةرمةي تذرا تذرئثدار، تئنئشتئق كةرةك دةدئ. ال تئنئشتئق بارئمئزگة دة كةرةك. سوسئن ذندةمةدئك. 50 پايئزدان اسقاندا ةندئ 60 پايئزدان اسئپ الايئق دةدئ. وعان دا كوندئك. ةندئ قازاقتئث ذلةسئ ءوز وتانئندا 65 تةن اسئپ ةدئ، بةلگئلئ زاثگةر، پروفةسسور س.سارتايةأ «قازاق دةگةن اتاؤئن وزگةرتؤ، قازاق ءتئلئ مةملةكةتتئك ءتئل بولؤئ ءذشئن ةندئ ءبئز 80-90 پايئزعا جةتؤئمئز كةرةك» دةپ قاتةلةسةدئ.
ورئستار كةثةس وداعئ حالقئنئث جارتئسئن عانا قذراعان، وعان قاراماستان بذكئل حالئق ورئسشا سويلةدئ. ال يران ةلئندة كوپ ذلتتئث وكئلدةرئ تذرادئ - پارسئلار، ارابتار، پؤشتؤندار، وزبةكتةر، تاجئكتةر، ءتئپتئ قازاقتار دا بار. سونئث ئشئندة جةرگئلئكتئ حالئق - پارسئلاردئث ذلةسئ 40-اق پايئز. ءبئراق ونداعئلاردئث بارلئعئ، پرةزيدةنت، ذكئمةت باسشئسئ، مينيسترلةر پارسئشا سويلةيدئ. يرانداعئ ازةربايجاندار بئرنةشة ميلليونعا جةتةدئ، وزبةكتةر دة از ةمةس، ءبارئ پارسئشا سويلةپ ءجذر، ذناماي ما وزبةكستانئثا بار دةيدئ. كةلئمسةكتةردئث جةرگئلئكتئ حالئقتئث تئلئندة سويلةؤئ - بذل دذنيةجذزئندة قالئپتاسقان تاجئريبة. ويتكةنئ، مةملةكةت قذراؤشئ ءبئر-اق ذلت بولادئ. ال ءبئزدئ كوپ ذلتتئ مةملةكةت دةيدئ، بذل - تذبئرئمةن قاتة. قازاقستاندا ءبئر ذلت بار، ول - قازاق ذلتئ، قالعاندارئ - دياسپورالار، ياعني باسقا ذلتتئث ءبئر بولئگئ. ورئس حالقئنئث پايدا بولعان ءوز جةرئ - رةسةي، ؤكرايندئقتاردئث وتانئ - ؤكراينا، قئرعئزداردئكئ - قئرعئز رةسپؤبليكاسئ. ال ءبئزدئث ذكئمةتتة وتئرعان شةنةؤنئكتةر قاتةلةسئپ، ءار دياسپورادان ءبئر-ءبئر ذلت جاساپ وتئر.
- وسئدان 4-5 جئل بذرئن قازاقستاندا 120 ذلتتئث وكئلئ تذرادئ دةؤشئ ةدئ، سوثعئ ؤاقئتتا 140 قا اپارئپ قويدئق. بذل قيسئنعا كةلة مة؟
- بذل ادةت قايدان شئقتئ، اؤةلئ سوعان كةلةيئك. تاؤةلسئزدئك العاندا رةسمي ستاتيستيكا بويئنشا 56 ذلت وكئلئ بار بولاتئن. ودان كوپ ذزاماي 76، ةكئ جئلدان كةيئن 86 بولدئ دةدئ. وسئدان جةتئ جئل بذرئن 100 گة جةتئپ ةدئ، ةندئ 140 دةيدئ. ايتةؤئر سانداردئ قولدان جاساپ جاتئر. 2010- جئلئ «ةل بئرلئگئ دوكتريناسئنئث» جوباسئندا 140 ذلت دةپ جازئپتئ. بذل ويدان شئعارئلعان سيفر، شئن مانئندة قازاقستاندا 50 گة جؤئق دياسپورا بار، قالعاندارئ ءجذز ادامعا دا جةتپةيدئ. كةثةس ؤاقئتئندا ك پ س س باس حاتشئسئ ل.برةجنةأ قارتايئپ وتئرعانئندا «كازاحستان - لابوراتوريا درؤجبئ نارودوأ»، «كازاحستان - پلانةتا ستا يازئكوأ» دةپ ايتئپ قالعان عوي. سودان شابارماندارئ جانتالاسئپ قازاق جةرئندة تذرئپ جاتقان وزگة ذلتتاردئث سانئن 100 گة جةتكئزؤگة تئرئسئپ باقتئ.
