جةتئ جارعئ جانة جالعاسئن تاپقان قاعيدالار

باسقا ورکةنيةتتئ ةلدةر سياقتئ تاريحئمئزدئ ذقئپتاپ، تذپتةپ جيناي الماعاندئقتان، نةبارئ وسئدان 300 جئلداي بذرئن دذنيةگة کةلگةن «جةتئ جارعئمئزدئث» ءتذپنذسقاسئ جوق دةپ شاراسئزدئق تانئتئپ وتئرمئز. بذل سالامةن اينالئسئپ، عئلئمي ةثبةکتةر جازئپ جذرگةن اعالارئمئزدئث ةسکئ داعدئ بويئنشا، تةک رةسةي جئلنامالارئنا عانا سذيةنةتئنئ وکئنئشتئ. سةبةبئ الئستان اربالاپ ءجذرئپ، ءدال جانئمئزدا دوربالاپ تاسيتئن قازئنا بار ةکةنئن بئلمةيمئز. وقئرمان قاؤئمعا تذسئنئکتئ بولؤئ ذشئن قازاق مةملةکةتئنئث قالايشا پايدا بولعانئن، تاريحي دةرةکتةرگة جذگئنة بايانداپ وتةلئک. سوندا ماسةلةنئث ءبئر ذشئ وزئنةن-ءوزئ کورئنةدئ.
1456 - جئلعا دةيئن «قازاق» دةپ اتالاتئن ءبئرتذتاس ذلئستئث بولماعانئ بةلگئلئ. ءبئزدئث زامانئمئزدئث 542 - جئلئ «تذرکئ» دةگةن اتاؤ پايدا بولدئ. قازاقستان جةرئندة تذرکئلةردئث ءداؤئرئ جذرگةن «قاعانداردان» کةيئن، 704 - جئلدارئ تذرگةش قاعاندئعئ، 745 - جئلدارئ ذيعئر قاعاندئعئ قذرئلئپ، کوپ وتپةي ئدئراپ کةتتئ. ةرتئس وزةنئنئث بويئندا 840 - جئلدارئ قيماق قاعاندئعئ قذرئلسا، تاراز بةن قاشقاريا اراسئندا 940 - جئلدارئ قاراحان مةملةکةتئ قذرئلدئ. ناقتئ تاريحي دةرةکتةر بويئنشا 960 - جئلدارئ قاراحان مةملةکةتئنئث رةسمي ءدئنئ - يسلام ءدئنئ بولدئ. شامامةن وسئ ؤاقئتتاردا شامان ءدئنئنئث جةتةگئندة بولعان تذرکئ حالئقتارئنئث ادةت-عذرپئ مةن شاريعات ذکئمدةرئ ءبئر-بئرئمةن بةتپة-بةت کةلئپ، ارالاس-سالالاس زاث ةرةجةلةرئ دذنيةگة کةلة باستادئ. 1312-1342 - جئلدارئ التئن وردانئ بيلةگةن وزبةک حان تذسئندا يسلام ذستةم دئنگة اينالدئ. 1348 - جئلئ شاعاتاي ذلئسئنئث شئعئس بولئگئندة تذرکئ تئلدةس حالئقتاردان قذرالعان موعولستان حاندئعئ قذرئلدئ. ايگئلئ تاريحشئ مذحاممةد حايدار دؤلاتي «تاريحي-راشيدي» اتتئ ةثبةگئندة: «موعولستاندا ءبئر کذندة-اق ءجذز الپئس مئث ادام مذسئلمان بولدئ» دةپ جازادئ. دةمةک قازاقستان جةرئثدة يسلام ءدئنئ - کوک تاثئرئنة، جةر-سؤ کيةلةرئنة، وتقا، ارؤاقتارعا تابئناتئن شامان ءدئنئن ئسئرا باستادئ. ياعني قاراحان مةملةکةتئ تذسئندا باستالعان ءدئني رةفورما موعولستان حاندئعئ تذسئندا شئرقاؤ شةگئنة جةتتئ.
1456 - جئلئ بذرئنعئ اق وردا حانئ ئرئس (ورئس) حاننئث نةمةرةلةرئ کةرةي حان مةن جانئبةک حان ءابئلحايئرعا قارسئ شئققان قازاقتاردئ باستاپ جةتئسؤعا قونئس اؤداردئ. موعولستان حانئ ةسةنبذعا قازاقتاردئ قارسئ الئپ، شؤ وزةنئ مةن تالاس بويئنان قونئس بةردئ. وسئلايشا - قازاق ورداسئ ورنادئ. ياعني موعولستان قازاق ورداسئنئث قذرئلؤئنا جانة قازاقتئث ءوز الدئنا حالئق بولئپ قالئپتاسؤئنا تةرريتوريالئق تئرةک، ساياسي-ةکونوميکالئق نةگئز بولدئ.
قازاق ورداسئ قاسئم حاننئث تذسئندا (1511-1523) کةمةلئنة جةتئپ کذشةيدئ. وسئ تذستا قازاق اراسئندا بذرئننان قالئپتاسقان ادةت-عذرئپ ةرةجةلةرئ نةگئزئندة «قاسئم حاننئث قاسقا جولئ» اتانئپ کةتکةن زاثدار جيناعئ دذنيةگة کةلدئ. بذل زاث سول کةزدةگئ مذسئلمان ةلدةرئندة قولدانئلئپ جذرگةن شاريعات زاثئنان وزگةشة، کوشپةلئ قازاق ومئرئنة ذيلةسئمدئ زاث بولدئ.
1598- جئلئ ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم قازاق ورداسئن ءبئر ورتالئققا باعئنعان مةملةکةت ةتئپ قذرؤدئ کوزدةپ، «ةسئم حاننئث ةسکئ جولئ» اتالعان زاثدئ قذراستئردئ. بذل زاث جيناعئندا ذيئمداستئرؤشئ کذش رةتئندة کةيبئر شاريعات ذکئمدةرئ الئنعاندئقتان، سذلتانداردئث ءبئر بولئگئ ةسئم حاننئث ساياساتئنا قارسئ شئقتئ.
