م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ذزئندئلةر. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - قورالاس؛ كذرلةؤئت؛ بارعذت، تذمات؛ جالايئر

بئردة، شارشاپ، كول جاعاسئندا وسئلاي ذيئقتاپ جاتقاندا، ارقاسئنا شاعالا جذمئرتقالاپ، بالاپان باسقان ةكةن دةيدئ. مئنة، وسئ ميسار-ولئك باتئردئث قورالاس دةگةن ذلئ كئشكةنتاي كةزئنةن تةنتةك بولادئ دا، وسة كةلة تؤعان اعالارئمةن، جاقئن اعايئنمةن سئيئسا الماي، بولةك قونئپ، شةت جايلايدئ. ناتيجةسئندة، ءتذبئ ءبئر بولسا دا، قالئث قوثئراتتان بولئنگةن بذكئل اؤلةتئ قورالاس دةيتئن دةربةس رؤعا اينالعان كورئنةدئ. «تذگةل تاريح» جةتكئزگةن ءاپسانا وسئنداي.
قورالاس جالپئ قاراسئنئ تئم كوپ بولماسا دا، كيئز تؤئرلئقتئ جذرت ئشئندة ءوز ورنئن الئپ وتئرعان جاؤئنگةر رؤ بولعان. سانئنئث ازدئعئنا قاراماي، شئعئسئنداعئ تاتار، باتئسئنداعئ مةركئتپةن سوعئستان تايئنباعان رةتتةرئ بار. كةيدة اعايئن جذرت قيياتتئ كومةككة شاقئرادئ ةكةن. التئن قذرساقتئ الان-قذبانئث توركئنئ - قورالاس، سول سةبةپتئ قورالاس رؤئ بودانشاردان تاراعان بذكئل قيات اؤلةتئ، ونئث ئشئندة ءبورجئگةننئث ءتذپ ناعاشئسئ سانالعان. شئثعئس حاننئث اؤةلگئ سوعئستارئندا تذگةلئمةن قولداپ، تايجؤئتقا قارسئ اتتانعان. باستاؤشئسئ جارؤقا-نويان ةكةن. كةيئنئرةكتة جةكةلةگةن توپتارئ جامذقا جاعئنا ويئسقانئمةن، قايتا اينالئپ ءذيئرئن تابادئ. شئثعئس حان تذسئندا قورالاس رؤئنان تذمةنباسئ ةكة-ةسذر-نويان ايرئقشا قذرمةتتئ بولعان.
قورالاستئث باتئس تاراپتاعئ جورئقتارعا قاتئسقانئ جانة قوپارئلا قونئس اؤدارعانئ بايقالادئ. التئن وردا مةن شاعاتايدان سوثعئ كوشپةندئ ذلئستار، ونئث ئشئندة موعذلستان قذرامئندا بولعان. بذگئنگئ قازاقتا دؤلات تايپاسئنئث بوتبايدان تارايتئن ءبئر تارماعئ ةسةبئندة تذرعان قورالاس وسئ، موعلذستان شاثئراعئنان. ذلكةن شةجئرةلةردة قئزدان تؤعان كئرمة، اؤئزةكئ اثگئمةلةردة قورادان تاؤئپ العان ولجا بالانئث ذرپاعئ دةلئنةدئ. قذدئرةتتئ شئثعئس حاننئث ءوزئنئث تورئندة وتئرعان قورالاستئث دؤلات قذرامئنا تئركةلؤئ - اقساق تةمئردئث موعذلستانعا قارسئ تئنئمسئز، دذركئن جورئقتارئ كةزئندة ويسئراپ، ازايعاننان سوثعئ كةزةث دةپ شامالاؤعا بولادئ. قايتكةندة دة ءوزئنئث تؤما اتاؤئمةن قازاق حالقئنئث قذرامئنا قذيئلعانئن كورةمئز. ال تذپكئ جذرتتا قالعان ءبئر بولئك قورالاس يؤان داؤئرئندة ئشكئ ولكةگة كوشئرئلةدئ. شئثعئس حاننئث تؤعان ءئنئسئ قاسار ذرپاقتارئنئث يةلئگئندة بولعان. كةلة-كةلة ءبئرجولا موثعولدانئپ، رؤ ةسئمئ گورلوس دةگةن ايماق اتاؤئ رةتئندة عانا ساقتالئپ قالعان ةكةن.
