ارئستار باستاعان ءالئپبي داؤئ ءالئ شةشئلمةي كةلةدئ

   استانا. 12 - قاثتار. قازاقپارات.  عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئنان باستاپ قازاق وقئعاندارئ قازاقتئث ذلتتئق جازبا ادةبي ءتئلئن قالئپتاستئرؤ ءذشئن ونئث دئبئستئق جذيةسئن دذرئس بةرة الاتئن جاثا الفاأيت قابئلداؤدئ نة قولدانئلئپ جذرگةن اراب گرافيكاسئن ءبئراز جةتئلدئرؤدئ كذن تارتئبئنة قويا باستادئ.
None
None

 سول تذستاعئ مةرزئمدئ باسپاءسوز بةتتةرئنةن قازاقتئث ورئسشا وقئعاندارئنئث اراسئندا اراب جازؤئنئث كةمشئن تذستارئن سئناي وتئرئپ، قازاق جازؤئنا ورئس گرافيكاسئن ةنگئزؤ جايئندا ماقالا جازؤشئلاردئ دا كةزدةستئرةمئز. مئنة، وسئ پئكئر اعئمئن ءوز ماقساتتارئنا شةبةرلئكپةن پايدالانئپ قالعئسئ كةلگةن ورئس ميسسيونةرلةرئ اراب جازؤئنئث تذركئ تئلدةرئنئث دئبئستئق جذيةسئن ءدال بةرة المايتئندئعئن ايتئپ، ونئث ورنئنا ورئس گرافيكاسئن ؤاعئزداي باستادئ.

 ولار اراب جازؤئن تاستاپ، ورئس جازؤئنا كوشؤدئ ناسيحاتتاؤدئ ورئسشا وقئعان قازاق جاستارئ ارقئلئ جذرگئزؤدئ كوزدةدئ. بذل جايئندا كةزئندة ن.ي.يلمينسكيي بئلاي دةپ جازدئ: «ورئس مةكتةپتةرئندة تاربية العان قازاق جاستارئ اراسئندا، ءسوز جوق، مذسئلمان دئنئنة سالقئن قارايتئن، ءوز انا تئلدةرئن جانئن سالا سذيةتئندةر بار. سولارعا ورئس الفاأيتئن قازاق ءتئلئنئث وزئندئك ةرةكشةلئگئن ساقتاؤدئث نةگئزگئ امالئ دةپ ذعئندئرا الساق، ولار قئرعئز تئلئنة ورئس الفاأيتئن ةنگئزؤدة كوپ نارسةگة كومةكتةسة الار ةدئ».

       جازؤدئث قاي تذرئنة جذگئنةمئز؟

 «دالا ءؤالاياتئ» گازةتئنئث 1896- جئلعئ 31، 32-ساندارئندا جارئق كورگةن «قازاق تئلئنشة جازؤ تؤرادان» دةپ اتالاتئن د.سذلتانعازين ماقالاسئندا بئلاي دةلئنةدئ: «قازاقتار كوپ زاماننان بةرئ اراب ارئپتةرئمةن جازادئ، الاي بولسا دا، قازاق سوزدةرئندة ءارتذرلئ جذمساق اؤةزدةر كوپ بولعان سةبةبئنةن اراب ارئپتةرئ جازؤعا انئق تولئمدئ بولمايدئ. سول سةبةپتةن باعزئ ءبئر ءبئلئمدئ ادامدار، ماسةلةن، گريگورةأ، يلمينسكيي دةگةندةر قازاق سوزدةرئن اراب ارئپتةرئمةن جازعاننان گورئ ورئس ارئپتةرئمةن كةلئسئمدئ بولار ةدئ دةپ جاهات قئلعاندار ةدئ». قالامگةر جاريالانئمدا تذركئ جذرتئنئث عذلامالارئن دا وسئ ماسةلة تولعاندئرعانئن، ولاردئث ءبئرقاتارئ «اراب ءالئپبيئن تاستاپ، جاثادان ءالئپبي شئعارايئق» دةگةندئ قولداسا، ةندئگئ ءبئر توبئ «اراب تاثبالارئن قازاق تئلئنة يكةمدةيئك» دةگةن كوزقاراستا ةكةنئن ايتادئ.

سول تذستاعئ اراب تاثبالارئنئث قازاق ءتئلئن بةينةلةؤدةگئ ولقئلئقتارئ جونئندة جارئق كورگةن كةلةسئ جاريالانئم اأتورئ - راقئمجان دذيسةنبايةأ. ول «دالا ءؤالاياتئ» گازةتئنئث 1897- جئلعئ 10-سانئندا «حارئپ تؤراسئنئث ءسوزئ» دةگةن ماقالاسئندا: «كوپ-اق بئلةتئن شئعار، ءبئزدئث قازاق حالقئنئث ءوز تئلئنة شئعارعان حارپئ جوق بولئپ، اراب جذرتئنئث حارپئن ةشبئر قازاقشاعا تذزةتپةي، سول جذرتتا قالاي جازئلسا، سول بويئمةن العان ةدئ. جانة بذل اراب ءالئپبيئنئث قازاق سوزدةرئن جازؤعا تولئق ةمةس كوپ كةمدئگئ بار، ءهام قايسئبئر حارئپتةردئث كةرةكسئز ارتئق ةكةنئ دة وقؤ بئلةتئندةرگة بةلگئلئ»، - دةيدئ. اأتور اراب الئپپةسئنئث كةمشئلئگئ رةتئندة ونداعئ داؤئستئ دئبئستاردئ تاثبالايتئن ارئپتةردئث جةتكئلئكسئزدئگئن جانة ولاردئث ءداستذر بويئنشا ذنةمئ جازئلا بةرمةيتئندئگئن، مذنئث ءوزئ ءبئر-بئرئنة ذقساس سوزدةردئ دذرئس وقؤعا قيئندئق كةلتئرةتئندئگئن كورسةتة كةلئپ، قازاق ءتئلئنئث دئبئستئق جذيةسئن تولئق بةرة الاتئن الفاأيت جاساؤ ماسةلةسئن ذسئنادئ. قالامگةر: «ءالئپبي شئقپاي تذرئپ، عئلئم، ءبئلئم جوق.