سول كةزدةگئ ستاتيستيكادا قازاقستاندا 83-ورئندا 13 گوللاندئق تذرادئ، ولار - كةزئندة شةتتةن كةثةس وداعئنا كةلئپ تئعئلعان كوممؤنيستةر. ودان كةيئنگئ ورئنداردا 11 كومي، 9 چؤأاش، ءبئر-ءبئر چؤكچا، ةأةنك، نةنةس، تاعئ باسقا ءبئز بئلمةيتئن ةتنوستاردئ ءبئر-ءبئر ذلت دةپ جازئپ جئبةرگةن. وندا دا جذزگة جةتة الماي 90-عا توقتاپتئ. سول كةزدة قازاق ك س ر-ئندة حالئق سانئ 17،5 ميلليون بولاتئن. بذگئندة 1،5 ميلليونعا ازايدئ، باسقا ذلتتئث وكئلدةرئ كوشئپ كةتئپ جاتئر، سوندا قالايشا 140 قا جةتةدئ؟ قيسئنعا سالساق، كةرئسئنشة ازايؤ كةرةك. ال بئزدة كوپ ذلتتئ دةگةندئ يدةولوگياعا اينالدئرعئسئ كةلةدئ. سوندا بئزدةگئ ورئستار ءبئر ذلت، رةسةيدةگئ، ؤكرايناداعئ، ةستونياداعئ، لاتأياداعئ، ت.ب. ةلدةردةگئ ورئستار بولةك-بولةك بئرنةشة ذلت بولا ما؟ سوندا قانشا ورئس ذلتئ بولادئ؟ ذلت بئرةؤ عانا.
وسئ ماسةلةنئ ءبئز كوتةرگةن سوث قازاقستان حالقئ اسسامبلةياسئ حاتشئلئعئ دوكتريناداعئ «قازاقستاندئق حالئق، رةسپؤبليكادا 140 ذلتتار جانة ذلئستار» دةگةن تئركةستةردئ الئپ تاستاؤعا ءماجبذر بولدئ. ءبئراق 2010- جئلعئ دوكترينانئث جاثا نذسقاسئندا «قازاق ذلتئ»، «قازاق مةملةكةتئ» دةگةن ءسوز دة جوق. تةك «ذلتتئق ماقسات»، «ذلتتئق بئرلئك»، «ذلتتئق مادةنيةت» دةپ كةتة بةرةدئ. ياعني قاي ذلتتئ مةثزةپ وتئر؟ بذل قاي ذلتتئث مادةنيةتئ، قاي ذلتتئث ماقساتئ - ول بةلگئسئز. كةيئن سول «ذلت» ءسوزئنئث الدئنا «قازاقستاندئق» دةپ قوسا سالؤدئ كوزدةپ وتئر. ءوز ءتئلئن، ءدئنئن، تاريحئن بئلمةگةندئكتةن، وتباسئندا قازاقشا سويلةمةيتئندئكتةن، وزدةرئنة ءتيئمدئ كةلةتئن «قازاقستاندئق ذلتتئ» تئقپالاپ وتئر.