ايتپاقشئ، شئثعئس حان شةجئرةسئندة «قييات-قورالاس» بار. بذل - قياتتانعان قورالاس، نةمةسة قياتپةن بئرئككةن قورالاس ةمةس، كةيئنگئ قيياتتئث قابذل-حاننان باستاؤ الاتئن قييات-ءبورجئگةن، قييات-جذرقئن، قييات-شانشئعذت، قييات-جاسار رؤلارئمةن اتالاس، ءتذپ ةسئمئنة ةجةلگئ ءبئر ءداستذر ورايئمةن انا توركئنئ - قورالاس نئسپئسئ تئركةلگةن دةربةس رؤ، قيسئنئنا قاراعاندا، قادان-باحادذردان، نةمةسة قذتذلا-حاننان، بالكئم، وسئ ةكةؤئنةن استاسا تارايتئن اؤلةت. «تذگةل تاريحتا» قورالاس رؤئنئث تاتارمةن سوعئسئندا قابذل-حان ذلدارئنئث كومةككة كةلؤئ - ارئداعئ ناعاشئ-جيةندئك جونئمةن قاتار، بةرئدةگئ قذدا-اندالئق ورايئمةن دةؤگة ءتيئسپئز.
قازاقتاعئ، دؤلات تايپاسئنئث قذرامئندا سانالعان قورالاس رؤئ ابئلاي حان زامانئندا سئرتقئ جاؤلارعا قارسئ كذرةستة اتاققا شئعادئ. قئرعئزعا، قئتايعا قارسئ سوعئستاردا كوزگة تذسكةن جاؤعاش باتئر وسئ ةجةلگئ قورالاس رؤئنان.
كذرلةؤئت
كذرلةؤئت - قوثئراتقا تئم جاقئن، ذنةمئ ءوزارا بئرلئكتة بولعان رؤ، بذلاردئث تاثبالارئ دا ورتاق دةپ جازادئ ءراشيد-ءاد-دين. قاتار كوشئپ، ئرگةلةس قونعان، قذدا-اندالئ جذرت، ياعني ءوزارا قئز الئسئپ، قئز بةرئسؤ تذراقتئ داستذرگة اينالعان بةرئك اسكةري وداق. جذثعئرقئن جانة ويماؤئت دةگةن ةكئ اتاعا بولئنةدئ ةكةن. اؤةل باستان-اق شئثعئس حانعا كةلئپ قوسئلئپتئ، اينئماپتئ، الالئققا جول بةرمةپتئ. سوندئقتان دا الةيئم-تالةيئم زاماندا جاپا شةكپةگةن، ال كةيئندة ذلكةن قذرمةتتة بولعان.
شئثعئس حان تذسئنداعئ اتاقتئ تذلعالار قاتارئندا ةبؤگةن-نويان، بذرذنتاي-نويان ةسئمدةرئ ماعلذم. بذدان سوثعئ داؤئردة دة كذرلةؤئت تايپاسئنان قارئمدئ قولباسئلار، عذزئرلئ امئرلةر شئعادئ. بئرئكتئرؤ، جاؤلاؤ جورئقتارئ كةزئندة ءتورت ذلئستئث دا قذرامئنا تارالعان. التئن وردا مةن شاعاتاي مةملةكةتئنة جالعاس حاندئقتار - موعذلستان، قازاق ورداسئ مةن نوعاي ورداسئندا بوي كورسةتةدئ، ءداشتئ-قئپشاقتاعئ «توقسان ةكئ باؤلئ وزبةك» رؤلارئنئث قاتارئندا اتالادئ.