ونسئز بولا الماعان. ءالئپبي شئققاننان كةيئن عئلئم، ءبئلئم دة شئقتئ. ءالئپبي بار بولعانئمةن، قيئن شاتاعئ كوپ بولسا، عئلئم، بئلئمگة دة كوپ بوگةت قئلادئ» دةپ تذجئرئمدايدئ.

«دالا ءؤالاياتئ» گازةتئن شئعارؤشئلاردئث ءبئرئ د.سذلتانعازين اتالعان باسئلئمنئث 1899- جئلعئ 22، 23-ساندارئندا باسئلعان ةكئنشئ ماقالاسئندا قازاق تئلئنة ورئس ءارپئن پايدالانؤ كةرةك پة، الدة اراب جازؤئن جةتئلدئرئپ قولدانا بةرؤ قاجةت پة دةگةن ماسةلةنئ تالقئلايدئ. اأتور قازاق حالقئ باسقا تذركئ حالئقتارئ سياقتئ اراب تاثبالارئن پايدالانئپ كةلگةنئن، ونئ تاستاپ، باسقا ءالئپبيدئ الامئز دةيتئندةرگة قوسئلمايتئنئن ايتا كةلئپ: «سةبةبئ قازاق بئلمةيتئن ءبئر بوتةن ءالئپبي شئعارعانشا، بذرئنعئسئن تذزةتكةنئ جاقسئ»، - دةيدئ. قازاق جازؤئنا ورئس ارئپتةرئن ةنگئزؤدئ ذسئناتئن ميسسيونةر عالئم ن.يلمينسكييگة قاتئستئ كوزقاراسئن بئلاي اثعارتادئ: «... ءبئر ءبئلئمدئ ادام يلمينسكيي دةگةن قازاق سوزدةرئن ورئس ارئپتةرئمةن جازسا كةرةك، ورئس ارئپتةرئنة ءبئر-اق وزگةرتسة كةرةك دةيدئ. بذل كئسئنئث ءسوزئ دة ونشا كةلئسئمدئ ةمةس. سةبةبئ بذل يلمينسكيي ورئس الئپبيئنة كوپ لاتئن ارئپتةرئن قوسادئ جانة ورئستئث ءوز ارئپتةرئن ءبئر ءتذرلئ قئلئپ وزگةرتئپ، ورئس ءالئپبيئن تئم قيئن قئلئپ جئبةرةدئ». د.سذلتانعازين قازاق ءسوزئن جازؤعا وزگةرئسسئز السا، ورئس، لاتئن تاثبالارئنئث دا سايكةس كةلة بةرمةيتئنئن، جاثا الفاأيت قابئلداعاننان گورئ «قازاقتاردئث نة زاماننان بةرئ عادةت الئپ ذيرةنگةن» اراب الئپپةسئن قازاق تئلئنة لايئقتاپ ءبئر-اق وزگةرتؤ تؤرالئ ذسئنئسئن ءبئلدئردئ.

    لاتئنشئلداردئث ذستانئمئ

 احمةت بايتذرسئن ذلئ 1912- جئلئ «قازاق» گازةتئندةگئ «باستاؤئش مةكتةپ» دةگةن ماقالاسئندا: «... قازاقتئ ورئسقا اؤدارامئز دةگةن پئكئر ءبارئن بذلدئرئپ وتئرعان. سول شكولدار ارقئلئ قازاققا تذتئنئپ وتئرعان اراب قارپئن تاستاتئپ، ورئس قارپئن الدئرامئز دةيدئ. سول ءذشئن بالالار انا تئلئمةن وقئماي، ورئس تئلئمةن وقئسئن، انا تئلئمةن وقئسا دا، ورئس قارپئمةن وقئسئن دةيدئ. وكئمةتكة كةرةگئ - مةملةكةتتةگئ جذرتتئث ءبارئ ءبئر تئلدة، ءبئر دئندة، ءبئر جازؤدا بولؤئ، ال حالئققا كةرةگئ - ءوز ءدئنئ، ءتئلئ، جازؤئنئث ساقتالؤئ»، - دةپ جازدئ.