جاثگئر حاننئث بالاسئ ءاز تاؤکة حان تذسئندا (1680-1718) قازاق ورداسئندا جاثا سارئنداعئ رةفورمالار قولعا الئندئ. تاؤکة حان قازاقتئث اتاقتئ بيلةرئمةن اقئلداسا وتئرئپ، قازاقتئث ادةت-عذرئپ زاثدارئن، بيلةر سوتئنئث تاجئريبةلةرئن، اسا دارئندئلئقپةن ايتئلعان ءتذيئندئ بيلئکتةردئ جيناقتاپ، وزئنةن بذرئنعئ «قاسئم حاننئث قاسقا جولئ»، «ةسئم حاننئث ةسکئ جولئ» سياقتئ قازاق زاندارئن جاثا جاعدايعا ساي وزگةرتئپ، تولئقتئرئپ دامئتؤ نةگئزئندة «جةتئ جارعئ» زاثدار جيناعئن جاسادئ.
ايتسة دة، 1723 - قويان جئلئ حالقئمئزدئث باسئنا تؤعان «اقتابان شذبئرئندئ، القاکول سذلاما» قاسئرةتئ ءاز تاؤکةنئث تذسئندا باستالعان رةفورمانئ اياقسئز قالدئردئ. جوثعارعا قارسئ سوعئسئپ، ءومئرئ ات ذستئندة وتکةن ابئلاي حان بابامئز قازاق ورداسئن ءبئرجولا جويئلئپ کةتؤ قاؤپئنةن امان الئپ قالؤمةن بئرگة، قازاق جةرئنئث شةکاراسئن ذلعايتتئ.
شامامةن، 1800 - جئلداردان باستاپ قازاق ورداسئ قذلدئراپ، رةسةيدئث بودان ةلدةرئنئث بئرئنة اينالدئ. قازاق حالقئنئث ةسکئ زاثدار جيناعئن قالپئنا کةلتئرؤ ماقساتئندا 1885 - جئلدئث مامئر ايئندا قارامولا دةگةن جةردة 40 باپتان تذراتئن زاثدئق ةرةجة قابئلداندئ. 400 جئلعا جؤئق بيلئک قذرعان داؤئردةگئ جيناعئمئزدئث 40 باپ بولئپ قذرالعانئن کوپ کورگةن رةسةي پاتشالئعئ بذل زاثدار جيناعئن تذرمئستان الدئرئپ تاستاپ، ةؤروپالئق سارئنداعئ زاثدار جيناعئنئث نةگئزدةرئن ةندئردئ.
1977 - جئلئ وثتذستئک قازاقستان جةرئنةن کةزدةيسوق جاعدايدا کونة ارحيأتئک قولجازبالار تابئلعان. ولاردئ تالداپ-زةرتتةي کةلة بذل قولجازبالاردئث الدةبئر زاثدئق ةرةجةلةرگة سذيةنئپ، بيلئک ايتقان ذکئمدةر ةکةنئ انئقتالعان. ءبئر ايتا کةتةتئن نارسة، بذل ذکئمدةر شاريعات ةرةجةلةرئنة سذيةنئپ شةشئلگةن سياقتئ. «جةتئ جارعئنئث» اؤئزشا جةتکةن قازئرگئ نذسقاسئندا شاريعات ذکئمدةرئنئث «لةبئ» انئق بايقالادئ. مذمکئن جوعالتئپ جذرگةن «جةتئ جارعئمئز» وسئ بولار. سولاي بولماعان کذننئث وزئندة، قازئرگئ کةزدة 32 باپتان اسپاي وتئرعان «جةتئ جارعئنئث» باپتارئن 100-200 باپقا ذلعايتؤعا سةپتئگئ تيسة، مذنئث ءوزئ دة ذلکةن جةتئستئک ةمةس پة؟ (بذل قولجازبا تؤرالئ ماقالانئ قازاق ک س ر عا «حابارشئ» جذرنالئنئث 1977 - جئلعئ № 8 سانئنان وقؤعا بولادئ. «وثتذستئک قازاقستاننان تابئلعان جازبا قذجاتتار». اأتورلارئ: ب.ة. کومةکوأ، أ.ن. ناستيچ، أ.ک. شؤحوأسةأ).
تومةندة جاريالانئپ وتئرعان «جةتئ جارعئئنئث» جؤئق تذردةگئ جذيةسئن وسئ جولداردئث اأتورئ کونةکوز قاريالاردئث اؤزئنان جانة ءتذرلئ باسپاءسوز، اقپارات قذرالدارئنان ذزاق جئلدار بويئ جيناعان. جينالعان دةرةکتةردئث نةگئزئندة «جةتئ جارعئنئ» 7 بولئمگة ءبولئپ قاراستئرؤدئث ءساتئ ءتذسئپ وتئر.
قازئرگئ ؤاقئتتا موعولستان مةملةکةتئ تاريح بةتئنةن ءوشئپ کةتکةنئمةن، ولاردئث «جةتئ جارعئنئث» جذيةسئنة ةرةکشة اسةر ةتکةنئ انئق بايقالادئ. «جةتئ» ءسوزئ - موعولستان مةملةکةتئ ماعئناسئندا قولدانئلعان «چةتة موگول» تئرکةسئندةگئ «چةتة - جةتة» سوزئنة تئکةلةي قاتئستئ دةپ بئلةمئز. «چةتة» ءسوزئ ؤاقئت وتة کةلة ءتئلئمئزدئث ةرةکشةلئگئنة بايلانئستئ ءمانئ تذسئنئکتئ سان ةسئم - جةتئمةن الماسقان. ةگةر جةتئ جارعئنئ قازاق تئلئنة اؤدارار بولساق، ونئ «مةملةکةت زاثئ نةمةسة جارعئسئ» دةپ تذسئنؤگة بولادئ.