ةجةلگئ كذرلةؤئت رؤئ بذگئنگئ قازاقتا قئپشاق تايپاسئنئث ءبئر تارماعئ سانالادئ. جانة ذلكةن ذلئستار زامانئندا دةربةستةنگةن ءبئر بذتاعئ ويماؤئت كةيئندة دؤلات-جانئستئث قذرامئنا قوسئلعان.
قئپشاق قذرامئنداعئ كذرلةؤئتتةن XIX عاسئردئث العاشقئ جارتئسئندا جاساعان اتاقتئ ةپيك جئرشئ جامانقذل شئققان.
بارعذت، تذمات
بارعذت رؤئ كذرلةؤئتپةن، قوثئرات جانة ونئث ءبئر تارماعئ ةلجئگةنمةن شةكتةس قانا ةمةس، جاقسئ ارالاس، ءبئراق سذيةگئ باسقا بولعاندئقتان قئز الئسئپ، قئز بةرئسةدئ دةپ جازادئ ءراشيد-ءاد-دين. (قيياتپةن دة قذدالاس. بارتان-باحادذردئث بايبئشةسئ، ياعني شئثعئس حاننئث تؤعان اجةسئ سذنيگذل وسئ بارعذت تابئنان ةكةن.) سةلةثگئ وزةنئنةن ارعئ تاراپ، بايقال كولئنئث شئعئس بةتئن قونئستانئپتئ. ءوز زامانئنداعئ ةلةؤلئ قاؤئمئنئث ءبئرئ. (سونداي-اق، ذلئ دالانئث شئعئس بةتئ، تاتار تايپاسئنئث قذرامئنداعئ بارقئ-تاتار دا وسئ بارعذتتئث ةرتةرةكتة ءبولئنئپ قالعان ءبئر بذتاعئ دةپ تانئلؤعا ءتيئس.)
بارعذت (جةكةشة تذلعاسئ - بارقئ) اتاؤئنئث توركئنئ تؤرالئ ءارقيلئ بولجام بار. ءبئر تذسپال بويئنشا، بذل - باعزئداعئ بايئرقئ (قئتاي دةرةكتةرئندة باةگؤ) رؤئنئث اتاؤئنا جالعاس، «بايئرقئ» - بايئرعئ، كونة، ةجةلگئ ءسوزئنئث تذرلةنؤئنةن شئققان ةسئم. تاعئ بئر پئكئر - سول تذرئكتئث «بايراق» - تؤ، نةمةسة «بايار» - باي، داؤلةتتئ سوزئنةن باستاؤ الادئ جانة قايتكةندة دة تذرئك تةكتئ بايات، باياندذر، بايارلئ ءتارئزدئ رؤ اتاؤلارئمةن تؤئستاس. تذركئ نةگئزدئ ةسئممةن كةلئسپةگةن اعايئندار بارعئ - موثعول تئلدةرئندةگئ «بارعا» - تذرپايئ، دوكئر سوزئنةن شئققان دةيدئ. كةيئنگئ ءبئر پئكئر قايتادان ةجةلگئ تذرئك داؤئرئنة سئلتةيدئ: رؤ اتاؤئ «بارعذ»، ياعني ولجا (قازاقتئث «بارئمتاسئمةن» تذبئرلةس - م.م.) ذعئمئنا سايكةس، ويتكةنئ بارعذتتئث ءوسئپ-ونگةن مةكةن-تذراعئنئث ءوزئ بارعذجئن-توقئم - ولجالانعان، جاؤلانعان جةر ماعئناسئندا دةپ دالةلدةيدئ.