كةثةس وكئمةتئ ورناعاننان كةيئن دة ءالئپبي ماسةلةسئ كذن تارتئبئنةن تذسپةگةنئن سول تذستاعئ باسپاءسوز ماتةريالدارئنان كورؤگة بولادئ. ك س ر و قذرامئنداعئ تذركئ حالئقتارئن اراب تاثبالارئنان لاتئنعا كوشئرؤ ماسةلةسئ كوتةرئلگةن تذستا قازاق زيالئلارئ «ارابشئلدار» مةن «لاتئنشئلدار» بولئپ جةتئ-سةگئز جئلعا جؤئق قئزؤ ايتئستئ. «ةثبةكشئ قازاق»، «اق جول»»، «سارئ ارقا»، «جاثا مةكتةپ»، «جارشئ» سئندئ باسئلئمداردا احمةت بايتذرسئن ذلئ، جذسئپبةك ايماؤئت ذلئ، ةلدةس ومار ذلئ، مئرجاقئپ دؤلات ذلئ، ءنازئر تورةقذل ذلئ، ءابدئراحمان بايدئلدا ذلئ سئندئ ارئستارئمئزدئث اتالعان ماسةلةگة قاتئستئ جاريالانئمدارئ جارئق كوردئ.

بةلگئلئ قوعام قايراتكةرئ، جؤرناليست ءابدئراحمان بايدئلدين «ءبئزدئث جوبامئز» اتتئ ماقالاسئندا ماسكةؤدة قئزمةتتة جانة وقؤدا جذرگةن قازاق جاستارئنئث لاتئنشئلدار ذيئمئن اشقانئن ايتادئ. كذن تارتئبئندة بذل ماسةلةنئث نةگة قاتتئ قويئلئپ وتئرعانئن ايتا كةلئپ: «ةلدئ ساؤاتتاندئرؤ كةرةك. بذل يگئ ئستئ تةزدةتؤگة اراب ءارپئ جارامسئز، تةز حات تانئتئپ، تةز جازدئرؤعا قولايسئز. ونئث باسپا ئسئنة دة كةدةرگئلةرئ كوپ. سانئ - 24-28، ال باسؤعا، جازؤعا كةلگةندة 100 دةن اسادئ. شئم-شئتئرئق نذكتةلةر كوپ، جازؤ وثنان سولعا قاراي، ال سيفرلار سولدان وثعا قاراي وقئلادئ، ءپان بةلگئلةرئنة جارارلئق تاثبالار جوق» دةگةن ءؤاج ايتادئ. ءا.بايدئلدين وسئ ةسكئ ارئپتةردئ جاماپ-جاسقاپ كادةگة اسئرايئق دةگةندةر - العا قاراي دامؤدا جاؤئر ات پةن شيقئلداعان سئنئق اربانئ تاستاعئسئ كةلمةگةندةر، ارابشئلدار - «ةسكئشئلدةر»، ال لاتئن ءارپئن ءوزئ جذيرئك، ءوزئ بةرئك وتارباعا تةثةپ، مذنئ جاقتاؤشئلار «جاثاشئلدار» دةپ باعا بةرةدئ.

ماسكةؤدة، تاشكةنتتة لاتئنشئلدار ذيئمدارئ قذرئلدئ. 1924- جئلئ ماؤسئم ايئندا ورئنبوردا وتكةن قازاق-قئرعئز ءبئلئمپازدار سيةزئندة ءالئپبي ماسةلةسئ كةثئنةن تالقئلاندئ. اتالعان جيئندا بايانداما جاساعان احمةت بايتذرسئن ذلئ: «تذرئك جذرتئنئث 90 پايئزئ اراب تاثبالارئن پايدالانئپ كةلةدئ، ءارقايسئسئنئث حات مادةنيةتئ بار، ءبئر ءارئپتئ تاستاپ، ةكئنشئ ءارئپتئ الا قويؤ وثاي جذمئس ةمةس، مذنداي قارجئ مةن قايرات قازاق تذگئل، تذرئكتئث قاي جذرتئندا بولسا دا جوق»، - دةپ، سول تذستاعئ قازاققا لاتئن الئپبيئنة كوشؤدةن گورئ قازاق تئلئنة ئثعايلانئپ تذزةتئلگةن توتة جازؤدئث ءتيئمدئ ةكةنئن عئلئمي نةگئزدة دالةلدةؤگة تئرئستئ. لاتئن ءالئپبيئن جاقتاپ سويلةگةن سوزئندة ن.تورةقذل ذلئ مادةنيةتتئث جاثالئعئ حالئقتئث پئكئرئنة قاراپ ئلگةرئ كةتپةي تذرا المايتئنئن، لاتئن ءارپئن الامئن، ذيرةنةمئن دةؤشئلةردئث ذسئنئستارئ قولداؤ تابؤ قاجةتتئگئن ايتتئ. مةكتةپتةگئ بالالاردئ تانئستئرؤ ءذشئن وسئ باستان قازاقشا الئپپةنئث سوثئنان تئركةپ، ءبئر-ةكئ اثگئمةنئ لاتئن ارپئمةن جازئپ، وقؤشئلاردئث كوزدةرئن ذيرةتة بةرؤ كةرةك دةگةن ذسئنئسئن ءبئلدئردئ. جيئن بارئسئندا ارابشئلداردئث دا، لاتئنشئلداردئث دا دالةلدةرئ تئم تولئق ةمةس بولعاندئقتان، قاراقالپاق جانة استراحان قازاقتارئن قوسئپ، تولئق سيةزد شاقئرؤ مذمكئندئگئ بار ةدئ. سونئ ةسكة الئپ، ازئرگة ادةبيةت جانة باسپاءسوز بةتئندة ةركئن تالقئعا سالئپ، كوبئنئث پئكئرئن ءبئلؤ قاجةت دةپ تابئلئپ، بذل ماسةلةنئث بارئسئن قاداعالاؤ قازاقستان حالئق اعارتؤ كوميسسارياتئنا تاپسئرئلدئ. سيةزد سوثئنا قاراي ا.بايتذرسئن ذلئ مةن ن.تورةقذل ذلئنئث جوبالارئ داؤئسقا ءتذسئپ، ءنازئر تورةقذلوأقا - توعئز داؤئس، احمةت بايتذرسئن ذلئنا سةگئز داؤئس بةرئلگةن.

