مذحتار اؤةزوأتئث «قيلئ زامانئن» قيلئ ءسوز ةتپةلئك

وسئ ئثعايدا مةن تؤئندئنئث تذتاس تذلعاسئ تؤرالئ اثگئمة شةرتپةي، «كئتابي تاعدئرئ» دةگةن پئكئرئم تؤرالئ عانا ءبئر اؤئز ءسوز ايتؤدئ ءجون كوردئم. سةبةبئ: اأتوردئث باسئنا قارا بذلت تونگةن جئلدارئ جاؤئپ تاستالعان «قيلئ زاماننئث» قايتادان شئعؤئنا، ورئس تئلئنة اؤدارئلؤئنا شئثعئس ايتماتوأ (مارقذمنئث توپئراعئ تورقا بولسئن!) عالامات ةثبةك ءسئثئردئ دةگةن جاثساق پئكئر جازباشا تذردة وقتئن-وقتئن قايتالانئپ ءجذر.
مئسالئ: بيسةنعالي زينول-عابدةن، مذحتار شاحانوأ، ت.ب. سولاي دةستئ. ول اعاتتئققا جاؤابئم بولئپ كةزئندة «قازاق ادةبيةتئ»، «جاس الاش» گازةتتةرئندة دةرةكتئ ماقالالارئم شئققان ةدئ، ءسئرا، ول گازةتتةردئ نة وقئمايتئن، نة وقئعانمةن ةشتةثةسئنة ءمان بةرمةيتئن بولعانبئز. الدة بئلمةيتئنئمئزدئ بئلگةندةي ةتئپ جازؤعا بةيئمدةلئپ كةتتئك پة؟ وسئ سذراعئما ورتاقتاستئعئ بارئ ءسوزسئز «ايقئننئث» وقئرماندارئنا ءوزئم بئلايشا جاؤاپ بةرگئم كةلدئ (سول جاثساقتئقتئ گازةتتئث 13 ناؤرئز كذنگئ سانئندا رةداكسييا جؤرنالشئسئ تاشةنةأ تورةعالي ءئنئم قايتالادئ):
1974- جئل. كوكةك ايئنئث ورتا تذسئ. ون شاقتئ اقئن-جازؤشئ، ادةبيةت سئنشئسئ الماتئدان تبيليسي قالاسئنا ذشئپ بارامئز. كونة گذرجئستاننئث استاناسئندا ادةبيةت سئنشئلارئنئث بذكئل وداقتئق ءماجئلئسئ بولماق. ءبئزدئث توپ جةتةكشئمئز - م.اؤةزوأ اتئنداعئ ادةبيةت جانة ونةر ينستيتؤتئنئث ديرةكتورئ ءادي ءشارئپوأ. ذشاقتاعئ ورنئمئز ةث الدئ ةكةن. كئرگةن بةتتةن وث قول جاقتاعئ ءبئرئنشئ قاتارعا جايعاسئپ، ءبئزدئ تذگةندةگةندةي جئميا قاراپ وتئرعان ادةكةث:
- عابباس، بةرئ كةل! - دةدئ ماعان، جانئنداعئ بوس ورئندئ نذسقاپ.
- مةنئث ورنئم ءذشئنشئ قاتاردا سياقتئ.