تذپكئ ماعئناسئ قانداي دةسةك تة، باياعئ ءراشيد-ءاد-ديننئث ءوزئ رؤ ةسئمئن جةر اتاؤئمةن جالعاستئرعان بولاتئن. ءبئزدئث بذل ءارقيلئ تذسپالداردئ سانامالاپ وتئرؤئمئز - بارعئ رؤئنئث ةسئم تةگئ عانا ةمةس، شئعؤ تةگئ تؤرالئ دا كذنئ بذگئنگة دةيئن قالئپتئ بايلام جوق. ةگةر بارعذت - ةجةلگئ بايئرقئنئث تئكةلةي جالعاسئ بولسا - وندا انئق تذرئك تةكتئ. رؤ ةسئمئ قونئس-مةكةن اتئنان تؤئنداسا، وندا ةكئ تاراپ بولجام دا ناقتئ دةرةكتةر ارقئلئ دالةلدةؤدئ قاجةت ةتةدئ. وسئ ورايدا، ءراشيد-ءاد-دين كةلتئرةتئن بارعذت بةكتةرئنئث ةسئم-سويلارئ تذرئك نةگئزدئ ةكةندئگئن العا تارتؤعا بولار ةدئ. سونئمةن قاتار، اؤةلدة تذرئك بارعذت IX-X عاسئرلاردا شئعئس بةتتةن بايكول تارابئنا قاراي جئلجئعان موثعول تةكتئ تايپالاردئث ئقپال-اسةرئنةن دة تئس قالماعان. كةيبئر زةرتتةؤشئلةردئث بارعذت - بارعذجئن ولكةسئن مةكةندةگةن، كةيبئرئ تذرئك ءناسئلدئ، كةيبئرئ موثعول ءناسئلدئ، ذجئمداس بئرنةشة رؤدئث جةتةكشئ بارعذت تابئنا تةلئنگةن، نةمةسة سئرتتاي تاثئلعان ورتاق اتاؤئ دةگةن پئكئرئ دة قيسئنسئز ةمةس. قايتكةندة دة اقئر تذبئندة بارعذت قاؤئمئ قالعان تذرئك جذرتئنان الئستاپ كةتكةنئن كورةمئز.
قونئسئ شالعاي بارعذتتار تاتار دالاسئنداعئ ازامات سوعئسئ كةزئندة ةشكئمگة قوسئلماعان، تالاس پةن مايداننان سئرت قالعان. ايتسة دة، ةكة ذلئس تؤ كوتةرگةننةن سوث، ارادا ءبئر جئل وتةر-وتپةستة شئثعئس حاننئث دارگةيئنة باس ذرؤعا ءماجبذر بولادئ. كةيئنگئ جورئقتار كةزئندة ازدئ-كوپتئ مولشةردة باتئستاعئ ءذش ذلئستا دا كورئنئس بةرةدئ، ءبئراق نةگئزگئ جذرتئ سالقار كوشكة قوسئلماي، ةجةلگئ قونئسئندا قالا بةرگةن. الايدا، ءبئر جاقتا بؤريات، ءبئر جاقتا حالحا - جات جذرت قورشاؤئندا وتئرعان بارعذت تايپاسئ زاماننان زامان وتة كةلة، تولئق موثعولدانادئ. اقئرئ، XVII عاسئردئث ةكئنشئ جارئمئندا بذكئل ءسئبئر، بايكول توثئرةگئن تذگةل يةلةنگةن ورئس وتارشئلدارئنئث تةپكئنئنةن ئعئسئپ، شئعئسقا قاراي ذدةرة جئلجئپ، حيثگان تاؤلارئنان اسئپ تذسةدئ دة، چيث يمپةرياسئنئث بوداندئعئن قابئلدايدئ. ارادا كوپ ذزاماي، 18- عاسئردئث 30-جئلدارئندا كوپشئلئك بولئگئ بيئك پارمةن بويئنشا، ةندئگئ بوساپ قالعان شذرايلئ القاپ - ةجةلگئ تاتار قونئسئ قذلئن-بذيئر وثئرئنة كوشئرئلگةن ةكةن. ءبارئبئر ةركئن، باقئتتئ ءومئر تابا المايدئ. جاؤئنگةر بارعذت رؤئ ءار كةزدة دة، اسئرةسة XX عاسئردئث باسئندا قئتاي بيلئگئنة قارسئ اؤئر كذرةستةر جذرگئزئپ كةلگةن.
