م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ذزئندئلةر. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - ماثعئت، ءجذريات قاتارئ جانة دؤلات، ذراثقاي ءهام دارلةكئن توبئ

الدئثعئ-سوثعئ سةگئز ذلدئث تذقئمئ تاعئ قانشاما رؤعا ذيئتقئ بولادئ. «قاستةرلئ شةجئرةنئث» ايتؤئنشا، بذلاردئث كةيبئرئ تذمبينةدةن ةمةس، ارئداعئ قايدؤ-حاننئث اكةسئ قاشئ-كذلئكتئث اعا-ئنئلةرئنةن باستاؤ الادئ. ءبئز اثئزدئق ةپوسقا ةمةس، دةرةكتئ تاؤاريح كؤالئگئنة بةيئمبئز؛ قايتكةندة دة ءبئر اؤلةت، بئرگة تؤماسا دا، تذرمئس، تئرشئلئك، تاعدئر تؤئستئرعان قارئنداس جذرت.
شةجئرة تذمبينةنئث ذلكةن ذلئ جاقسئدان ءذش ارئس - ذرذت، ماثعئت، نذياقئن رؤلارئن تاراتادئ. تاتان دالاسئنداعئ ازامات سوعئسئنئث اؤةلگئ كةزةثئندة بذل ءذش اتانئث دا كوپشئلئك بولئگئ تايجؤئت وداعئندا بولعان. ذرذت پةن ماثعئتتئث ءبئردئ-ةكئلئ تارماعئ عانا شئثعئس حاندئ جاقتاپتئ. اسكةرئ از بولسا دا، قذيئلدار-شةشةن، كاكتاي-نويان سياقتئ جةكة باتئرلارئ ذلكةن كذش بةرگةن. شئثعئس حاننئث مئثباسئ امئرلةرئنئث قاتارئندا جاداي-نويان مةن موثكة-قالجا-نوياندار اتالادئ. كةيئندة ماثعئت اؤلةتئ التئن وردادا ايرئقشا قؤاتقا جةتةدئ. قئپشاق ذلئسئن قايتا كوتةرگةن تاريحي تذلعا ءارئ ةپوس قاهارمانئ ةدئگة ءبيدئث سذيةگئ وسئ ماثعئت بولادئ.
ذرذت رؤئ دا بةلگئلئ تايپالار قاتارئندا اتالادئ. دذنية وزگةرئپ، زامان اؤعان شاقتا بذل ةكئ اؤلةت، ذزاق تاريحي كةزةثدةگئ باسقا دا تؤئستاس جذرتپةن بئرگة، التئن وردا مةن شاعاتاي ذلئسئنان تاراعان حاندئقتار جانة وسئ ورايداعئ تذرئك-تاتار تةكتئ حالئقتاردئث قذرامئنا قذيئلعانئن كورةمئز. جانة ةلةؤسئز كةتپةگةن. ماثعئت رؤئ جةتةكشئ قاؤئمعا اينالعان نوعاي ورداسئ باز-بازئندا ماثعئت ذلئسئ اتانعانئ بةلگئلئ. ال كةيئنئرةك، باسئم كوپشئلئگئ ءداشتئ-قئپشاقتان ئعئسئپ، شايباني حانمةن بئرگة، جورئق جولئمةن تذستئك تاراپقا جئلجئعان ماثعئت ؤاقئت وزا كةلة، بذقار حاندئعئندا ذستةمدئككة جةتئپ، ةل بيلةؤشئ ماثعئت اؤلةتئن (1753-1920) نةگئزدةيدئ. (XX عاسئردئث باسئندا بذقار حاندئعئندا توقسان توعئز مئث ماثعئت بولعان ةكةن.) ماثعئتتاردئث بذل توبئ بذگئندة رؤئن جوعالتئپ، وزبةك اراسئنا ءسئثئسئپ كةتكةن. ال قازاق ئشئندة قالعان ماثعئت ءوزئنئث اتاؤلئ ةسئمئمةن (ماثعئتاي) قوثئرات، جالايئر تايپالارئنا جانة ءالئم ذلئ بئرلةستئگئنئث شومةكةي، قاراساقال رؤلارئنا قوسئلعان ةكةن.