- دانةثة ةتپةيدئ، بذل قاتارلاردئث ءبارئ بئزدئكئ، بيلةتكة ادةيئ وسئلاي زاكاز بةرگئزدئم، ءبئرئثعاي بولايئق دةپ، كةل، وتئر. ينستيتؤتقا اؤئستئرئلعانئنا دةيئن جازؤشئلار وداعئمئزدئ ءتورت جئل باسقارعان جايساث اعانئث جانئنا جايعاستئم. اثگئمة باستالدئ. ءبئر ارةدئكتة ادةكةث:
- مةن اعالارئمئزدئث بئرازئمةن وسئنداي ذزاق جولدا بئرگة ءجذردئم. قازاقئ اثگئمةنئث تؤئ سابةث ةدئ عوي... ءسابيت مذقانوأ... ال مذحاث، مذحتار اؤةزوأ... ءوزئمئزدئث دة، باسقا جذرتتئث دا ارعئ-بةرگئ ادةبيةتئنئث ءتئرئ قويماسئ، ءتذپ-تؤرا ناعئز ةنسيكلوپةدياسئ ةدئ... مارقذم مذحاث... ةسئمة العان سايئن اؤرؤحانادا اقئرعئ رةت كورگةنئمدةگئ كةسكئنئ كوز الدئما كةلة قالادئ... - دةدئ ادةكةث، مول دةنةسئن ئرعالتا، اياعئن سوزئثقئراي شالقايئپ وتئرئپ. ارعئ جاعئندا ذشقئشتار بار سذرعئلت قابئرعاعا قاراپ، ءبئر سات ءذنسئز قالدئ. ذنئنةن ساعئنئش سازئن اثعاردئم. سالدةن سوث باسئن ءبئر يزةپ، ءسوزئن جالعادئ:
1961 جئلدئث وسئنداي كوكتةم كةزئ بولاتئن. سوأميننئث اؤرؤحاناسئ. مذحاث دا جاتئر ةكةن، ءبئراق ول كئسئ مةن تذسكةننةن كةيئن ءتورت-بةس كذننةن سوث شئقتئ. «مةن «الماتئ» ساناتوريئنة رةابيليتاسياعا كةتئپ بارامئن، سوندا جولئعئسارمئز، تةز ساؤئعؤئثا تئلةكتةسپئن!» دةدئ. سودان ارادا مولشةرئ ءذش-ءتورت كذن وتكةن سوث، ساعات ون ءبئر-اؤ دةيمئن، پالاتاما كئرئپ كةلدئ. ويدا جوقتا. سالةم بةرئپ، تذرؤعا ئثعايلانا باستاپ ةدئم:
- ءپالئ، ءادي، قوزعالما، ساعان ازئرشة تذرؤعا بولمايدئ دةستئ، - دةدئ.
- مذحا، ءوزئثئز قالايسئز، ساناتوريدةسئز بة؟ - دةدئم. مذحاث ورئندئقتئ كةرةؤةتئمة تاقاي قويئپ وتئردئ دا:
- ساناتوريگة بارمادئم، وسئندا جاساعان ةم-دوم دا جةتةر. ماسكةؤگة جول جذرمةكپئن. پروفةسسور سايئم بالمذحانوأ سوندا ةمدةلؤئمدئ ماقذل كوردئ، - دةپ ءسال كئدئردئ دة:
- ءپالئ، ءادي، مةن ساعان ةكئ امانات ايتقالئ كةلدئم. ءبئرئنشئسئ: ءوزئث وقؤعا تذسؤئنة قول ذشئثدئ بةرگةن مذرات ءالئ جاس، كوز قئرئثدئ سالا ءجذر. ةكئنشئسئ: «قيلئ زاماندئ» قايتادان باستئرئپ شئعارؤدئ موينئثا ال، سةنئث عانا قولئثنان كةلةدئ، - دةدئ، قالايدا شاپشاثداؤ سويلةپ. ماثعازدانا بايئپتئ سويلةيتئن اعامئزدئث ونئسئ جانة «ساعان ةكئ امانات ايتقالئ كةلدئم» دةگةنئ ماعان ذنامادئ، ئشتةي قاتتئ تئكسئنئپ قالدئم، ءبئراق سئر بةرمةؤگة تئرمئسئپ:
- مذحا، ساپارئثئز وث بولئپ، امان-ةسةن ورالاسئز، كئتاپتئ دا شئعارامئز، مذرات تا وقؤئن ءبئتئرئپ كةلةدئ، ءسويتئپ، وزئثئزبةن اقئلداسا وتئرئپ، ءذش تويدئ ءبئر-اق جاسايمئز! - دةدئم.