بذلاردئث ةؤروپاعا ةلئكتةگةنئ سونداي، 2008- جئلئ پاسپورتئمئزداعئ «ذلت» گرافاسئن الئپ تاستاماق بولدئ. سئلتاؤلارئ - باتئس ةؤروپادا، فرانسيادا سولاي دةيدئ. كةشئرئثئز، مةن ديپلوماتپئن، فرانسؤز ءتئلئن بئلةمئن، بئلتئر جارتئ جئل بويئ سوربون ؤنيأةرسيتةتئندة بولدئم. ولار ذلت گرافاسئن قالدئرعان، بذل گرافا ذلتتئث اتاؤئن دا جانة ازاماتتئعئن دا بئلدئرةدئ. فرانسياداعئ وزگة ذلت وكئلدةرئ سول ةلدئث ازاماتتئعئن الاردا ءبارئ «فرانسؤز» دةپ جازئلادئ. ةؤروپا ةلدةرئندة ءبئر ذلت - ءبئر مةملةكةت دةگةن ذعئم قالئپتاسقان. ةگةر فرانسؤزداردئث جولئمةن جذرةيئك دةسة، قارسئلئعئمئز جوق، بئزدةگئ وزگة ذلت وكئلدةرئنئث ءبارئن دة «قازاق» ةتئپ جازؤ كةرةك. ويتكةنئ، فرانسيادا ءبارئ «فرانسؤز» دةپ جازئلادئ، «فرانسيالئق» دةپ جازئلمايدئ. فينليانديادا دا «فينليانديالئق ذلت» ةمةس، «فين ذلتئ» دةپ جازادئ. گةرمانيا، چةحيادا سولاي. ءبئراق ءبئز وزئمئزگة جات نارسةگة بارا المايمئز. بذرئن قالئپتاسقان ءتارتئپ بويئنشا قازاقستانداعئ ءار ذلت وكئلئ ءوز ذلتئ بويئنشا جازئلئپ تانئلؤئ كةرةك.
- جاثا عانا ءوزئثئز فرانسيا ازاماتتئعئن العاندار ذلتئن «فرانسؤز» دةپ جازدئرادئ دةدئثئز... سول تاجئريبةگة سذيةنسةك، قازاق جةرئندةگئ ورئس تا، كارئس تة ذلتئن «قازاق» دةپ جازؤئ كةرةك ةمةس پة؟
- بئزدةگئ دياسپورالار ةشقاشان ءوز ذلتئن «قازاق» دةپ جازعئزبايدئ. ويتكةنئ فرانسيا ةشبئر ةلدئث وتارئ بولعان ةمةس. ول وتارلاؤشئ مةملةكةت بولدئ. ال ءبئز وتاردئث استئنان ةندئ عانا شئققان ةلمئز. وزگة ذلتتئث وكئلئن وزئثة ءسئثئرؤ ءذشئن ولاردان الدةقايدا بيئك تذرؤئث كةرةك. ال بئزدةگئ دياسپورالار قازاقتاردئ مةنسئنبةيدئ. ةكئ ءجذز جئل بويئ وتاردا بولعانئمئزدئث سالدارئنان كوپ ارتتا قالئپ قويدئق، ونئ مويئنداؤ كةرةك. سةبةبئ قازاق ءالئ كذنگة مال باعئپ ءجذر، بازاردا تذر، اربا سذيرةپ ءجذر. 30-40 گرادؤس ايازدا قار تازالاپ جذرگةن كئم - قازاق. استانادا، الماتئدا قار كذرةپ جذرگةن وزگة ذلتتئث وكئلئن كوردئثئز بة؟ ءبئز كذندة ذرانداپ جذرگةن حالئقتار دوستئعئ قايدا قالدئ؟ نةگة ءبئر ورئس، ةأرةي، كارئس شئعئپ قار كذرةسپةيدئ؟ قاقاعان قئستا كوشة تازالاعان قازاق قئز-كةلئنشةكتةرئ ةرتةث اؤرؤ بولادئ. بذل قازاقتئث گةنةتيكاسئن قذرتاتئن جاعداي.