«جةتئ جارعئ» باپتارئندا شاريعات ذکئمئدةرئنئث ءسال وزگةرئسکة ذشئراعان ةرةجةلةرئنئث کةزدةسؤئنة تاثعالؤدئث قاجةتئ جوق. سةبةبئ قازاق ورداسئنئث قامقورشئسئ، کةيئننةن کورشئسئ بولعان موعولستان مةملةکةتئ 1360 - جئلدار شاماسئندا-اق يسلام مةملةکةتئ بولعانئ تاريحتان بةلگئلئ. تابيعات زاثدئلئعئ بويئنشا کورشئ مةملةکةتتةر ءبئر-بئرئنة ةلئکتةپ، جاقسئ جاقتارئن ءبئر-بئرئنة ءسئثئرئپ وتئرعانئ ايان.
قازئرگئ ؤاقئتتا مةملةکةتتئک زاثئمئزدئث، ياعني کونستيتؤسيامئزدئث نةگئزئنة ا ق ش کونستيتؤسياسئنئث جوباسئن جاساعان اأتورلاردئث ءبئرئ دج. مةديسوننئث «تةجةمةلئک پةن تةپة-تةثدئک» تؤرالئ يدةياسئ الئنئپ وتئر. ماسةلةن 1995 - جئلدئث 30 - تامئزئندا بذکئل رةسپؤبليکالئق رةفةرةندؤمدا قابئلدانعان کونستيتؤسيامئزدئث 3-بابئنئث، 4-تار-ماعئندا: «رةسپؤبليکادا مةملةکةتتئک بيلئک ءبئرتذتاس، ول کونستيتؤسيا مةن زاثدار نةگئزئندة زاث شئعارؤشئ، اتقارؤشئ جةنة سوت تارماقتارئنا ءبولئنؤ، ولاردئث تةجةمةلئک، ءارئ تةپة-تةثدئک جذيةسئن پايدالانؤ ارقئلئ، ءوزارا ئس-قيمئل جاساؤ پرينسيپئنة سايکةس جذزةگة اسئرئلادئ» دةلئنگةن.
وتکةن تاريحئمئزعا کوز سالساق، بذدان ءذش ءجذز جئل بذرئن ءاز تاؤکة حان ءبئر ورتالئققا باعئنعان قازاق حاندئعئن قذرؤ ذشئن جانة حاندئق بيلئکتئ کذشةيتؤ ماقساتئندا رةفورمالار جذرگئزئپ، باي-شونجارلاردئث وکئلدةرئ مةن بيلةردةن قذرالعان «حاندئق کةثةستئث» جانة «بيلئک کةثةسئنئث» رولئن ارتتئرعان. ونئث ناتيجةسئ جونئندة م.ماعاؤيننئث «قازاق تاريحئنئث الئپپةسئ» اتتئ کئتابئنان (118-بةت) وقئپ بئلؤگة بولادئ. «ءاز تاؤکة حان التئ الاشتئث تئزگئنئن التئ بيگة ذستاتادئ. ХVІІІ عاسئردئث باس کةزئندةگئ دةرةک بويئنشا - ذلئ جذزدة ءذيسئن تولة بي، ورتا جذزدة قاز داؤئستئ قازئبةک بي، کئشئ جذزدة الشئن ايتةکة بي، قئرعئزدا قاراش بي، قاراقالپاقتا ساسئق بي جانة قذرامادا مذحاممةد بي وتئردئ. سئرتتاي قاراعاندا وتة قولايلئ ءارئ ذتئمدئ کورئنگةنئمةن، اقئر تذبئندة بذل ءبولئنئس قازاق ورداسئنئث ءبئرجولا ئدئراؤئنا جول اشتئ».
قايسئبئر حالئقتئث تاريحي شةجئرةسئ - دالا دةپ اتالاتئن الئپ ارحيأتئث استئندا شاث باسئپ جاتؤئ ءذشئن ةمةس، بولاشاق ذرپاقتئث بابالار ومئرئنةن ساباق الؤئ ءذشئن جازئلاتئنئن ةسکةرسةک، وتکةن تاريحئمئزدان کوپ ساباق الؤعا بولاتئن سةکئلدئ.
«قاسئم حاننئث قاسقا جولئن»، «ةسئم حاننئث ةسکئ جولئن» جانة ءاز تاؤکةنئث «جةتئ جارعئسئن» ارادا 400-500 جئل وتکةندة پايدا بولعان کونستيتؤسيامئز بةن باسقا دا زاثدار جيناعئمةن سالئستئرئپ، ودان ءبئر ذقساستئق ئزدةؤ اثقاؤلئق بولار ةدئ. «ةلؤ جئلدا - ةل جاثا، ءجذز جئلدا - قازان» دةگةن اتالئ ءسوز بار ةمةس پة. دةگةنمةن دة بةس عاسئر ئشئندة نةدةن ذتتئق جانة نةدةن ذتئلدئق دةگةن باعئتتا وي تولعاپ کورةلئکشئ.
بةس ءجذز جئل بذرئن جةتکةن جةتئستئگئمئز:
1) التئ الاشتان قذرالعان قازاق ذلتئ ءبئرتذتاس جانة سانئ جاعئنان باسئمداؤ بولدئ;
2) قازاق ورداسئ قذرئلعاننان باستاپ شةشؤشئ ءدئن - يسلام بولسا، کذندةلئکتئ تذرمئستا جانة بيلئک ايتؤدا شاريعات ذکئمدةرئنئث ئقپالئ زور بولدئ;
3) قازاق ورداسئنئث ءتئلئ - تةک قازاق ءتئلئ بولدئ.