تذمبينةدةن تاراعان، ماثعئتپةن قاتارلاس شئققان تاعئ ءبئر رؤلار - بارلاس، قادارقئن (ادارقئن)، بؤدات، بةسؤت (ييسؤت). ذساق اتا ةمةس، ءبارئ دة ئرگةلئ، بةلگئلئ.
بةسؤت - كةنجة ذل قئتاتايدئث اؤلةتئ دةپ سانالادئ. شئندئعئندا، 17- عاسئردئث باس كةزئندةگئ تاريحي ادةبيةتتة تاثبالانعان بةسؤتتئث ءتذپ-تامئرئ تئم ارئدة ةكةنئ بايقالادئ. رؤدئث ءتذپ اتاسئ سانالاتئن قئتاتايدئث تؤاسئ ةسئمئ - جوشئ-ناقئ-وتشئگةن، قئتاتاي اتانؤئ - قيدان (قئتان، قئتاي) جذرتئمةن اراداعئ، ءسئرا، بوداندئق قاتئناسقا بايلانئستئ، ياعني سول ءبئر كةزدة بةسؤت رؤئن بيلةگةن بةك دةؤگة ءتيئسپئز. شذرشئتتةر قيدان جذرتئن سولتذستئك قئتاي پاتشالئعئنان كذشپةن ئعئستئرعان كةزدة بةسؤت بذرئننان ذيرةنشئكتئ اؤلةتتئ جاقتاعان بةلگئلئ رؤلار قاتارئندا كورئنةدئ جانة ءبئرشاما بولئگئ ةلذي-داشئمةن بئرگة شئعئس تذركستان جةتئسؤ تارابئنا قاراي اؤئپ كةتئپتئ. (بذگئنگئ قئتاي تارابئنداعئ كةيبئر قازاق عالئمدارئ ارعئن باسةنتيئن وسئ بةسؤتتئث جذراعاتئ دةپ ةسةپتةيدئ.) اتا-جذرتتا قالعان بةسؤتتئث قاراسئنئ دا ءبئرشاما بولعان سياقتئ، ارادا الپئس-جةتپئس جئل ءوتئپ، شئثعئس حان اتقا مئنگةندة ذلئ دالاداعئ جاؤئنگةر رؤلاردئث الدئثعئ ساپئندا بوي كورسةتةدئ. باستاپقئ كةزةثدة شئثعئس حانعا ايرئقشا قارسئلئق تانئتقانئمةن، كوپ ذزاماي دارگةيئنة كةلئپ، كذش قوسقان جانة اقئرئنا دةيئن اينئماپتئ. بةسؤت رؤئنان شئثعئس حاننئث ايدئنئن اسئرعان، تاريحقا ايگئلئ جةبة-نويان شئققان. بةسؤت تاريحي ادةبيةتتة التئن وردا قذرامئنداعئ رؤ-تايپالار ساناتئندا كورئنةدئ.
بؤدات - رؤئ دا ذنةمئ ذلكةن ةسةپتة بولعان، شئثعئس حان تؤ كوتةرگةن ساتتة قارسئلئق تانئتقانئمةن، شةشؤشئ كةزةثدة ةلةؤلئ كذش قوسادئ، سوندئقتان دا كةيئنگئ اؤلةتئ ذلئستا قذرمةتكة جةتةدئ.
بارلاس - وسكةن، ونگةن اتالاردئث ءبئرئ. شئثعئس حاننئث باس قولباسئلارئنئث قاتارئنداعئ قذبئلاي-نويان شئققان. شاعاتاي ذلئسئندا ايرئقشا كوتةرئلةدئ، ايگئلئ ءامئر تةمئر وسئ بارلاستان. بذل بارلاستئث كوپشئلئگئ XV عاسئردئث باسئندا بابذرمةن بئرگة اؤعانستان اسئپ، ودان سوث ءذندئستاندئ جاؤلاعان؛ ذلئ موعول يمپةرياسئندا ةركئن جاساپ، ءوزئنئث اتئمةن 19- عاسئردئث سوثئنا دةيئن جةتئپتئ.