بيلئك پاسپورتقا «قازاقستاندئق ذلت» دةپ جازدئرعان جاعدايدا شةتةلدةگئ 5 ميلليون قازاقتاردئ نة ئستةيمئز؟ ولاردئ وزئمئزدةن الئستاتئپ جئبةرةمئز. ويتكةنئ، وزبةك ذكئمةتئ سول جةردة تذراتئن قازاقتارعا «قازاقستاندا قازاق دةگةن ذلت جوق، بذدان بئلاي ءبارئث وزبةك بولئپ جازئلاسئثدار» دةؤئ ابدةن مذمكئن. ال ولار «قازاقستاندئق ذلت» بولئپ جازئلؤ ءذشئن قازاقستاندا تذرؤئ كةرةك. مئنة، ماسةلة قايدا جاتئر؟ ءبئر حالئق بولشةكتةنئپ كةتؤئ مذمكئن. ءالئ ةسئمدة، 1960 - جئلعئ وداقتئق ساناق بويئنشا قازاقتاردئث سانئ 29،3 پايئز بولدئ. سوندا «حالئق رةتئندة جويئلاتئن بولدئق قوي» دةپ كوزئمنةن جاس شئعئپ كةتكةن. قازاق جةرئندة 29،3 پايئز بولساق، كةثةس وداعئ كولةمئندة بئرنةشة عانا پايئز ةكةنبئز عوي دةگةنمئن. مةنئث قازاق ذلتئن ساقتاؤ ءذشئن كذرةسئم سول جئلدارئ باستالدئ، سول كذرةس ءالئ جالعاسئپ كةلةدئ. كةثةس وداعئن ئدئراتئپ الماؤ ءذشئن كرةمل بارلئق وداقتاس رةسپؤبليكالارعا كوپ ذلتتئ دةگةن يدةولوگيانئ ناسيحاتتاپ باقتئ، بذل تذسئنئكتئ دة ةدئ... ال قازئر ءبئز تاؤةلسئز مةملةكةتپئز عوي. الايدا بذگئنگئ بيلئكتئث يدةولوگياسئ سول باياعئ سوأةتتئك سارئننان وزگةرمةگةندةي كورئنةدئ.
- راسئندا، ينتةرناسيوناليزم يدةياسئن ناسيحاتتاؤ قازاقستانعا مذراعا قالعانداي كورئنةدئ...
- ءبئز بذل يدةيانئ جذزةگة اسئرؤدا كوممؤنيستئك پارتيادان دا اسئپ تذستئك، قازاقتئ وزگة ذلتتئث وكئلدةرئمةن اسسيميلياسيالاپ، «قازاقستاندئق ذلت» جاساماق. سوندا ءارقايسئسئ ءوزئنئث قازاق ةكةنئن، ورئس، نةمئس، تاتار، كارئس، ذيعئر، تذرئك، وزبةك ةكةنئن ذمئتئپ كةتةدئ دةپ ويلايدئ. بذل - تذبئرئمةن قاتة. ةشقاشان قازاق ءوزئنئث - قازاق ةكةنئن، ورئس ءوزئنئث - ورئس ةكةنئن جانة باسقالار دا ءوز ذلتئن ذمئتپايدئ. قازاقستانداعئ وزگة ذلتتئث وكئلدةرئنئث ذلتئن «قازاقستاندئق» دةپ تة، «قازاق» دةپ تة جازؤدئث قاجةتئ جوق. ولاردئث قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث تولئق پراأولئ ازاماتئ بولؤئ دا جةتكئلئكتئ. رةسپؤبليكادا تذراتئن باسقا ذلتتاردئ قازاق قئلامئن دةؤ اقئلعا سئيمايدئ. ونئث ذستئنة، ولار دا بذل يدةيانئ قولداي قويمايدئ.