بارعذتتئث بذگئنگئ ذرپاعئ وسئ كةيئنگئ مةكةن - قئتايدئث ئشكئ موثعول ايماعئنئث تةرئستئك-باتئس بولئگئندة تذرادئ. ال شئثعئس حان جانة وعان جالعاس زامانداردا باتئسقا باعئتتالعان ازدئ-كوپتئ قاؤئمئ جةرگئلئكتئ جذرتتار اراسئنا ءسئثئسئپ كةتةدئ. تةك كةزئندة التئن وردا قذرامئنا كئرگةن شاعئن ءبئر توپتارئ عانا ءوز ةسئمئن ساقتاپتئ. بذلار - اباق كةرةي جانتةكةي ئشئندةگئ بارقئ اتاسئ جانة قئرعئز، وث قاناتتاعئ ادئگةنة تايپاسئنا تيةسئلئ بارعئ رؤئ. ةجةلگئ بارعذتتئث بذل سوثعئ جذرناعئ قئرعئزعا موعذلستان - جةتئسؤ تارابئنان بارئپ قوسئلدئ دةپ شامالاؤعا بولادئ.
تذرئك ءناسئلدئ ةجةلگئ بارعذت رؤئنئث تاعدئر-تالايئ - حالئقتار توعئسقان، تايپالار ارالاسقان، دذنية اؤدارئلئپ-توثكةرئلگةن الاعاي-بذلاعاي زاماننئث وزئندئك ءبئر قالتارئس كورئنئسئ سياقتئ. توبئنان ايرئلسا دا، ءتذتئنئ وشپةپتئ ايتةؤئر.
تؤئستاس تذمات رؤئنئث تاعدئرئ الدةقايدا كذردةلئ شئعادئ. قاندئ قئرعئننان باستالئپ، اقئرئ قئرئق بولةك بولعان. بذل تذمات بارعذتپةن تؤئس اؤلةتتةن، بالكئم، سول بارعذتتئث وزئنةن تارالئپ، ءوسئپ-ءونئپ، كةيئندة دةربةستةنگةن رؤ دةپ كورسةتةدئ ءراشيد-ءاد-دين. كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر تذمات - ةجةلگئ تؤبو (دؤبو) تايپاسئنئث جذرناعئ دةپ سانايدئ. قايتكةندة دة تذرئك تةكتئ. ارئداعئ تةلة بئرلةستئگئ، كةيئنگئ تذرئك قاعاناتتارئنان سوثعئ داؤئردة بارعذت رؤئمةن ارالاسا قونئستانئپ، ئنتئماق-وداقتا كذن كةشةدئ، بذل كةزدةگئ مةكةن-تذراعئ - بايكولدئث وثتذستئك-شئعئس پذشپاعئ بولسا كةرةك. بذدان كةيئنگئ زاماندا، ءسئرا، موثعول تةكتئ جذرتتان ئعئسئپ، باتئسقا قاراي جئلجئعان. شئثعئس حان تؤ كوتةرگةن كةزدة تذمات قونئسئ - وزدةرئنئث اتا جذرتئ سايان تاؤلارئندا، كةم-كةمجذت - قئرعئزبةن شةكتةس ةكةن. شاماسئ، ويراتپةن ارالئق.
تذمات ئلكئ ءبئر زاماندا موثعول تةكتئ قورئ رؤئمةن ءبئر قاؤئمدا بولعان جانة كورشئلةس باسقا دا ويرات رؤلارئمةن قاتتئ ارالاسقان ءتارئزدئ. سوعان وراي، وزئندئك سئپاتئ قالئپتاسقان. ادةت-عذرپئ دا، كيئم ذلگئسئ، مئنةز-قذلقئ دا توثئرةگئنةن وزگةشةرةك بولعان. ءانشئ، ءبيشئ، ءارئ ايرئقشا جاؤئنگةر جذرت ةكةن. اعاش ةلئ تايپالارئنئث قاتارئندا بةيبئت باعئنادئ، الايدا، ارادا التئ-جةتئ جئل وتكةندة، شئثعئس حاننئث قئتاي جورئعئ كةزئندة، ذلئس نوياندارئنئث زورلئق-زومبئلئعئنا شئداماي، قايتا كوتةرئلةدئ. اقئرئ، ةكئ دذركئن قان مايداننان سوث كوپشئلئك بولئگئ قئرعئن تابادئ. ءبئراق ذلكةن رؤلار قاتارئنان شئققانئمةن، مذلدة جويئلئپ كةتپةگةن.