بةس ءجذز جئلدان کةيئنگئ جاعدايئمئز:
قازاق ورداسئ قذرئلعان 1456 - تئشقان جئلئنان کةيئن ارادا 540 جئل وتکةندة تاؤةلسئزدئگئنة تذبةگةيلئ قول جةتکئزگةن قازئرگئ قازاقستاندا شةشؤشئ رول اتقارؤعا ءتيئس، جوعارئداعئ ءذش دئثگةکتئث تولئققاندئ بولماي وتئرعاندئعئن ايتؤئمئز کةرةک.
1) ءبئرتذتاس جذمعان جذدئرئقتاي بولعان التئ الاشتئث تةث جارتئسئ عانا قالدئ. 1723، 1916 جانة 1932-33 جئلدارئ ءذش رةت قئرعئنعا ذشئراعان قازاق حالقئ، وسئ تاياؤدا عانا قازاقستان حالقئنئث باسئم بولئگئن قذرايتئن دارةجةگة جةتتئ;
2) «قازاقستان رةسپؤبليکاسئ ءوزئن دةموکراتيالئق، زايئرلئ، قذقئقتئق جانة الةؤمةتتئک مةملةکةت رةتئندة ورنئقتئرادئ، ونئث ةث قئمبات قازئناسئ - ادام جانة ادام ءومئرئ، قذقئقتارئ مةن بوستاندئقتارئ» (ق ر کونستيتؤسياسئ، 1-ءبولئم، 1-تارماق). ياعني زايئرلئ مةملةکةت بولعاندئقتان، قازاقستاندا شةشؤشئ رول اتقاراتئن ءدئن جوق. زاثدئ تئرکةلگةن 39 ءدئننئث ةشبئرةؤئنة دة ارتئقشئلئق بةرئلمةيدئ;
3) تاؤةلسئزدئگئمئزگة قول جةتکئزگةن کذننةن باستاپ تارتئسقا تذسکةن قازاق ءتئلئ - مةملةکةتتئک ءتئل دارةجةسئنة ية بولعانئمةن، ءئس جذزئندة تئلئمئزگة ءالئ دة تالاي کةدةرگئلةردةن وتؤئنة تؤرا کةلةدئ. ةلباسئمئز ن.ا.نازاربايةأتئث «قازاقستان-2030» ستراتةگيالئق باعدارلاماسئ بذگئنگئ کذنئ قوعامئمئزدا بولئپ جاتقان ءتذرلئ رةفورمالاردئ ءبئر جذيةگة ءتذسئرئپ، سوثعئ ناتيجةدة قازاقستاندئ ازيانئث «بارئسئنا» اينالدئرؤدئ کوزدةيدئ.
«جةتئ جارعئنئث» جؤئق تذردةگئ جذيةسئ
I ءبولئم. مةملةکةت مذددةسئ
1-باپ. مةملةکةت تذتاستئعئ مةن بئرلئگئنة ئرئتکئ سالئپ، بذلئک جاساعان - ءولئم جازاسئنا کةسئلةدئ.
ІІ ءبولئم. ذلت تازالئعئ
2-باپ. جةتئ اتا ئشئندة قان الماستئرؤ ولئمگة نةمةسة اعايئندار بةلگئلةگةن جازاعا بذيئرئلادئ.
ІІІ ءبولئم. ءدئن تازالئعئ
3-باپ. جةتئ ادام کؤا بولئپ، قذدايعا ءتئل تيگئزگةنئ دالةلدةنسة، تاس بوران قئلئپ ولتئرئلةدئ.
4-باپ. وزگة دئنگة کئرئپ - کاپئر بولعان ادام مال-مذلکئنةن ايرئلادئ.
5-باپ. وزئنة-ءوزئ قول سالعاندار بولةک جةرلةنةدئ.
ІV ءبولئم. وتباسئنئث ءبئرتذتاستئعئ
6-باپ. ةگةر ايةلئ ةرئن ولتئرسة، ءولئم جازاسئنا کةسئلةدئ (ةگةر اعايئندارئ کةشئرئم جاساسا، قذن تولةؤمةن عانا قذتئلادئ، مذنداي قئلمئستئ ةکئقابات ايةل جاساسا، جازادان بوساتئلادئ، ءبئراق قارعئسقا ذشئرايدئ).
7-باپ. ةگةر ةرئ ايةلئن ولتئرسة، ول ايةلئنئث قذنئن تولةيدئ.
8-باپ. ةگةر ةکئقابات ايةلدئ اتتئ کئسئ قاعئپ کةتئپ، ودان ءولئ بالا تؤسا: 5 ايلئق بالا ءذشئن - 5 ات، 5 ايدان 9 ايعا دةيئنگئ بالاعا - ءار ايئنا 1 تذية تولةيدئ. (1 تذية 3 اتقا نةمةسة 10 قويعا تةث).
9-باپ. ايةل زورلاؤ کئسئ ولتئرؤمةن بئردةي قئلمئس بولئپ ةسةپتةلةدئ. مذنداي قئلمئس ءذشئن ةرئنة نةمةسة قئزدئث اتا-اناسئنا قذن تولةؤگة ءتيئس، ةگةر جئگئت ءوزئ زورلاعان قئزعا قالئث تولةپ ذيلةنسة، جازادان بوساتئلادئ.
10-باپ. ايةلئ ةرئنئث کوزئنة ءشوپ سالؤ ذستئندة ذستالسا، ةرئ ونئ ولتئرؤگة حاقئلئ. ءبئراق قئلمئستئ سول ساتئندة جاريا ةتؤگة ءتيئس. ايةلئنةن سةزئکتةنگةن ةرکةکتئث ءسوزئن ءتورت سةنئمدئ ادام دالةلدةپ بةرؤئ کةرةک. ةگةر ولار تةرئسکة شئعارسا، ايةل کذناسئز دةپ تابئلئپ، جازادان بوساتئلادئ.