ال قادارقئن - التئن وردادا ايگئلئ بولعان؛ قازئر بذلاردئث كوپشئلئگئ ءداشتئ-قئپشاقتا، نوعايدئث جاساعئندا ءجذر، دةپ جازادئ «تذگةل تاريح». الايدا، دارا بيلئككة ذمتئلعان نوعاي ذلئس حانئ توقتئدان جةثئلئس تاپقاننان سوث قادارقئن رؤئ دا توزعئنداپ، بذرئنعئ قؤات، بةدةلئنةن ايرئلعان ةكةن. شئثعئس حان زامانئندا مذقذر-قذران دةگةن باسشئسئ بولئپتئ.
وسئ قاتارداعئ ءجذريات (جادجئرات، جاداران، جذرات) رؤئنئث وزگةشة تاعدئرئ بار. بذل جاعداي وسئ رؤدان شئققان، اؤةلدة شئثعئس حاننئث انداسئ، كةيئندة ةث باستئ قارسئلاسئ بولعان، ءتئپتئ، ةلدئث ةكئنشئ ءبئر تارابئندا قاباتتاسا حان كوتةرئلگةن جامذقا-شةشةننئث كذرةس جولئنا بايلانئستئ.
ءراشيد-ءاد-دين تاؤاريحئ بويئنشا، ءجذريات رؤئ ماناعئ تذمبينة-حاننئث قابذل-حانعا تةتةلةس جةتئنشئ ذلئ ذدذر-باياننان تارايدئ. ال «قاستةرلئ شةجئرةنئث» ايتؤئ مذلدة باسقاشا.
باياعئ نذردان جارالعان بودانشار تذثگةلئك قورئعئندا وتئرعان باعئمسئز جذرتتئ بوداندئققا كةلتئرةتئن ةدئ عوي. وسئ شابئندئدان تذسكةن، توركئنئ ذراثقاي ءبئر كةلئنشةكتئ ءوزئ الادئ. ايةل جذكتئ كةلگةن ةكةن، ودان تؤعان ذلدئث اتئن، جات رؤدئث بالاسئ عوي دةپ، جادجئراداي قويادئ. كةيئن ودان جاداران (ءجذريات، جادجئرات) رؤئ تارالئپتئ. (بذل ايةل كةيئن بودانشاردئث وزئنةن تاعئ ءبئر بالا كوتةرةدئ، قذمادان تؤعان سوث، اتئن باعارئن (باعرئداي) قويادئ، ودان بارئن رؤئ تارالعان ةكةن، مذنئ ايتتئق.) ايگئلئ جامذقا-شةشةن سول، جاتتان تؤعان ولجاباي ذلدئث تئكةلةي ذرپاعئ دةگةن كاؤلئك بةرئلةدئ. سانامالاپ ايتقاندا، جادجئرادايدان تذگذداي، ودان ءبورئ-بذلجئر، ودان قارا-قاداعان. قارا-قاداعاننئث ذلئ - جامذقا. ياعني، جادجئراداي - جامذقا-شةشةننئث بةسئنشئ اتاسئ. وگةي اكة بودانشار تذستاس بةلگئسئز كئسئ - التئنشئ اتا بولادئ.
بذل بودانشار، ءبئز بئلةمئز، شئثعئس حاننئث ونئنشئ اتاسئ. شئثعئس حان مةن جامذقا-شةشةن قذربئلاس، ال بودانشار زامانئنا دةيئن بئرةؤئ - ون اتا، ةكئنشئسئ نةبارئ التئ اتا. بذلاي بولمايدئ. بةلگئلئ اؤلةتتةن تاراعان، تذستاس كئسئلةردئث اتا سانئ، ارادا ونشاقتئ بؤئن وتكةندة ءبئر، اسسا ةكئ اتا عانا ايئرئمدا بولؤعا ءتيئس. اكةدةن بالا ةرتةلئ-كةش تؤئپ جاتادئ، ءبئراق بؤئننان بؤئن الماسا كةلة، اتالاردئث جالپئ ةسةبئ تةثدئككة جاقئن بولادئ. ون اتا، عئلئمدا قالئپتاسقان ةسةپ بويئنشا، شامامةن ءذش ءجذز جئل دةسةك، جامذقانئث اتالارئ ورتاشا، وتئز جئل ةمةس، ذنةمئ ةلؤ-الپئس جئل ارالاتئپ تؤعان بولادئ. ياعني، قيسئنسئز. ءراشيد-ءاد-دين كؤالاندئرعان تذمبينةدةن باستاپ تاراتساق، شئثعئس حان بةسئنشئ ذرپاق بولادئ ةكةن. ةگةر رؤلئ ةلگة ةسئمئن بةرگةن جالجئراداي - ماناعئ، وسئ اؤلةتتئث ءتذپ اتاسئ سانالاتئن ذدذر-باياننان تارالادئ دةسةك، تذمبينة جامذقانئث دا بةسئنشئ الدة التئنشئ باباسئ بولئپ شئعادئ.