 لاتئن ءارپئن الؤ ماسةلةسئ تالاس تؤعئزعاندئقتان، قازاق-قئرعئز ءبئلئمپازدار توبئنئث سيةزئ بذل ماسةلةنئ ءالئ دة باسپاءسوز بةتئندة تالقئلاؤدئ ذسئندئ.

           ارابشئلدارمةن ايتئس

«ةثبةكشئ قازاق» گازةتئنئث رةداكسياسئنا «كذماندئمئز» دةگةن شاعئن ءارئ ساؤالدئ ماقالا ذمبةت ذلئ ماجيتتةن كةلةدئ. رةداكسيا الدئمةن ءماجيتتئث ساؤالئن ذسئنئپ، وعان تةلجان شونان ذلئ جاؤاپ بةرةدئ. ذمبةت ذلئ ءماجيت بئلاي دةپ جازئپتئ: «لاتئن قارپئ، اراب قارپئ دةگةن اثگئمة باستالئپ ءجذر. اراب قارپئنةن نةگة قاشتئق؟ ورئستئث ميسسيونةرلةرئ ةلمةنسكيي شئعارعان قارئپتةن احمةت بايتذرسئن ذلئ شئعارعان اراپ قارپئ ةلئنة اسا قولايلئ تيگةن جوق پا؟ باياعئدان بةرئ قازاق ساؤاتسئز بولئپ كةلگةندة، اراب قارپئ ذستاپ كةلدئ مة؟»

ءيا، ذمبةت ذلئ ءماجيتتئث وسئ پئكئرئندة اششئ دا بولسا سول كةزدئث شئندئعئ جاتقان سياقتئ. قازاق زيالئلارئنئث كوپشئلئگئ لاتئن تاثبالارئنئث تيئمسئزدئگئن جان-جاقتئ دالةلدةؤمةن جانتالاسقانداعئ تذپكئ ويلارئ دا وسئعان كةلئپ تئرةلةتئن سةكئلدئ. ارينة، سول تذستاعئ قازاققا احمةت بايتذرسئن ذلئ تذزگةن توتة جازؤ وتة قولايلئ بولعانئن، وسئ توتة جازؤمةن باسپا ءئسئنئث وركةندةگةنئن جوققا شئعارا المايمئز. حات جولداؤشئ ذمبةت ذلئ ماجيت ءوز تذسئنداعئ كوپ قازاقتئث كوكةيئندةگئ ساؤالدئ قويعان.

رةداكسيا تاراپئنان جاؤاپ جازعان تةلجان شونان ذلئ: «ذمبةت ذلئ ءماجيت جولداس «لاتئن ءارپئن الؤداعئ ماقسات نة، كورةتئن پايدا قايسئ، انئعئن بئلةتئن ازاماتتار گازةت بةتئندة سؤرةتتةپ، كذمانئمئزدئ اشسا ةكةن» دةپ سذرايدئ. بذل سذراؤدئ ورئندئ تاؤئپ، باسقارما ءوتئنئشئ بويئنشا قئسقاشا جاؤاپ بةرمةكپئز»، - دةي كةلئپ، الئپپة ماسةلةسئ ذلكةن ماسةلة ةكةنئن، ونئ تولئق اشؤ ءذشئن ماقالا ةمةس، كئتاپ جازؤ كةرةكتئگئن ايتادئ. ارابقا قارسئلاردئث باستئ دالةلدةرئ: اراب الئپپةسئنئث تةحنيكا جاعئنان كةمشئلئگئ زور، قذيؤئ قئمبات، تةرؤگة قيئن، لاتئننان جةتئ ةسة قئمباتقا تذسةدئ دةگةن كوزقاراستا ةكةنئن بايانداي كةلئپ، « ... اراب الئپپةسئ عئلئم كئتاپتارئن، بةلگئلةرئن، فورمؤلالارئن جازؤعا كةلمةيدئ، پةداگوگيكالئق ةشبئر زاثعا ذيلةسپةيدئ، وسئ كةمشئلئكتةرئ جويئلمايدئ، ونئ تاريح كورسةتئپ وتئر، سوندئقتان لاتئن الئپپةسئن الالئق دةؤشئلةر - ءبئر اعئم» دةپ تذسئندئرةدئ. قالامگةر تةلجان شونان ذلئ ارابشئلدار ذستانئمئ جايلئ: «ارابتئ جاقتاؤشئلار دا اراب الئپپةسئنئث جوعارعئ كةمشئلئكتةرئ بار ةكةنئن مويئندايدئ. ءبئراق سونئث ءبارئ - اراب ارئپتةرئنئث جةكة جازئلماعاندئعئنان. جةكةلةنسة، ول كةمشئلئكتةر جويئلادئ دةسةدئ. باسقا الئپپة العانشا، ارابتئكئن جةكةلةيئك، كةمشئلئگئن وثدايئق. وثداؤعا كةلةدئ، كةلتئرةمئز دةسةدئ. بذل - ةكئنشئ اعئم. وسئ ةكئ اعئم تارتئسؤدا»، - دةگةن ماعلذمات بةرةدئ.