11-باپ. بئرةؤدئث ايةلئن کذيةؤئنئث کةلئسئمئنسئز الئپ قاشقان ادام ولئمگة بذيئرئلادئ نةمةسة ةردئث قذنئن تولةيدئ. ةگةر ايةلدئث کةلئسئمئمةن اکةتسة، کذيةؤئنة قالئث تولةپ، قوسئمشاسئنا قالئثسئز قئز بةرؤگة ءتيئس.
12-باپ. اتا-اناسئنا ءتئل تيگئزگةن ذلدئ موينئنا قذرئم بايلاعان کذيئ قارا سيئرعا تةرئس مئنگئزئپ، ءوزئن قامشئمةن ساباپ، اؤئلدئ اينالا شاپقئلاتادئ. ال قئز بولسا قول-اياعئ بايلانئپ، اناسئنئث بيلئگئنة بةرئلةدئ.
13-باپ. ةرئنئث ذرلئعئن بئلة تذرا حابارلاماعان ايةلئ مةن بالاسئ جازاعا تار-تئلمايدئ، ويتکةنئ ذلکةننئث ذستئنةن شاعئم ايتؤ ابةستئک سانالادئ.
V ءبولئم. قئلمئس پةن جازا
14-باپ. قانعا قان الؤ، ياعني بئرةؤدئث کئسئسئ ولتئرئلسة، وعان ةردئث قذنئ تولةنةدئ.(ةر ادامعا - 1000 قوي، ايةلگة - 500 قوي).
15-باپ.ذرلئق، قاراقشئلئق جانة زورلئق-زومبئلئق جاساعان ادام ءولئم جازاسئنا کةسئلةدئ. جازانئ ةردئث قذنئن تولةؤ ارقئلئ جةثئلدةتؤگة بولادئ.
16-باپ. دةنةگة زاقئم کةلتئرئلسة، سوعان سايکةس قذن تولةنةدئ (باس بارماق - 100 قوي، شئناشاق - 20 قوي).
17-باپ. اتا-اناسئ ءوز بالاسئنئث ءولئمئ ءذشئن جاؤاپقا تارتئلمايدئ. ال اناسئ بالاسئن قاساقانا ولتئرسة، ءولئم جازاسئنا کةسئلةدئ.
18-باپ. ذرلئق جاساعان ادام ءذش توعئزئمةن قايتارؤعا ءتيئس.
19-باپ.ذرلئق پةن کئسئ ولتئرؤدئ قوسا جاساعان ادام ةکئ بئردةي جازاعا تارتئلادئ.
20-باپ. بارئمتادان قايتقان مال تولئمةن قايتارئلؤعا ءتيئس.
21-باپ. جاؤئنگةر اتتئ ذرلاعان ءولئم جازاسئنا کةسئلةدئ.
22-باپ. ولتئرئلگةن اثشئ ءيتئ نةمةسة بذرکئتئ ءذشئن يةسئنئث قذل نةمةسة کذث بةرؤدئ تالاپ ةتؤگة حاقئسئ بار.
VІ ءبولئم. ادام قذقئعئ جانة مذلئک مةنشئگئ
23-باپ. ةگةر اکةسئنةن ةنشئ العان ذل بالاسئز بولئپ ولگةن بولسا، وندا ونئث قوجالئعئ ءوزئنئث اکةسئنة بةرئلةدئ. جاسئ کئشئ بالالار جاقئن تؤئستارئنئث قامقورلئعئنا بةرئلةدئ، ال ولار بولماعان بولسا، بوتةن، ءبئراق سةنئمدئ ادامدارعا بةرئلةدئ.
24-باپ. ايةلدئ رةنجئتکةن ادام، ودان کةشئرئم سذراؤعا ءتيئس. کةشئرئم سذراماسا، ارسئزدئعئ ءذشئن ايئپ سالئنادئ.
25-باپ. کئمدة-کئم ازعئندئققا جةتةلةگةن نةمةسة زورلئقپةن بذزئقتئق جولعا سالعان ايةلدئث ار-نامئسئ ءذشئن سول ادام ولتئرئلةدئ نةمةسة ازعئندئعئ ءذشئن ودان 200 جئلقئ ءوندئرئلئپ الئنادئ.
26-باپ.تورة مةن قوجانئث قذنئ قاراشادان 7 ةسة ارتئق تولةنةدئ. (تورة مةن قوجالار ساؤاتتئ بولعاندئقتان، مةملةکةتتئث ةرةکشة قامقورلئعئندا بولعان).
27-باپ. قذل ءومئرئ قذنسئز. ول قوجايئننئث بيلئگئندة (قازاق قذلداردئ جالشئ، مالشئ رةتئندة ذستاپ، کةيئن بولةک شئعارئپ وتئرعان).
VП ءبولئم. بيلئک ءتارتئبئ
28-باپ. ذلکةن داؤ-دامايدئ شةشؤدئ جانة کذناهارعا ذکئم شئعارؤدئ حان شةشةدئ. ةگةر حاننئث ءوزئ بولماسا، وندا تالاپکةر مةن جاؤاپکةر تذراتئن اؤئلدئث بيلةرئ مةن اقساقالدارئ تالداؤعا، ولارعا قوسا ةکئ جاق سايلاعان ةکئ ساراپشئنئ شاقئرا وتئرئپ شةشؤگة ءتيئس.
29-باپ. ةگةر جاؤاپکةردئث بيلةرگة کذمانئ بولسا، وندا ول ولاردئ وزگةرتة الادئ.
30-باپ. کئشئ داؤلاردئ شةشؤ بيلةر مةن اقساقالدارعا جذکتةلةدئ.
31-باپ. کؤالئککة کةمئندة ةکئ نةمةسة ءذش ادام جذرةدئ.
32-باپ. وسيةت - اعايئندار مةن مولدانئث قاتئسؤئ ارقئلئ جاسالادئ.