باعئنئشقا كةلگةن ءبئراز بولئگئ باتئس جورئقتارئنا تارتئلادئ. 1220-1221- جئلداردا، اؤعانستان شةگئندة تذرعان شئثعئس حان ورداسئنا بارئپ قايتقان شذرجةن ةلشئسئ ؤگؤسؤننئث ةستةلئك جازبالارئندا تذما (تذمات) رؤئ دالالئق ولكةنئ جايلاعان مةركئت، نايمان، قاثلئ، قارلذق تايپالارئنئث قاتارئندا اتالادئ، ءسوز ئثعايئنا قاراعاندا، ةجةلگئ تذماتتئث ذلكةن ءبئر بولئگئ بذل كةزدة جةتئسؤدا ورنئققان بولسا كةرةك. قارا ورنئندا وتئرئپ، ءوسئپ-ونگةن كةيئنگئ تذقئمئ، ءسئرا، يؤان زامانئندا، تذستئك بةتكة كوشئرئلةدئ. بذدان سوثعئ كةزةثدة ئشكئ موثعول ولكةسئندة ذلكةن كذشكة جةتئپ، ةكئ قوسئن قذراپ، اتالئ رؤلاردئث ساناتئنا ةنئپتئ. ؤاقئت وزا كةلة تذپكئ تةگئن ذمئتئپ، تئلئنةن ايرئلئپ، توثئرةگئندةگئ كوپشئلئك - موثعول جذرتئنئث قذرامئنا قذيئلعان.
XIX عاسئرداعئ ورئس دةرةكتةرئندة ةسكئلئكتئ اتاؤ رةتئندة تذمات (تذمةت) ايماعئ تؤرالئ عانا ايتئلادئ. تذمات تايپاسئنئث ءبئر جذرناعئ بذگئنگئ بؤريات اراسئنان ةلةس بةرةدئ. تذرئك تةكتئ تئبا حالقئنئث ةسةبئندةگئ ئرگةلئ تذمات رؤئ دا، ءسوز جوق، وسئ تذمات اؤلةتئنةن. حاقاس جانة التايلئق تولةثگئت اراسئندا دا تذمات سذيةگئ بار ةكةن. سونداي-اق باشقذرتتاعئ تذما، وزبةكتةگئ قارا-تذما، قئرعئزداعئ اق-تذما، قارا-تذما - سول تذماتتئث جذراعاتئ.
ةجةلگئ تذماتتئث جارقا-بولشةكتةرئ قازاق شاثئراعئندا دا ءوزئنئث ءتذپ اتاؤئن ساقتاپ قالئپتئ ءهام ءبئرشاما قاؤئم؛ بذلار: دؤلات جانئس قذرامئنداعئ، قوثئرات كوتةنشئ جانة قارا-كةرةي، جاستابان كةرةي ئشئندةگئ تذما دةپ اتالاتئن سذيةكتةر جانة سارئ-ءذيسئن قذرامئنداعئ تذماتاي. ورتالئق ازيا تايپالارئنئث وتكةن تاريحئن دا، ءوز كةزئندةگئ احؤالئن دا جاقسئ بئلگةن گ.گرؤمم-گرجيمايلو قاراكةرةيمةن قاتارلاس نايمان ئشئندة دة تذمات تارماعئ بارئن ايتقان، ءبئراق ءبئز بذگئنگئ شالاعاي شةجئرةلةردئث ةشقايسئسئنان ذشئراتا المادئق.