- ءپالئ، ءادي، اؤزئثا - ماي! ايتسة دة، سةن بذل اماناتتارئمدئ ذمئتپا. ءوزئث ابدةن ايئعئپ شئق، امانشئلئقپةن قاؤئشؤعا جازسئن! - دةپ ةثكةيئپ بةتئمنةن ءسذيدئ دة، اي ماثدايئ جارقئراي تذرةگةلئپ، اقئرئن بذرئلئپ كةتة باردئ. قايران جذرةگئ ءبئر سذمدئقتئ سةزدئ مة ةكةن... سول ماسكةؤ ساپارئنان ورالمادئ عوي... وپةراسيا ذستةلئنةن باقيعا اتتانئپ كةتتئ... ادةكةثنئث اشئق ءذنئ قذمئعئثقئرادئ. قاؤمالاي قالعان قالئث ويدان تةزئرةك سةرگئتؤدئ ويلاپ:
- اؤرؤحانادان شئعا «قيلئ زاماندئ» قولعا الدئثئز عوي؟ - دةدئم. ول ماعان جالت قاراپ الئپ، باسئن ءسال شايقاپ:
- جوق، - دةدئ. - مةن ول تذستا سوأمين پرةدسةداتةلئنئث ورئنباسارئ بولسام دا، مذحاثنئث اماناتئن ورئنداؤ اسئل اعا ارؤاعئ الدئنداعئ پارئزئم ةدئ-اؤ دةسةم دة، كئتاپتئ قايتادان باستئرا قويؤ قولئمنان كةلمةدئ. ءبئزدئث قازاقتار قئزئق قوي، جوعارئداعئ جولداستارئممةن سويلةسئپ ةدئم، ءبارئ دة: «ول كئتاپ پارتيانئث ساياساتئنا قارسئ دةپ جابئلئپ تاستالعان. بايقا، قاتة قادام جاساما» دةدئ. سودان كةيئن وزئمئزگة جولدئ ماسكةؤ ارقئلئ سالماي بولماس دةپ ءتذيئپ، روماندئ ورئس تئلئندة شئعارؤدئ ويلادئم. ءوزئمئز جذندةي تذتة باستاعان: مذحتار اؤةزوأ پةن قانئش ساتبايةأتئ، عابيت مذسئرةپوأتئ، احمةت جذبانوأتئ قورعاپ قالعان ماسكةؤ ةمةس پة؟! سول جاقتان كذش الؤئم كةرةك دةپ ءبئلدئم.
«قيلئ زامان» 1928- جئلئ قئزئلوردا قالاسئندا باسئلئپ شئعئپ، «فةودال-ذلتشئل جازعان كئتاپ، سوأةتتئك ءومئردئث ءوثئن اينالدئرعان، جوقتان بار جاسالعان» دةپ باسسالئپ ايئپتاؤعا ذشئراپ، تارالؤئنا تئيئم سالئنعان بولاتئن. ال ةندئ شئندئعئندا، شوشئناتئن ةشتةثةسئ جوق. بةلگئلئ قارقارا كوتةرئلئسئ نةگئز ةتئلگةن، ياعني تاريحي وقيعاعا سذيةنئپ جازعان عوي. سول ءذشئن كذستانالاپ... ءبارئن ئستةپ جذرگةن ءوزئمئزدئث قازاقتارئمئز، نة ايتارسئث... سول كةزةثدة «بايدئث بالاسئ، قاجئنئث تذقئمئ» دةگةن پالة-جالامةن ءوزئم دة قؤعئن كوردئم، پةد ينستيتؤتتان، كومسومولدان شئعارئلئپ، باسئما قاتةر تونگةن سوث تذرئكمةنستانعا قاشئپ كةتئپ، امان قالدئم.