2008- جئلئ پرةمةر-مينيستر قاؤلئسئمةن پاسپورتتاعئ «ذلت» دةگةن گرافانئ الئپ تاستايمئز دةگةندة ءبئرئنشئ بولئپ قازاقتار قارسئ شئقتئ. بيلئك وعان بئلق ةتكةن جوق، ال وزگة ذلت وكئلدةرئ بئزگة قوسئلئپ قارسئلئق ءبئلدئرئپ ةدئ، بيلئك ارتقا شةگئندئ. «قازاقستاندئق ذلت» جاساؤ دةگةن ارةكةت كةرئسئنشة بئزدةگئ دياسپورالاردئث ذلتشئلدئعئن كذشةيتة ءتذستئ. ال وثتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث سايرام اؤدانئنداعئ وزبةكتةر كوشة اتاؤئن وزبةكشة جازئپ قويعان.
- راس پا؟
- ءيا، ءوز كوزئممةن كوردئم. ماسةلةن، رةسةيدئث ومبئ وبلئسئندا تذراتئن تذگةل قازاق اؤئلدارئنداعئ كوشة اتاؤئن قازاقشا جازا الامئز با؟ جوق. ةرتةثئندة-اق قازاقتار جذمئستان قؤئلار ةدئ. ال بئزدة كوشة اتاؤئن تةك ورئسشا، وزبةكشة، ذيعئرشا جازعاندارعا قئثق ةتكةن اكئم جوق. ةندئ ءوزئثئز بوس بولساثئز، ءبارئ باسئنا بةرةدئ. بذققان سايئن سذعا بةرةدئ دة. سوندئقتان بةلگئلئ قازاق ينتةلليگةنسياسئ، قوعامدئق ذيئمدار مةن پارتيا باسشئلارئ جانة جذرتشئلئق قول قويعان 138 ادامنئث ذندةؤئن قولدايمئن. كونستيتؤسياداعئ 7-باپتئث 2-تارماعئنداعئ «ورئس ءتئلئ رةسمي تذردة قازاق تئلئمةن تةث قولدانئلادئ» دةگةندئ الئپ تاستاؤ كةرةك. مئنة، سوندايلاردئث كةسئرئنةن قازاق حالقئن باسقا ةلدةر نامئسسئز سانايدئ، باسئنعئش كةلةدئ.
- ءبئزدئث ةلدة قانداي دا ءبئر جوبانئ قولعا السا، مئندةتتئ تذردة شةتةلدئث تاجئريبةسئنة يةك ارتاتئن ادةت بار. سوندا شةنةؤنئكتةرئمئز ةلدئث ةكونوميكالئق الةؤةتئ مةن حالئقتئث تذرمئس-تئرشئلئگئن نةگئزگة الئپ، قازاقستاندئق جوبا جاساؤعا قابئلةتسئز بة؟
- مةنئث دة تذسئنبةيتئنئم، قازاقتئ مةنسئنبةيتئن شةنةؤنئكتةر قازاقستاندئ تةحنيكا، ةلةكترونيكاسئ جوعارئ دامئعان امةريكا، فرانسيامةن، كةيدة جاپونيامةن سالئستئرادئ. دامئعان سينگاپؤر بولعئسئ كةلةدئ. ول ءذشئن قازاقتئث ءبئلئمئن كوتةرسئن، جاعدايئن جاساسئن، زاماناؤي ونةركاسئپ قذرسئن. ولاي ةتئپ جاتقان جوق. قولدارئنان كةلةتئنئ، وزگةلةرگة ةلئكتةؤ. ماسةلةن، كةث-بايتاق دالاسئ بار قازاقستان ءبئر عانا قالادان تذراتئن سينگاپؤردئث ةكونوميكالئق مودةلئن وزئنة ذلگئ ةتئپ الدئ. «سامذرئق-قازئنا» - سينگاپؤردئث مودةلئ. بذل ذلگئ سينگاپؤر ءذشئن دذرئس، سةبةبئ، ول دذنيةجذزئلئك بانك سيستةماسئ دامئعان، الةمدئك ساؤدامةن ءومئر ءسذرئپ تذرعان ةل. ال بئزدة مال شارؤاشئلئعئ، ةگئن شارؤاشئلئعئ باسئم عوي. ءار حالئق ءوز تةحنيكالئق دةثگةيئندة جذمئس ئستةؤ ارقئلئ دامؤئ كةرةك.