جالايئر
جالايئر - تاتار دالاسئندا قالئپتاسقان ةجةلگئ تايپالاردئث ءبئرئ. نةگئزگئ قونئسئ - ونون وزةنئنئث سول جاعالئعئنان سةلةثگئنئث ءبئر تارماعئ حيلوك وزةنئنة دةيئنگئ ارالئق ةكةن. قاراسئنئ مول، وسكةن، ونگةن ةل. العئ ءبئر زامانداردا ذزئن سانئ جةتپئس مئث شاثئراققا تارتئپتئ. بذكئل جالايئر ون اتاعا بولئنةدئ دةيدئ ءراشيد-ءاد-دين. رةت-جونئمةن ايتقاندا: جات، توقئراؤئن، كونساؤئت، قذمساؤئت، ويات، نئلقان، قذرقئن، تولةثگئت، ءبورئ، شاثعذت. ءارقايسئسئ ءوز ءامئرئ بار، سانئ دا كوپ، قئرؤار حالئق دةيدئ. كةيدة قئتاي شةكاراسئنا دةيئن جايئلا قونادئ ةكةن. سوندئقتان دا ارئدا قيدان، بةرئدة شذرشئتپةن ءارقيلئ قاقتئعئس، قانتوگئس سوعئستار بولئپ تذرعان.
بئردة جالايئردئ جانئشتاپ، تاؤباعا كةلتئرؤ ءذشئن قئتايدان كوپ اسكةر شئعادئ. ةكئ جاق كةلذرةن وزةنئنئث ةكئ قاباعئندا قاراما-قارسئ كةلئپتئ. تاقاؤ توثئرةكتة وتكةل جوق ةكةن. جاؤ تةرةث ءارئ اعئندئ وزةننةن وتة المايدئ دةپ سةنگةن جالايئرلار بةرگئ بةتتة تذرعان قالئپتارئ قئتايلاردئ مازاق قئلا باستايدئ، قولدارئن شوشايتئپ، بورئكتةرئن بذلعاپ، وزدةرئنة شاقئرادئ، كةلئثدةر، مالئمئزدئ تالاپ، ولجاعا باتئثدار دةپ ايقايلايدئ. سوندا قئتاي اسكةرئ ءتذنئ بويئ قؤ اعاش جيناپ، سال بؤئپ، تاث اتا قاپتاپ وزةننةن وتكةن ةكةن. ساندارئ الدةنةشة ةسة كوپ جاؤ جاساعئ جالايئر اسكةرئن جةثئپ، قونئسئن ويرانداپ، مالئن ولجالاپ، بويئ قامشئ سابئنان اسقان بالا-شاعاسئنا دةيئن ءولتئرئپ، قاساپ قئرعئن جاساعان ةكةن. تئقسئرئلا قاشئپ، امان شئققان جالايئردئث ءبئر بولئگئ قييات قونئسئنا جةتةدئ. ءبئراق ةكئ ارادا تاعئ دا جانجال تؤئپ، كذتپةگةن سوعئستا بولاشاق شئثعئس حاننئث سةگئزئنشئ اتاسئ دذتذم-مانةننئث سةگئز ذلئ قاتارئنان، اناسئ مذنذلذن-قاتئنمةن بئرگة قازاعا ذشئراپتئ. بذل ءئستئ قالعان جالايئر حوش كورمةسة كةرةك، اثگئمةنئث ءبئر ذشئعئندا باسبذزار اعايئندارئن وزدةرئ جازاعا تارتئپتئ دةگةن دة ءسوز بار.