تةلجان شونان ذلئ وقئرمانعا الداعئ جازدا قازاق بئلئمدئلةرئنئث ةكئنشئ سيةزئ بولاتئنئن، وسئ كذنئ باكؤ قالاسئندا سيةزد ءوتئپ جاتقاندئعئن ايتادئ. «بذل ماسةلةگة زورلئق، بذيرئق جذرمةيدئ، اركئمنئث ئقتيارئ بئلةدئ»، - دةي كةلئپ، لاتئن ءارپئ جايلئ ماعلذمات الامئن دةؤشئلةرگة ءنازئر تورةقذلوأتئث «جاثا الئپپة نةگة كةرةك؟» كئتابئن وقؤعا، «ةثبةكشئ قازاق»، «اق جول» گازةتتةرئندةگئ پئكئرتالاس ماقالالارعا كوثئل اؤدارؤعا كةثةس بةرةدئ. تةلجان شونان ذلئ نة ارابتئ، نة لاتئندئ جاقتاپ، ناسيحاتتاماي، ؤاعئزداماي، ةكئ جاقتئث باعئت-باعدارئمةن تانئستئرئپ، تاثداؤدئ وقئرماننئث وزئنة قالدئرئپ، قوسئمشا ادةبيةتتةر ذسئنئپ، وقئرمان ساؤالئنا ناق جاؤاپ بةرةدئ، دذرئس باعئت-باعدار كورسةتةدئ.

 «ةثبةكشئ قازاقتا» ءنازئر تورةقذلذلئنئث «تاعئ دا جاثا ءالئپبي تؤرالئ» تاقئرئپتئ ماقالاسئ جارئق كوردئ. ءنازئر تورةقذلوأ: «جاثا ارئپكة كوشؤ ماسةلةسئ سوثعئ ةكئ جئلدئث ئشئندة قئزؤ كوتةرئلؤدة. قازاققا لاتئن ءالئپبيئ كةرةك دةگةن ءسوزدئ 1924- جئلئ ورئنبوردا بولعان ءبئلئمپازدار سيةزئندة مةن قوزعاپ ةدئم»، - دةيدئ. قالامگةر سول كةزدة-اق مذعالئمدةر مةن جاستار اراسئنان قولداؤشئلار شئققانئن، بذل كذندة جذمئس ةداؤئر العا قادام باسقانئن ايتادئ. قارئپ ماسةلةسئ كةثةستةر وداعئنداعئ كذنشئعئس ةلدةرئنئث بارئندة كوتةرئلئپ، باشقذرت، قئرعئز، وزبةك، تذرئكپةن، قاراشاي سياقتئ ءبئرسئپئرا ةلدةر قابئلداپ وتئرعانئنان حاباردار ةتةدئ. «ةسكئشئلدةرئمئز ءالئ باياعئ بةتئنةن قايتپاعان كورئنةدئ. بايتذرسئن ذلئ احمةت لاتئن ءارپئن الؤعا قذبئجئقتان ارتئق قارسئ بولدئ» دةپ رةنجيدئ. «ارابشئلدار وزدةرئنة جايلئ ءئن جاساپ الئپ، جاسئرئنباق ويناؤعا كوشتئ، ماسةلةنئث ءپان، تةحنيكا جاعئن تاستاي بةرئپ، ساياسي جاعئنا جارماستئ»، - دةپ كةيدئ. ارينة، ءپان، تةحنيكا جاعئن شةت قالدئرؤعا بولمايتئنئ بةلگئلئ، الايدا ساياسي جاعئن دا ةستةن شئعارماعاندارئنا بولا سوگؤ ورئنسئز. ذلتتئث، مةملةكةتتئث بولاشاعئ الاثداتقان سوث، ساياسي استار ئزدةمةؤگة دة بولماسئ انئق. 30-جئلداردا رةپرةسسيا قذربانئ بولعان ارئستارئمئزدئث كوبئ وتارلاؤ ساياساتئنئث، قيتذرقئ ايلا-تاسئلدةرئنئث ءمانئن دةر كةزئندة ذققان، تذسئنگةن. مةملةكةتتئك ماثئزدئ ماسةلةلةر توثئرةگئندة ذتقئر دا سةرگةك پئكئرلةر ايتا بئلگةن.