* * *
وقئرمان قاؤئمعا تذسئنئکتئ بولؤئ ءذشئن «جةتئ جارعئعا» قوسئمشا تذسئنئکتةمةلةر بةرة کةتؤدئ ماقذل کورئپ وتئرمئز:
"جةتئ جارعئ" ءوزئنئث باپتارئندا-"قئلمئس" - دةگةن ذعئمدئ ةشقانداي مازمذندا ءتذسئندئرئپ، ءمانئن اشئپ کورسةتپةيدئ.
قئلمئستئق جاؤاپقا ادامدار 13 جاستان باستاپ تارتئلعان.
ماقاؤ، ةسئ دذرئس ةمةس ادامدئ جاؤاپقا تارتپاعان.
قذلدارئ جاساعان قئلمئسقا - قوجايئنئ جاؤاپ بةرگةن.
قئلمئسکةردئ "کذناهار" دةپ اتاپ، جئن-پةرئ سوققان، قذداي اتقان دةپ باعالاعان.
"جةتئ جارعئدا" تاليون پرينسيپئ (قانعا قان، جانعا جان) باسئم بولعانئمةن، قازاقتاردئث کذندةلئکتئ تذرمئسئندا جازانئ مال-مذلئکپةن وتةؤ باسئم بولعان.
* * *
ةندئ سول ةجةلگئ زاثدئ بذگئنگئ کذننئث زاثدارئمةن سالئستئرئپ کورةيئکشئ.
"جةتئ جارعئنئث" I ءبولئمئنئث 1-بابئ. مةملةکةت مذددةسئ.
کونستيتؤسيانئث 39-بابئنئث 2-تارماعئ: "ذلتارالئق تاتؤلئقتئ بذزاتئن کةز کةلگةن ارةکةت کونستيتؤسيالئق ةمةس دةپ تانئلادئ".
کونستيتؤسيانئث 20-بابئنئث 3-تارماعئ: "رةسپؤبليکانئث کونستيتؤسيالئق قذرئلئسئن کذشتةپ وزگةرتؤدئ، ونئث تذتاستئعئن بذزؤدئ، مةملةکةت قاؤئپسئزدئگئنة نذقسان کةلتئرؤدئ، سوعئستئ، الةؤمةتتئک، ناسئلدئک، ذلتتئق، ءدئني، تةکتئک-توپتئق جانة رؤلئق استامشئلئقتئ، سونداي-اق قاتئگةزدئک پةن زورلئق-زومبئلئققا باس ذرؤدئ ناسيحاتتاؤعا نةمةسة ذگئتتةؤگة جول بةرئلمةيدئ".
1998- جئلدئث 1 - قاثتارئنان باستاپ کذشئنة ةنگةن قئلمئستئق کودةکستةگئ (7 - بولئم، 16 - تاراؤ، 393 باپتان تذرادئ) 5-تاراؤدئث 165-171 - باپتارئ مةملةکةت قاؤئپسئزدئگئ مةن کونستيتؤسيالئق قذرئلئس نةگئزئنة قارسئ جاسالاتئن قئلمئستارعا ارنالعان. مئسالئ تئثشئلئق جاساؤ 15 جئلعا دةيئن، ذکئمةتتئ کذشتةپ باسئپ الؤ 15 جئلعا دةيئن، قارؤلئ کوتةرئلئس جاساؤ 15 جئلعا دةيئن، وتانئن ساتؤ 15 جئلعا دةيئن باس بوستاندئعئنان ايئرؤعا، ال سوعئس جاعدايئندا ءولئم جازاسئنا کةسئلةدئ. سونداي-اق، ديأةرسيا جاساؤشئلاردئ دا وسئنداي اؤئر جازا کذتةدئ.
بذل سالئستئرؤدان ءبئز مةملةکةت مذددةسئنئث کةشةگئ داؤئردة دة، بذگئنگئ کذندة دة ةث جوعارئ ساتئدا تذراتئنئن ايقئن اثعارعاندايمئز.
"جةتئ جارعئنئث" 2-ءبولئمئنئث 2-بابئ. ذلت تازالئعئ.
کونستيتؤسيانئث I -ءبولئمئ، I -بابئ: "قازاقستان رةسپؤبليکاسئ ءوزئن دةموکراتيالئق، زايئرلئ، قذقئقتئق جانة الةؤمةتتئک مةملةکةت رةتئندة ورنئقتئرادئ، ونئث ةث قئمبات قازئناسئ - ادام جانة ادامنئث ءومئرئ، قذقئقتارئ مةن بوستاندئقتارئ". جةتئ اتا ئشئندة قان الماستئرؤدئ بئلاي قويعاندا، ءوز قئزئن ءوزئ زورلايتئن اکةلةر تذرمةدة ءبئراز وتئرعاننان کةيئن قايتا ورالئپ، جةر باسئپ ءجذر. ايتسة دة، حالقئمئزدئث قانئنا سئثگةن ادةت بويئنشا ذلت تازالئعئن اقساقالدئ قاريالارئمئز قاداعالاپ کةلةدئ. دةگةنمةن سوثعئ کةزدة قازاق قئزدارئنئث اراسئندا جةزوکشةلئکتئث کذرت ءوسؤئ بولاشاقتا ذلتئمئزدئث تازالئعئنا زور نذقسان کةلتئرؤئ مذمکئن ةکةنئن مويئن داعانئمئز ءجون.
"جةتئ جارعئنئث" 3-ءبولئمئنئث 3-بابئ. ءدئن تازالئعئ.
کونستيتؤسيادا دا، قئلمئستئق کودةکستة دة مذنداي قئلمئس ءتذرئ قاراستئرئلماعان. ياعني بذرئندارئ ةرةکشة ءمان بةرئلگةن دئننةن بذگئندة مةملةکةت ئرگةسئن اؤلاق سالئپ وتئر.
"جةتئ جارعئنئث" 3-ءبولئمئنئث 4-بابئ. وزگة دئنگة کئرؤ.