بذكئل ءجذريات رؤئن، ونئث باسشئسئ جامذقانئ جولدئباي جاساؤدئث سةبةبئ ايقئن. ءجذريات - قاتارداعئ قارسئلاس ةمةس، حان شئعارماق بولئپ وتئرعان رؤ، ال جامذقا تةك ءجذرياتتئث عانا كوسةمئ ةمةس، بذكئل نيرؤن اؤلةتئنئث عذزئرلئ امئرلةرئنئث ءبئرئ جانة ذلكةن تاققا تالاس تذلعا. سوندئقتان دا «قاستةرلئ شةجئرةدةگئ» دةرةك - جاي عانا جاثساق ةمةس، ساياسي ءهام قارؤلئ كذرةس كةزئندة ويدان شئعارئلعان لاقاپتئث ءبئر ذشتئعئ. اتا-تةگئ بةلگئسئز كئسئنئث حان سايلانؤعا حاقئسئ جوق دةمةك. جامذقانئث اقئلئ مةن قابئلةتئن اتاپ كورسةتةتئن ءراشيد-ءاد-دين ونئ ءارئ ايار، ءارئ زذلئم ادام رةتئندة بةينةلةيدئ، ءبئراق تؤاسئ تةگئن بذرمالاماعان. جامذقا دا «نذردان جارالعان بودانشار» اؤلةتئ ةكةنئن كؤالاندئرا وتئرا، ونئث جةثئلئسكة ذشئراؤ سةبةبئن باسقا تاراپتان ئزدةيدئ، اقئر ءتذبئ شئثعئس حاننئث ذستةمدئككة جةتؤئ - جازمئشتان عانا ةمةس، ءوزئنئث جةكة باسئنئث قاسيةتئنةن جانة ذلئستاعئ جذرتتئث ورتاق مذددةسئنةن تؤئندادئ دةپ بئلةدئ. جامذقانئث انئق بودانشار اؤلةتئ ةكةندئگئنئث تاعئ ءبئر دالةلئ - سول «قاستةرلئ شةجئرةنئث» وزئندة، تةمؤجئننئث ازئرگة تاتؤ انداسئنا قاراتا ايتاتئن: «ءبئز ةكةؤئمئز ءبئر اتانئث بالاسئ، قانداس تؤئسپئز» دةگةن ءسوزئ.
ءجذريات رؤئنئث سانئ تئم كوپ بولماعانعا ذقسايدئ. قارسئ سوعئستار كةزئندة قئرئلعانئ، تالاؤعا تذسكةنئ ءوز الدئنا، جةثئلئپ، جان ساؤعالاعان ازعانا بولئگئ بوسقئن ذستئندة مةركئتتةردئث توسقاؤئلئنا ذشئراپ، ءبئرجولا قيرايدئ. شئثعئس حاننان سوثعئ دةرةكتةردة ءجذريات (ءجذرات) رؤئ ارةدئك اتالعانئمةن، ذلئس ومئرئندة ةشقانداي ئقپال، اسةرئ بولماعانئ كورئنةدئ. شئثعئس حاننئث قئزمةتئنة كئرگةن كورنةكتئ تذلعالار قاتارئندا تةك ذلذع-باحادذر دةگةن كئسئ عانا بار ةكةن.