قوشكة كةمةثگةروأتئث «... مذنداي وزگةرئس جاساؤعا قازاقتئث قالتاسئ تايئز، كذشئ كةلمةيدئ» دةگةن پئكئرئن، ةلدةس وماروأتئث «... قازاققا جاثا ءارئپتئث كةرةگئ جوق، ءبئزدئث ماثدايئمئزعا بئتكةن ذلت ءارپئمئز بار، وگةي ءارئپ قازاققا جاناسپايدئ» سةكئلدئ كوزقاراستارئن ن.تورةقذل ذلئ قاتتئ سئنايدئ.

تذرئكشئلدةردئث تئزة قوسؤئ

تذرئكشئلدةردئث قذرئلتايئ باكؤ قالاسئندا 1926- جئلئ اقپاننئث 26 سئندا باستالئپ، ناؤرئزدئث 6 سئنا دةيئن بولدئ. تذركئ ءناسئلدئ ذلتتاردئث كوبئنئث وكئلدةرئمةن قوسا، بارتولد، ولدةنبؤرگ، كرئمسكيي، نةمئس پروفةسسورئ مةنسةل، تذرئك پروفةسسورئ كوپةرلئ-زادا مةن قذسايئن-زادا سةكئلدئ اتاقتئ عالئمدار، زةرتتةؤشئلةر قاتئستئ. قذرئلتاي تذركئ حالقئنئث تاريحئن تانؤ، مادةنيةتئن زةرتتةؤ، تذركئ تئلدةرئنئث ءوزارا تذقئمداستئعئ، ةملةنئث جالپئ نةگئزئ جانة ءالئپبي سئنئ ماسةلةلةرئن قاراستئردئ. ءالئپبي سئنئ ماسةلةسئ بويئنشا ياكوألةأ پةن جيركوأ دةگةن ورئس پروفةسسورلارئ، تذرئك الئپبيلةرئ تؤرالئ مامةت-زادا، ءالئمجان شاراپ ذلئ، الپار ذلئ، تورةقذل ذلئ، بةردئ ذلئ، ومار ذلئ جانة بايتذرسئن ذلئ بايانداما جاسادئ. لاتئن قارپئن قولداؤشئ ياكوألةأ: «... جاقسئ ءالئپبي ءتئل دئبئسئنا تذگةل جةتؤئ كةرةك، قارئپ بةلگئسئ از بولؤئ كةرةك. بذل ةكئ قاسيةت - لاتئن تاثبالارئن السا، قازاق الئپبيئنةن تابئلاتئن قاسيةت. لاتئن قارپئ - جايئلئپ كةلة جاتقان قارئپ، اراپتئكئ - توقتاپ قالعان قارئپ»، - دةدئ.

پروفةسسور جيركوأ اراب قارپئنئث سذلؤ ةكةنئن، ءبئراق باسپا ئستةرئ جاعئنان قولايسئز، قازئرگئ جةثئلدةتؤگة جاساپ جاتقان وزگةرتؤلةر اراب قارپئنئث سذلؤلئعئن بذزاتئندئعئن ايتتئ.

شاراپ ذلئ ءالئمجان جاساعان بايانداماسئندا «... ةملة تذزةؤ جذزئندة تذركئ جذرتتارئنئث الداعئسئ - قازاق، لاتئن قارپئنة كوشئپ، كوپ قاراجات، شئعئن شئعارؤدئث قاجةتئ جوق. لاتئن قارپئنئث قازئرگئ قارپئمئزدةن ارتئقشئلئعئ شامالئ» دةگةن پئكئرئن جان-جاقتئ دالةلدةدئ. احمةت بايتذرسئن ذلئ «قارئپ ماسةلةسئنة مذقتاجدئق تؤئپ وتئرعان جوق. ازعانتاي كذشئمئزدئ مةكتةپ ذيلةرئن سالؤعا، وقؤشئلار شئعارؤعا جذمساؤئمئز كةرةك» دةپ مالئمدةمة جاسادئ.

 اتالمئش قذرئلتاي جونئندة ءنازئر تورةقذل ذلئ «26- جئلدئث مارتئندا باكؤدا بولعان تذركئ ءبئلئمپازدارئنئث سيةزئندة لاتئنشئلدار 101 داؤئس الئپ، جةثئپ شئعئپ، ارابشئلدار جةتئ داؤئسپةن قالئپ وتئرعان. سيةزدئث بذلاي قاؤلئ شئعارؤئ - لاتئن ماسةلةسئنئث تولعاعئ جةتكةنئنة تولئق دالةل»، - دةپ جازادئ. ال احمةت بايتذرسئن ذلئ: « ... سوثعئ باياندامالار تالقئعا ءتذسئپ ءسوز بولماستان كوميسسياعا جئبةرئلة بةردئ. قذرئلتاي دذكةنئ جاساؤشئلاردئث قولئندا بولعاندئقتان، كذنئ بذرئن يكةمدةپ قويعاندئقتان، قازاننئث قذلاعئ قازانشئنئث قالاعان جةرئنةن شئقتئ»، - دةپ رةنجيدئ. قذرئلتاي سيةزد «... لاتئن ءالئپبيئنئث ارتئقتئعئنا كوز جةتتئ، ةندئ الؤ-الماؤ ءار جذرتتئث، ءار مةملةكةتتئث ئقتيارئندا» دةگةن قارار شئعاردئ.