کونستيتؤسيانئث 19-بابئنئث I -تارماعئ: "ارکئم ءوزئنئث قاي ذلتقا، قاي پارتياعا جانة قاي دئنگة جاتاتئنئن ءوزئ انئقتاؤعا جانة ونئ کورسةتؤ-کورسةتپةؤگة حاقئلئ".
کونستيتؤسيانئث 5-بابئنئث 5-تارماعئ: "شةتةلدئک ءدئني بئرلةستئکتةردئث رةسپؤبليکا اؤماعئنداعئ قئزمةتئ، سونداي-اق شةتةلدئک ءدئني ورتالئقتاردئث رةسپؤبليکاداعئ ءدئني بئرلةستئکتةر باسشئلارئن تاعايئنداؤئ رةسپؤبليکانئث ءتيئستئ مةملةکةتتئک ورگاندارئمةن کةلئسؤ ارقئلئ جذزةگة اسئرئلادئ". "ءدئني سةنئم بوستاندئعئ جانة ءدئني بئرلةستئکتةر تؤرالئ" زاثنئث 3-بابئ: "قازاقستان رةسپؤبليکاسئ، باسقا مةملةکةتتةردئث ازاماتتارئ جانة ازاماتتئعئ جوق ادامدار جةکة ءوزئ، سونداي-اق باسقالارمةن بئرگة کةز کةلگةن ءدئندئ ةرکئن ذستانؤعا نةمةسة ةشقايسئسئن ذستانباؤعا قذقئلئ..."
"جةتئ جارعئنئث" 4-ءبولئمئنئث 6-7 باپتارئ. وتباسئنئث تذتاستئعئ.
قئلمئستئق کودةکستئث 96-بابئ بويئنشا ايةلدئث ةرکةکتئ نةمةسة ةر-کةکتئث ايةلدئ ولتئرؤئ جئنئس ايئرماشئلئقتارئنا قاراماستان جازاعا تارتئلئپ، 6 جئلدان 15 جئلعا دةيئن باس بوستاندئقتارئنان ايئرادئ.
جذکتئ ايةلدةردئث جازاسئن وتةؤئن کةيئنگة قالدئرؤ 72-باپ بويئنشا شةشئلةدئ.
"جةتئ جارعئنئث" 4-ءبولئمئنئث 8-بابئ. بالا تاستاتؤ.
قئلمئستئق کودةکستئث 103،104 جانة 105 باپتارئ بويئنشا، مذنداي ارةکةت "دةنساؤلئققا قاساقانا اؤئر زيان کةلتئرؤ" قئلمئسئ بويئنشا جازاعا تارتئلئپ، 3 ايدان 7 جئلعا دةيئن باس بوستاندئعئنان ايئرؤعا اکةپ سوعادئ. سونداي-اق، زاثسئز ابورت جاساؤ (117-باپ) ايئپپذل سالؤمةن نةمةسة 2 جئلعا دةيئن باس بوستاندئعئنان ايئرؤمةن جازالانادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 4-ءبولئمئنئث 9-بابئ. ايةل زورلاؤ.
قئلمئستئث بذل تذرئ بذرئن کئسئ ولتئرگةنمةن تةثةستئرئلگةنئمةن، قازئر ولاي ةمةس. قئلمئستئق کودةکس بويئنشا ايةل زورلاؤ (120-باپ) 3 جئلدان 6 جئلعا دةيئنگئ، اسقئنعان تذردة جاساؤ 7 جئلدان 15 جئلعا دةيئنگئ ارالئقتا باس بوستاندئعئنان ايئرؤعا جازالانادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 4-ءبولئمئنئث 11-12 - باپتارئ.
قازئرگئ ؤاقئتتا بذل باپتارداعئ جاعدايلار قئلمئس بولئپ سانالمايدئ.
"جةتئ جارعئنئث" 4-ءبولئمئنئث 13-بابئ.
قئلمئستئق کودةکستئث 353-بابئ بويئنشا "ادام ءوزئنئث جذبايئنا (زايئبئنا) قارسئ جاؤاپ بةرؤدةن باس تارتقانئ ذشئن قئلمئستئق جاؤاپتئلئققا تارتئلمايدئ". ياعني بذل جاعداي ةسکئ زاث دةثگةيئندة وزگةرئسسئز قالئپ وتئر.
"جةتئ جارعئنئث" 5-ءبولئمئنئن 14-بابئ. قئلمئس پةن جازا.
کونستيتؤسيانئث 15-بابئنئث 2-تارماعئ: "ةشکئمنئث ءوز بةتئنشة ادام ءومئرئن قيؤعا قاقئسئ جوق. ءولئم جازاسئ ةرةکشة اؤئر قئلمئس جاساعانئ ذشئن، ةث اؤئر جازا رةتئندة زاثمةن بةلگئلةنةدئ، ونداي جازاعا کةسئلگةن ادامنئث کةشئرئم جاساؤ تؤرالئ وتئنئش ةتؤگة حاقئ بار".
"جةتئ جارعئنئث" 5-ءبولئمئنئث 15-بابئ.
قئلمئستئق کودةکس بويئنشا بوتةن مذلئکتئ کورسةتپةي ذرلاؤ، اؤئر-جةثئلدئگئنة قاراي 175-باپ بويئنشا ايئپپذل سالؤمةن بئرگة، 3 جئلدان 10 جئلعا دةيئنگئ باس بوستاندئعئنان ايئرؤعا اکةلئپ سوعادئ.
قئلمئستئق کودةکس بويئنشا قاراقشئلئق جاساؤ قئلمئسئ 179-باپ بويئنشا اؤئر-جةثئل جاقتارئ ةسکةرئلئپ، 3 جئلدان 15 جئلعا دةيئنگئ باس بوستاندئعئنان ايئرؤعا اکةلئپ سوعادئ.