مةندة «قيلئ زاماننئث» ءبئر داناسئ بار ةدئ، سونئ قالايدا ةث قئمبات مذلكئمدةي تئعئپ، جذرتتان جاسئرئپ جذرةتئنمئن. ءبئر كةزدةرئ شةشةم تئگئپ بةرگةن كةنةپ بوقشابايئمنئث تذبئنة جاسئرئپ سالئپ، الا كةتتئم. قويشئ، سودان 1966- جئلئ سوأميننةن جازؤشئلار وداعئ باسقارماسئنئث ءبئرئنشئ سةكرةتارلئعئنا جئبةرئلئپ، ةركئنئرةك قيمئلداؤئما جول اشئلدئ. كئتاپتئ ماشئثكةدةن وتكئزدئرئپ، ورئس تئلئنة جولما-جول اؤدارتئپ، س س س ر جازؤشئلار وداعئنا بارعان ءبئر ساپارئمدا، 1969- جئلئ، ماسكةؤگة الا ءجذردئم دة، كةزئندة مذحاثنئث دوسئ بولعان الةكسةي ناؤموأيچ پانتيةلةأكة اپارئپ كورسةتئپ، شئندئقتئ ايتئپ، ادةبي اؤدارما جاساؤئن ءوتئندئم. مذحاثنئث ارؤاعئن ريزا قئلايئق دةدئم. ول سوزگة كةلگةن جوق، ءتئپتئ قؤانا قابئل الدئ. كةزئندة مذحاثمةن جاقسئ تانئس-ءبئلئس بولعان ماسكةؤلئك قالامگةرلةردئث ءبئرئ ةدئ.
اؤدارمانئ باس-اياعئ ءتورت ايدا ءبئتئرئپ، الماتئعا، ماعان تةلةفون سوقتئ. ال مةن ةكئ-ءذش كذننةن كةيئن ماسكةؤگة، جازؤشئلار وداعئنئث كةزةكتئ پلةنؤمئنا بارماقشئ ةدئم، ءساتئ ءتذسئپ، ءتئپتئ جاقسئ بولدئ. باردئم. الةكسةي پانتيةلةأتئث قؤانئشئندا شةك جوق: - عاجاپ شئعارما! قايران، مذحتار! قايران، مذحتار! - دةپ جذرةگئ ةلجئرةيدئ كةلئپ. اؤدارماسئنئث قالاماقئسئن ةسةپتةپ، ارتئعئمةن الا بارعانمئن، سونئ ول «المايمئن!» دةپ الةگئمدئ شئعاردئ. «مذحتاردئث ارؤاعئنا قئزمةت ةتتئم، ونئمدئ پذلدامايمئن» دةيدئ. مةن: «كئمنئث بولسئن، قانشا بولسئن ةثبةگئن وتةمةؤ مذسئلمان قاعيداسئندا كذنا دةلئنةدئ، وندايدئ ارؤاق كةشئرمةيدئ» دةپ ارةث الدئردئم.