پئكئرتالاس تؤدئرعان لاتئنشئلداردئث ماقالالارئندا لاتئن قارپئن الؤ ماسةلةسئنةن ءازئربايجان حالقئ الدا تذر، «ئلگةرئ كةتتئ» دةپ جازادئ. ءازئربايجان ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئنئث ءتوراعاسئ اعامان ذلئ سامات بذل ئسكة تئكةلةي ارالاسئپ، جذزةگة اسؤئنا كذش جذمسادئ. ا.بايتذرسئن ذلئنئث «قازاننئث قذلاعئ قازانشئنئث قالاعان جةرئنةن شئقتئ» دةؤئ تةگئن ةمةس. بذدان سيةزدئث تذركئ حالئقتارئنئث عاسئرلار بويئ قولدانعان اراب تاثبالارئن تاستاتئپ، لاتئنعا كوشئرؤدئ كوزدةگةنئن اثعارامئز. سيةزد ءازئربايجان جةرئندة ءوتئپ وتئر. ءازئربايجان ةلئ لاتئن تاثبالارئنا كوشؤدئ قولداعان بئردةن-ءبئر ةل بولدئ.

«تذزةتئلگةن ءارئپ»

1927- جئلئ «جاثا مةكتةپ» جؤرنالئندا «تذزةتئلگةن ءارئپ» اتتئ احمةت بايتذرسئن ذلئنئث ماقالاسئندا اراب ارپئنة تاعئلاتئن ءمئننئث ةث زورئ ونئث ءتورت تذرپاتتئلئعئ بولاتئن. اأتور وسئ كةمشئلئگئنئث جويئلعانئن قؤانا حابارلايدئ. 1927- جئلئ 20 - قازانداعئ تاتارستان ءبئلئم ورداسئ ءارئپ ماسةلةسئنة قاتئستئ كةثةس وتكئزگةنئن، كةثةسكة كوپتةگةن جوبا تذسكةنئن، جوبالار ةكئ نةگئزگة ءبولئنئپ قارالعانئن ايتا كةلئپ، ولاردئث ءارقايسئسئنئث نةگئزئنة توقتالئپ، «ءبئرئنشئسئ - اراب ءارپئن ةأروپالاؤ نةگئزئندةگئ جوبالار، ةكئنشئسئ - اراب ءارپئن ءوز نةگئزئنشة تذزةؤ جوبالارئ» دةپ ماسةلةنئث ءمان-جايئن تاپتئشتةي تذسئندئرةدئ.

 ال ةندئ ءابدئراحمان بايدئلدين زةرتتةپ، توپتاستئرئپ ذسئنعان، 1928- جئلئ قئزئلوردا قالاسئندا جارئق كورگةن «جاثا الئپپة تؤرالئ» دةگةن سول تذستاعئ قازاق زيالئلارئنئث ءبئرقاتارئنئث ءالئپبيدئ وزگةرتؤگة قاتئستئ ذستانئمدارئن ساراپتايدئ. ماسةلةن، سماعذل ءسادؤاقاسوأتئ «....لاتئن ءارپئن الؤدئث ساياسي قورقئنئشئ بار، مولدالار قارسئ بولادئ. اراب تاثبالارئ - يسلام ءدئنئنئث تايانئشئ، ارئپتةن قول ذزسةك، دئنئمئزدةن دة قول ذزةمئز» دةگةن پئكئرئ ءذشئن ابدئراحمةن بايدئلدين مةن ن.تورةقذلوأ «ةسكئشئل»، «ءدئنشئل» دةپ سئنايدئ.

 سونداي-اق ج.ايماؤئتوأ، ق.كةمةثگةروأ، م.دؤلاتوأتاردئث «لاتئن ءارپئن الساق، حالئق جاپپاي ساؤاتسئزدئققا ذرئنادئ» دةگةن پئكئرلةرئ دة لاتئنشئلدار تاراپئنان قاتتئ سئنعا ذشئرادئ. قوشكة كةمةثگةروأ پةن مئرجاقئپ دؤلاتوأتئث «... لاتئن ءارپئن الؤعا ءالئ ةرتة، الدئمةن ودان باسقا كةرةكتةرئمئزدئ ورئنداؤئمئز كةرةك» دةگةن سئندئ كوزقاراستارئن ءنازئر تورةقذلوأ: «نةگة ةرتة، نةگة كةش ةمةس؟ بذلارئثئز دذرئس دةسةك، قالئثمال الؤ ادةتئن جويؤ دا ةرتة، قازاقتئث رةسپؤبليكا بولؤئ دا ةرتة، ماديار مةن قوشمامبةتتئث «لاپئلداپ» قارسئ شئعؤلارئ دا ةرتة...» - دةپ تةرئسكة شئعارادئ.

بئرنةشة وقؤلئق پةن وقؤ قذرالدارئنئث اأتورئ، قالامگةر-عالئم تةلجان شونان ذلئ ءالئپبي ماسةلةسئ كوتةرئلگةلئ بةرئ، پئكئرتالاسؤشئلاردئث ةملة مةن ءالئپبيدئ شاتاستئرعاندارئن ايتادئ. ول: «ةملةمئز جاقسئ دةگةنگة قوسئلامئن. ءبئراق تاثبامئز، الئپپةمئز، ارابئمئز جاقسئ دةگةنگة قوسئلعئم كةلمةيدئ. ورئس جولداستار قازاق لاتئن الئپپةسئن السا، قازاقشا تةز ذيرةنةمئز دةيتئن كورئنةدئ. بذل ءتئل مةن الئپپةنئ شاتاستئرؤ بولادئ. بذل دا دذرئس ةمةس. وسئنداي شاتاستئرؤلار ارابشئل جولداستار اراسئنان كوبئرةك تابئلادئ»، - دةپ، ءالئپبي وزگةرسة، ءتئل وزگةرةدئ دةگةندةردئكئ ءجونسئز دةيدئ.