قئلمئستئق کودةکس بويئنشا جةکة مذلئکتئ زورلئق-زومبئلئق جاساپ توناؤ قئلمئسئ 181-باپ بويئنشا اؤئر-جةثئلدئگئنة قاراي 3 جئلدان 15 جئلعا دةيئنگئ باس بوستاندئعئنان ايئرؤعا اکةلئپ سوعادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 5-ءبولئمئنئث 16-بابئ.
قئلمئستئق کودةکستئث 103،104 جونة 105- باپتارئ بويئنشا دةنةگة اؤئر، ورتاشا جانة جةثئل جاراقات سالئنؤئنا قاراي 3 ايدان 7 جئلعا دةيئن باس بوستاندئعئنان ايئرئلادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 5-ءبولئمئنئث 17-بابئ.
قئلمئستئق کودةکستة ءوز نارةستةسئن ولتئرگةن انا 97-باپ بويئنشا 4 جئلعا دةيئن باس بوستاندئعئنان ايئرئلادئ. بذرئن مذنداي قئلمئس ذشئن ءولئم جازاسئنا کةسئلگةن.
"جةتئ جارعئنئث" 5-ءبولئمئنئث 18-بابئ.
قئلمئستئق کودةکس بويئنشا (175-باپ) ذرلئق جاساعان ادام مذلکئ تارکئلةنئپ، ودان سوث باس بوستاندئعئنان ايئرئلادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 5-ءبولئمئنئث 20، 21 جانة 22-باپتارئ.
قئلمئستئق کودةکستة مال ذرلاؤ 175-باپ بويئنشا جاؤاپقا تارتئلادئ. ةرتة کةزدةگئ جاؤئنگةر ات قازئرگئ ذعئمدا سوعئس تةحنيکالارئنا جاتاتئندئقتان، بذل قئلمئستئ جاساؤشئ 383 جانة 387، 389 باپتار بويئنشا جازاعا تارتئلئپ، 2 جئلدان 20 جئلعا دةيئن باس بوستاندئعئنان ايئرئلادئ. "جةتئ جارعئنئث" 6-ءبولئمئنئث 23-بابئ. ادام قذقئعئ جانة مذلئک مةنشئگئ.
ادام قذقئعئ مةن مذلئک مةنشئگئ تؤرالئ داؤلار ازاماتتئق کودةکس (3 -ءبولئم، 24 -تاراؤ، 405 - باپتان تذرادئ) بويئنشا شةشئلةدئ. ازاماتتئق کودةکستئث 23-بابئنئث 1-2 تارماعئنا سايکةس، 14 جاسقا دةيئنگئ کامةلةتکة تولماعاندار ذشئن مامئلةلةردئ ولاردئث اتئنان اتا-انالارئ، اسئراپ الؤشئلارئ نةمةسة قورعانشئلارئ جاسايدئ.
"جةتئ جارعئنئث" 6-ءبولئمئنئث 24-بابئ.
ازاماتتئق کودةکستئث 143-بابئنا سايکةس قازئرگئ ؤاقئتتا تةک ايةل عانا ةمةس، ةرکةکتةر دة رةنجئتکةن ادامدارئن "ار-نامئسئن، قادئر-قاسيةتئن جانة ئسکةرلئک بةدةلئن قورلاعانئ ذشئن" سوت الدئندا جاؤاپقا تارتئپ، ايئپپذل تالاپ ةتة الادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 6-ءبولئمئنئث 27-بابئ.
قازئرگئ ؤاقئتتا قذلدار جوق. کونستيتؤسيانئث 12-بابئنئث 1-تارماعئ: "قازاقستان رةسپؤبليکاسئنئث کونستيتؤسياسئنا سايکةس ادام قذقئقتارئ مةن بوستاندئقتارئ تانئلادئ جانة ولارعا کةپئلدئک بةرئلةدئ".
"جةتئ جارعئنئث" 7-ءبولئمئنئث 30-بابئ.
قازئرگئ زاثدار جذيةسئ بويئنشا جاسالعان قئلمئستار مةن داؤ-دامايلار ذلکةن-کئشئلئگئنة قاراماستان اؤةلئ اؤداندئق سوتتا، ودان سوث قالالئق نةمةسة وبلئستئق سوتتا، بذل ةکةؤئنة دة قاناعاتتانباعان جاعدايدا جوعارعئ سوتتا قارالادئ.
"جةتئ جارعئنئث" 7-ءبولئمئنئث 32-بابئ.
وسيةت جازئپ قالدئرؤ - ازاماتتئق کودةکسکة ساي نوتاريالدئق کةثسةدة جازئلئپ، بةکئتئلةدئ. قازئرگئ ؤاقئتتا وسيةت جازؤ ءذشئن مولدالاردئث قاتئسؤئ شارت ةمةس.
* * *
قايسئبئر قوعامدا بولماسئن قئلمئستئ مذلدة تذبئرئمةن جويؤ مذمکئن ةمةستئگئن تاريحتئث ءوزئ دالةلدةپ وتئر. ءبئراق ونئ ذتئمدئ جولدارمةن ةداؤئر اؤئزدئقتاؤعا بولاتئنئن، اسئرةسة شاريعات ذکئمدةرئ زاثدئق-سوتتئق جذيةدة مئقتاپ ةنگةن يسلام الةمئنئث کةيبئر ةلدةرئنئث ومئرئنةن بايقاؤعا بولادئ. "جةتئ جارعئ" باپتارئندا ءدئني سارئننئث باسئم ةکةندئگئ دة وسئ اقيقاتتئ تاعئ دا ءبئر دالةلدةي تذسةدئ. بايئپتاپ قاراعان ادام شاريعات ذکئمدةرئندة ذلکةن گؤمانيستئک کوزقاراس پةن ادئلدئک جاتقانئن بايقار ةدئ.
قالدارحان قامبار
دةرةککوز: «تذرکئستان» گازةتئ جاريالانادئ.