قويشئ، سونئمةن، اؤدارمانئ «نوأئي مير» جؤرنالئنئث باس رةداكتورئ الةكساندر تأاردوأسكيگة الئپ بارئپ، كةزئندة اأتور مةن كئتاپ تاپ بولعان شئرعالاثدئ وعان دا ايتئپ بةرئپ، جاقسئ تانئستئعئمئزدئ پايدالانا سالماق سالئپ:
- ساشا، داأاي، جورنالئثا تةزئرةك شئعار! - دةدئم. وبالئ كانئ، ول دا مذحاثمةن دوس-جولداس بولعان عوي، بئردةن:
- مذنئث جاقسئ بولدئ، دذرئس ئستةگةنسئث! تةز شئعارامئن، ءبئراق ورئس وقئرمانئ ءذشئن العئ ءسوز كةرةك قوي، العئ ءسوزسئز بولمايدئ، كانة، ويلانايئق، كئمگة جازدئرامئز؟ - دةدئ. ةكةؤمئز اقئلداستئق، انانئ اتادئق، مئنانئ اتادئق. ءبئزدئث جاقتان تةز جازئپ بةرة قويار كئسئ تابئلماسئن ءئشئم سةزةدئ. 1951 - 1953- جئلدارئ مذحاثنئث سوثئنا تذسكةن، ءتئل تيگئزگةندةردئث تالايئ ءالئ ءتئرئ ءجذر. ولار بذل وث ءئسئمئزدئ ةستي قالسا، قالشئلداپ، قارسئ ارةكةتتئ تاعئ باستاؤدان تايئنباس. قايسئسئنئث ئشئندة ءيت ءولئپ، قايسئسئنئث ئشئندة مئسئق ءولئپ جاتقانئن قايدان بئلةسئث؟!. قذرئسئن، پالةدةن اؤلاق!.. سول جايتتئ ويلاپ وتئرعانئمدا ةسئمة شئثعئس تذسة قالدئ، شئثعئس ايتماتوأ! سوعان جازدئرايئن! مذحاثنان باتا العان جاس پةرئ شئثعئس تذرعاندا باسقانئث قانجئعاسئنا بايلاپ بةرگةنئم بولماس، مذنئمدئ مذحاثنئث ارؤاعئ دا ءجون كورةر دةپ ءتذيدئم دة، دةرةؤ:
- ساشا، مذحتار ومارحان ذلئ ادةبيةتتةگئ العاشقئ قادامئنا ةرةكشة قؤانا باتاسئن بةرگةن شئثعئس ايتماتوأ بار ةمةس پة؟! العئ ءسوزدئ سوعان - شئثعئسقا جازدئرايئق! ودان اسقان اتاقتئنئ ئزدةپ قايتةمئز؟! ول وسئندا ءجذر دةپ ةستئدئم، تاؤئپ الايئن دا ايتايئن، ونئث كةلئسةتئنئنة شذبام جوق! - دةدئم. تأاردوأسكيي دةرةؤ قذپتاپ:
- ءيا، شئثعئس تورةقذل ذلئ وسئندا، كةلگةنئنة ءبئر اپتا بولدئ-اؤ، مةن ةرتةث... جوق، بذگئن ئزدةتتئرئپ، ءوزئم سويلةسةيئن! - دةدئ. الايدا ونئث دا باسئ داؤ-دامايعا ئلئگئپ، ساياساتشئلداردان تةپةرئش كورئپ جذرگةنئنة ءبئراز ؤاقئت بولعان ةدئ، اثگئمةمئزدةن كةيئن كوپ ذزاماي قئزمةتئنةن بوساتئلدئ. جورنالئنا وتة باتئل، شئنشئل شئعارمالاردئ جاريالاعانئ ءذشئن. ايتسة دة ءوزئ جاساقتاعان جورنال كوللةكتيأئ ونئث باعئتئن ساقتادئ، «قيلئ زاماندئ» ءذشئنشئ جئل دةگةندة الةكساندر تريفونوأيچ جازدئرئپ العان شئثعئستئث العئ سوزئمةن، ءبارئ ءبئر شئعاردئ. مئنةكي، عابباس جولداس، وسئنداي حيكايات بولعان، - دةدئ ادةكةث.
- ءاد-اعا-اؤ، «قيلئ زاماندئ» ورتامئزعا ورالتؤ ءسئزدئث ةثبةگئثئز ةكةن عوي؟! ورئس تئلئنة اؤدارتقانئثئز، مذحاثدئ ذلئ ذستازئم دةپ ماقتانئش ةتةتئن شئثعئس ايتماتوأتئث كئتاپتئث ورئسشا نذسقاسئنا العئ ءسوز جازؤئنا سةبةپشئ بولعانئثئز قانداي عانيبةت! - دةدئم، قالامگةر اعانئث سول قايراتئنا ئشتةي قؤانئپ تا، ماساتتانئپ تا.