1928-29 - جئلدارئ لاتئن-قازاق ءالئپبيئ اأتورلارئنئث ءبئرئ حالةل دوسمذحامةد ذلئ قازاق حالقئ تذتئنئپ وتئرعان اراب تاثبالارئن تاستاپ، لاتئن تاثبالارئن الؤعا قارسئ بولعاندئعئن بئلاي اثعارتادئ: «... ءنازئر ايتقانداي، مةنئث لاتئن ءارپئن الؤعا قارسئ ةكةنئم راس. ءبئراق لاتئنعا قارسئ ةكةنئمدئ بئلة تذرا، ماعان لاتئن ارئپتةرئنئث جوباسئن جازئپ بةرؤگة تاپسئرعان سوث، سول جوبانئ جاساعانئم دا راس». قايراتكةر-عالئم ءوز ويئن: «جازؤ ماسةلةسئ - وتة زور ماسةلة. ونئ جةتة تةكسةرئپ بارئپ شةشؤ كةرةك»، - دةپ قورئتادئ.

لاتئن قارپئنة كوشؤگة بايلانئستئ پئكئرتالاس جةتئ-سةگئز جئلعا سوزئلدئ.

 قازاق زيالئلارئنئث ءوز پئكئرئن، كوزقاراسئن بئلدئرمةي قالعاندارئ كةمدة-كةم. سولاردئث ءبئرئ - قوعام قايراتكةرئ ءارئ قالامگةر وراز جاندوسوأ «ةثبةكشئ قارا-شارؤا ءالئپبيئ» اتتئ ماقالاسئندا: «جاثا ءالئپبي قوزعالئسئنئث ذرئسئ ابدةن كةثةيئپ كةلدئ. جاثا ءالئپبي سوزدةن ئسكة كوشتئ. ونئث بذكئل جةرجذزئندئك تاريحي ماثئزئ بارلئعئ دا انئقتالدئ. بذل ةرئككةننةن ئستةلئپ وتئرعان ءئس ةمةس، تاريحي جاعداي سونئ كةرةك قئلئپ وتئر»، - دةپ تذسئندئرةدئ.

حالئق كوميسسارلار كةثةسئنئث 1927- جئلدئث 19- قاراشاداعئ شةشئمئمةن جاثا قازاق ءالئپبيئنئث ورتالئق كوميتةتئ قذرئلدئ. اتالعان شةشئم نةگئزئندة كوميتةتتئث ءتوراعاسئ مةن مذشةلةرئ تاعايئندالدئ. ءتوراعاسئ نذرماقوأ نئعمةت بولسا، مذشةلئككة توقتابايةأ كارئم، جاندوسوأ وراز، بايدئلدين ءابدئراحمان، ةرمةكوأ ءالئمحان، توعجانوأ عابباس، شونانوأ تةلجان سئندئ قايراتكةرلةر كئردئ.

1929- جئلئ 24- قاثتاردا قازاقستان ورتالئق كةثةس كوميتةتئ  ІV سةسسياسئندا «لاتئن ءارپئ نةگئزئندة قذرئلعان جاثا قازاق ءالئپبيئ قازاقستاندا مةملةكةت ءالئپبيئ دةپ سانالسئن» دةگةن قاؤلئ قابئلدادئ. وسئ قاؤلئدان كةيئن 1931- جئلدئث 1- قازانئنان ءارئ قاراي بارلئق مةكةمة، كووپةراتيأتةر، ءتذرلئ كاسئپورئندار مةن ذيئمدار ئستةرئن جاثا الئپبيگة كوشئرؤگة ءتيئس دةپ تابئلدئ. جاثا الئپبيگة كوشؤگة ازئرلئك جذرگئزئلدئ. 1930- جئلدئث قاثتارئنان باستاپ گازةت، جؤرنال، كئتاپتار تةك جاثا الئپبيمةن باسئلؤئ ءتيئس بولدئ. قازاقستان وقؤ كوميسسارياتئنا 1931-32- جئلعئ وقؤ جئلدارئ بارلئق مةكتةپ تةك جاثا الئپبيمةن وقئتئلاتئن بولسئن دةپ نذسقاؤ بةردئ. سةسسيا حالئق كوميسسارلار كةثةسئنة، وقؤ كوميسسارياتئنا، ورتالئق شارؤاشئلئق كةثةسئنة، باسپا ورئندارئنا تاپسئرما بةردئ.

ءماريا مايلئقذتوأا، ءال-فارابي اتئنداعئ قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئ جؤرناليستيكا فاكؤلتةتئ باسپا ءئسئ جانة ديزاين كافةدراسئنئث اعا وقئتؤشئسئ

 دةرةككوز: «الاش ايناسئ» گازةتئ

 

سوڭعى جاڭالىقتار