ءبئز تذيمة، شةگة، بالعا دا شئعارمايمئز، اياق كيئم، بةتورامال، ءئش كيئم مةن شذلئققا دةيئن شةتةلدةن يمپورتتايمئز. امةريكاعا ذقسايمئز دةيدئ، ا ق ش ايعا ادام جئبةرئپ جاتقان ةل. ال ءبئز قولاربا، أةلوسيپةد، ترامأاي دا شئعارمايمئز. سويتة تذرا، الپاؤئت تةحنولوگياسئ دامئعان ةلدةرمةن قاتار تذرعئمئز كةلةدئ. قازاقستان دامئعان ةلدةرگة قوسئلؤئ ءذشئن بئرئنشئدةن جةر تابيعي بايلئعئنان (مذناي، گاز، كومئر، تةمئر، مئس جانة باسقا مينةرالدار) ءتذسئپ جاتقان وراسان أاليؤتانئ جةثئل، تاماق ونةركاسئبئن، ماشينا جاساؤ، مةتالل وثدةؤ زاؤئت-فابريكالارئن قايتا قالپئنا كةلتئرؤگة جذمساؤئ كةرةك.
ارينة، وزگة ةلدةن ذلگئ الما، ذيرةنبة دةمةيمئن. ءبئراق ءجون-جوباسئنا قاراؤ كةرةك. اقئن اباي «جيئرما بةسئنشئ» قارا سوزئندة «ورئسشا وقؤ كةرةك، تةك حيكمةت تة، مال دا، ونةر دة، عئلئم دا - ءبارئ ورئستا تذر. ءزارارئنان قاشئق بولؤ كةرةك...»، - دةدئ عوي. جاقسئسئن ال، جامانئنا جولاما دةدئ. سول سياقتئ بئزگة ةؤروپانئث عئلئمئ مةن تةحنولوگياسئن، ءوندئرئسئن ذيرةنؤگة بولادئ، الايدا ءبئر جئنئستئ نةكة، تئرجالاثاشتانئپ شةرؤگة شئعاتئن دةموكراتياسئ، التئنعا، دوللارعا تابئنؤ، سأينگةرلئك بئزگة جات. ءبئز ازيالئقپئز، تذركئ حالئقپئز، قازاقپئز جانة مذسئلمانبئز. وسئ نةگئزگئ قاعيدانئ ذستانؤئمئز كةرةك. ءبئزدئث حالئقتئث مئثداعان جئلدار بويئ ادةت-عذرپئ، تاريحئ، ءتئلئ، ءدئنئ قالئپتاسقان ءداستذر بار، سوندئقتان دا ءبئز ةشقاشان «ةؤروپالانبايمئز».
مذسئلمانبئز دةگةننةن شئعادئ، ءبئزدئث كونستيتؤسياعا سايكةس، «ءار ادام ءوز ءدئنئن تاثداؤعا قذقئلئ» دةلئنگةن. ياعني ءسئز بالاثئزدئ شئركةؤگة بارعانئ ءذشئن ذرئسساثئز، ول وسئ زاثعا سايكةس ءسئزدئ سوتقا بةرة الادئ. سةبةبئ بذگئنگئ كونستيتؤسيادا باسقا دئنگة كوشؤگة قذقئق بةرئلئپ قويعان. سونئث سالدارئنان ةلئمئزدة باتئستان دا، شئعئستان دا ميسسيونةرلةر قاپتاپ ءجذر. ونئ ءدئن ارالئق تاتؤلئق دةپ سئلاپ-سيپاپ قويادئ. الايدا ةرتةث سول تاتؤمئز دةگةن الؤان ءتذرلئ دئندةر وكئلدةرئ قئرئق پئشاق بولئپ قئرقئسادئ.