- مذحاثنئث سول ءبئر اماناتئن ورئنداي العانئما شذكئرشئلئك ةتتئم... پانتيةلةأ «نوأئي ميردة» شئقتئ دةپ ءسذيئنشئ سذراپ تةلةفون سوققاندا، نةسئن جاسئرايئن، قؤانعاننان كوزئمنةن جاس ئرشئپ كةتتئ. ال «ليحايا گودينا» دةلئنئپ كئتاپ بولئپ، قولئما تيگةندة كابينةتئمدئ ئشئنةن جاؤئپ الئپ، بالاشا ةثكئلدةدئم، - دةگةن ءاد-اعانئث ءذنئ تاعئ قذمئقتئ. ذمتئلا ةثكةيئثكئرةپ وتئرئپ، قالتاسئنان قول ورامالئن الئپ، كوزئنة باستئ. مةن نة دةرئمدئ، قايتةرئمدئ بئلمةي، ساسئپ قالدئم. كوثئلئمنئث قوبالجؤئ قويؤلانئپ، جذرةگئم تؤلاپ كةتكةن...
- روماندئ «جذلدئز» جورنالئنان وقئعان بولارسئث، وعان العئ ءسوزدئ مةن جازدئم. كئتاپ كذيئندة كةلةسئ جئلئ «جازؤشئ» باسپاسئنان شئعادئ. ورئس تئلئندةگئسئ 1972- جئلئ اؤةلئ ماسكةؤدئث «نوأئي مير» جورنالئندا جاريالاندئ. بئلتئر «حؤدوجةستأةننايا ليتةراتؤرا» باسپاسئنان «ليحايا گودينا» دةگةن اتپةن كئتاپ بولئپ جارئق كوردئ...
...ءيا، «قيلئ زاماننئث» بذل كئتابي تاعدئرئ كوپشئلئككة بةيمالئم. ونئث قايتادان جارئق كورؤئ، ورئس تئلئنة اؤدارئلئپ باسئلؤئ - العئ ءسوز يةسئ شئثعئس ايتماتوأتئث ةثبةگئ دةپ بولجايدئ. تذسئنئكتئ. ال ةگةر سول جولئ ادةكةث شئقاثدئ اتاماسا، نةمةسة ئزدةگةندة شئقاث تابئلا قالماسا، العئءسوزدئ مذحاثنئث ماسكةؤلئك دوستارئنئث: ل.سوبولةأ پةن ا.سؤركوأتئث، ك.سيمونوأ پةن أ. كوجةأنيكوأتئث... بئرئنة جازدئرتار ةدئ. ايتئلعان دةرةك ادةكةثنئث «كورگةنئم، كوثئلگة تذيگةنئم» دةپ اتالعان كئتابئندا باياندالعان.
ابايدئث تؤعانئنا 150 جئل تولؤئ يؤنةسكو اياسئندا اتاپ ءوتئلؤئمةن بايلانئستئ 1995- جئلدئث جازئندا أيسة-پرةمةر يمانعالي تاسماعامبةتوأ باستاعان دةلةگاسيا پاريجگة باردئق. تويئمئزعا قئرعئزستاننئث بةلگياداعئ توتةنشة جانة وكئلةتتئ ةلشئسئ شئثعئس ايتماتوأ قاتئستئ. سول كذندةردئث بئرئندة مةيمانحانا فويةسئندة شئقاث ةكةؤئمئز ءبئر ساعاتتان اسا اثگئمةلةستئك. ءسوز رةتئنة قاراي مذحاثنئث «قيلئ زامانئن»، ادةكةثدئ اؤئزعا العانئمئزدا مةن شئقاثا روماننئث ورئسشا نذسقاسئنداعئ العئ سوزئنة ءتانتئ ةكةنئمدئ ايتتئم. ول كةسةك مذرنئن باسبارماعئمةن تذرتة جئميئپ باس يزةدئ دة: «الةكساندر تريفونوأيچ پةن ءادي اعا... ةكةؤئ دة شوث كئسئلةر بولدئ...» دةدئ.
عابباس قابئش ذلئ