ءسئرا، كةيئنگئ كةپ. اقئرئ، الدةقالاي امان قالعان نةمةرة، شئثعئس حاننئث التئنشئ اتاسئ قايدؤ-حاننئث تذسئنداعئ قارئمتا سوعئستا جالايئر جةثئلئسكة ذشئراپ، كوپشئلئك بولئگئ قييات اؤلةتئنة بودان بولادئ. بذدان سوثعئ زاماندا الالئق تؤمايدئ، شئثعئس حان اتقا مئنگةن كةزدة بذكئل جالايئر بورجئگةن اؤلةتئمةن ئنتئماق، بئرلئك تانئتادئ. الماعايئپ زاماندا ءبئرشاما بولئگئ جامذقاعا جاقتاسقانئمةن، ازامات سوعئسئ، بذلعاق كةزةثئنةن امان-تذگةل وتةدئ. شئثعئس حانمةن بئرگة كوتةرئلئپ، قايتادان ذيئسقان الئپ ةلدة بيئك مارتةبةگة جةتةدئ.
شئثعئس حان زامانئندا، وعان جالعاس ءتورت ذلئس داؤئرئندة جالايئر تايپاسئنان ذلئ قولباسئ، اتاقتئ امئرلةر شئعادئ، بذل رةتتة سارتاؤئل جورئعئ تذسئندا شذرجةن مايدانئندا باس قولباسئ، ءارئ جاثادان جاؤلانعان پاتشالئققا تةجةؤسئز ءامئرشئ سايلانعان مذقالئ-نوياننئث اتئن اتاؤ جةتكئلئكتئ بولسا كةرةك. ةندئگئ ءبئر قولباسئ - بالا-نويان. سونداي-اق ةسذر-نويان، ساپا، بذركة امئرلةر قذرمةتكة جةتةدئ. ةكة ذلئس جارئم الةمدئ دارگةيئنة كةلتئرگةن زامانداردا جالايئر شئعئستا قئتاي-شذرجةن تارابئنا جايئلئپ، باتئستا - جوشئ، شاعاتاي ذلئستارئنا كةثئنةن تارالادئ، اسئرةسة، قذلاعؤ بيلئگئندةگئ يران جذرتئندا ايرئقشا ئقپالعا ية بولئپتئ، كةيئنئرةك، يمپةريانئث ئدئراؤ كةزةثئندة جالايئر اؤلةتئ بايتاق باعداتتئ الئپ، تةرئستئك يراق، كذردستان مةن ءازئربايجان شةگئندة دةربةس، جاثا ءبئر ذلئس قذرادئ (1336-1432). ؤاقئت وزا كةلة، قئتاي مةن يران اتئرابئنداعئ جالايئر قاؤئمئ سانئ مول جةرگئلئكتئ جذرت اراسئندا جذتئلئپ كةتةدئ، باستاپقئ تذرئك-تاتار كةبئن جوعالتپاعان - ءداشتئ-قئپشاق پةن ورتا ازياداعئ قاؤئم عانا.
ءوزئنئث تؤما اتئمةن ساقتالعان جالايئر بذگئندة قازاق حالقئنئث قذرامئنداعئ نةگئزگئ تايپالاردئث ءبئرئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. سونئمةن قاتار، جالايئردئث ةرتةرةكتة ءبولئنئپ قالعان شاعئن اتالارئ بالتالئ نايمان جانة اشامايلئ كوشةبة كةرةي قذرامئنا ةنئپتئ.
قازاقتاعئ ةجةلگئ جالايئر قاؤئمئنان XVI-XVII عاسئرلار شةگئندة جاساعان تاريحشئ عالئم قادئرعالي جالايئر شئققان. 18- عاسئردئث ةكئنشئ جارئمئنان ةسكةلدئ، بالپئق بيلةردئث ةسئمئ ءمالئم. 19- عاسئردان باقتئباي اقئن اتاقتئ. سوأةتتةر زامانئندا اتئ ماعلذم بةلگئلئ ارتيستةر قانابةك بايسةيئتوأ، بيكةن ريموأا، ةلدئث ةرئ نذرمولدا الدابةرگةنوأ، رةسپؤبليكانئث تاؤةلسئزدئك كةزةثئندة مةملةكةتتئك قئزمةتكة ارالاسقان ساياساتكةر قاسئمجومارت توقايةأتار دا وسئ ةجةلگئ اؤلةتتةن.
(جالعاسئ بار)