بئرنةشة دئنگة بولئنگةن ليأان حالقئ نة بولدئ؟ بارئ ارابتار بولا تذرا حريستيان، سؤنيت، شيت، درؤز بولئپ بولئنئپ 14 جئل بويئ ءوزارا سوعئستئ. الةمدئك قاؤئمداستئق سوعئستئ ارةث توقتاتتئ. كةزئندة يندونةزيانئث تيمور ارالئنا ءبئر حريستيان كةلدئ دة، ءدئني ؤاعئزئن جذرگئزة بةردئ. اقئرئندا ةؤروپا سول ةلدئ حريستيان مةملةكةتئ ةتئپ، يندونةزيادان ءبولئپ الئپ، جةكة مةملةكةت جاسادئ. ءبئر عاسئر بذرئن سؤداننئث وثتذستئگئنة ةنگةن حريستيان ميسسيونةرلةرئ دة تذتاس سؤداندئ ةكئ مةملةكةتكة ءبولئپ تاستادئ. بذنداي جاعدايلار باسقا دا افريكا ةلدةرئندة كورئنئس الئپ وتئر. سوندئقتان قازاق مةملةكةتئنئث تذتاستئعئ مةن بولاشاعئ ءذشئن بئزدة قاپتاپ كةتكةن شةتةلدئك سةكتالار مةن ميسسيونةرلةردئث ارةكةتئن شةكتةؤ ءجون. شةتةلدئك ميسسيونةرلةردئث ءبئزدئث رةسپؤبليكاعا كةلئپ قانشاما اقشا جذمساپ، جات دئندةردئ ؤاعئزداپ جاتقاندارئ ءبئزدئ ويلاندئرؤئ كةرةك.
«ايقئن-انئقتاما»:
باتئرشا ذلئ سايلاؤ 1941- جئلئ 5- قاثتاردا تؤعان. 1964- جئلئ تاشكةنت مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئن، 1969- جئلئ ك س ر و سئرتقئ ئستةر مينيسترلئگئنئث جوعارئ ديپلوماتيا مةكتةبئن (اكادةميا) ءتامامدادئ. ك س ر و-نئث كونگو، الجيردةگئ ةلشئلئكتةرئندة قئزمةت ةتتئ. 1990-1993- جئلدارئ قازاقستان سئرتقئ ئستةر ءمينيسترئنئث ورئنباسارئ لاؤازئمئن اتقاردئ. قازاقستاننئث وزبةكستانداعئ ةلشئسئ بولدئ. ق ر سئرتقئ ئستةر مينيسترلئگئنئث ةرةكشة تاپسئرمالار جونئندةگئ ةلشئسئ، قازاقستاننئث ةگيپةتتةگئ، يزرايلدةگئ ةلشئلئكتةرئنئث كةثةسشئسئ قئزمةتتةرئن اتقاردئ.
2002- جئلدان بةرئ ق ر سئرتقئ ئستةر ءمينيسترئنئث كةثةسشئسئ - ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث حالئقارالئق ئستةر فاكؤلتةتئنئث پروفةسسورئ. «ءنازئر تورةقذل ذلئ» قورئنئث پرةزيدةنتئ. استانا قالاسئ «مةملةكةتتئك ءتئل» قوزعالئسئنئث ءتوراعاسئ.
قازاق، وزبةك، ورئس، اراب، فرانسؤز، پارسئ، اعئلشئن تئلدةرئن مةثگةرگةن. «قذرمةت» وردةنئنئث يةگةرئ.
سذحباتتاسقان حاليما بذقارقئزئ
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