تذمبينة اؤلةتئ ةسةبئندةگئ رؤلار قاتارئندا دؤلات تا اتالؤئ - شةتئن جاعداي. دؤلات (دؤقلات) - سةگئزئنشئ ذل بؤرذلدجار-دؤقلاننان تارايدئ دةپ كورسةتئلگةن. ذلئ دالادا شاعئن ةكئ توپ بولعانئ اثدالادئ. ءبئرئنشئسئ - باياؤئت-دؤقلات، سئثايئنا قاراعاندا، باياؤئت ئشئندةگئ كئشئ اتا؛ بذرنادا، قامباعاي حانعا تئلةكتةستئگئ ءذشئن تاتار شاپقئنئنا ذشئراپ، تذگةلئمةن قئرئلئپ كةتئپتئ. ال ةكئنشئ، نةگئزگئ توپ - ازامات سوعئسئنا دةيئن جةتةدئ. تايجؤئتتارمةن تايتالاس كةزئندة شئثعئس حان جاعئندا بولدئ دةيدئ ءراشيد-ءاد-دين. ءبئراق بذدان سوثعئ كةزةث، ءوز تذسئنداعئ دؤلات تؤرالئ ةشقانداي ماعلذماتئ جوقتئعئن ايتادئ. بذل دؤقلات، البةتتة، ارعئ ءتذبئ ذلئ دالادا ءوسئپ-ونگةن ذلكةن دؤلات تايپاسئنئث تئم ارئدة، ذيئرئنةن ءبولئنئپ قالعان ءبئر بولشةگئ ةكةنئ كذمانسئز.
دؤلات تؤرالئ ةث ةسكئلئكتئ ماعلذمات - ذلئ عذن يمپةرياسئنئث ئدئراؤ كةزةثئنة سايكةسةدئ. ميلادي ІІ عاسئردا، قئتاي، سانبي تةپكئنئمةن اتا جذرتتان ئعئسقان باسقا دا رؤلارمةن بئرگة، كةيئنگئ قازاق دالاسئنا كةلئپ قونئستانئپتئ. بذل ةجةلگئ عذننئث ءبئر پارا جذرتئ جاثا بئرلةستئك قذرامئندا ودان ارمةن جئلجي كةلة، ةدئلدةن اسئپ، اقئرئ ІV-V عاسئرلاردا ةؤروپانئ جاؤلاعانئ بةلگئلئ. اتاقتئ اتتيلا وسئ قاتارداعئ دؤلات تايپاسئنان شئققان. اتتيلادان سوث قارا تةثئز جاعالاؤئنا قايتئپ ورالعان ةل اؤةلدة تذرئك قاعاناتئ قذرامئنا ةنةدئ دة، كةيئنئرةك، 7 - عاسئردا بذلعار قاعاناتئ بولئپ ذيئسادئ. بيلةؤشئ اؤلةت - تاعئ دا دؤلات تايپاسئنان ةكةن، بذلعار حاندارئ وزدةرئن اتتيلانئث تئكةلةي ذرپاعئ ساناعان. كوپ ذزاماي، بذل تاراپتاعئ حالئقتئث نةگئزگئ بولئگئ حازار قاعاناتئنا قوسئلادئ، ودان كةيئندة - قئپشاق ذلئسئ، اقئرئ التئن وردا قذرامئنا قذيئلعان. ال قازئرگئ قازاق جةرئنئث شةگئندة قالعان دؤلاتتار V عاسئردا تةلة قاؤئمداستئعئنئث قاتارئندا كورئنةدئ. 7 - عاسئردا - باتئس تذرئك قاعاناتئنداعئ نةگئزگئ، ذستةم تايپالاردئث ءبئرئ. باتئس قاعانات قذلاعاننان سوثعئ داؤئردةگئ تاريحي ادةبيةتتة ناقتئ اتالا قويمايدئ، ايتكةنمةن، الدةنةشة عاسئر بويئ ذلكةن ةسةپتة بولعان وردالئ جذرت قاندئ-بذلعاق، الةيئم-تالةيئم زاماندا ذلكةن شئعئنعا ذشئراعانئمةن، جوعالئپ تا، جويئلئپ تا كةتپةگةن، ئلكئدةگئ قونئس ئثعايئنا قاراعاندا، كذرة جولداردان شالعاي، الاتاؤدئث ةتةگئ، ئستئقكول توثئرةگئندة كوشئپ جذرسة كةرةك. شئثعئس حاننئث سارتاؤئل جورئعئنا قاتئستئ دةرةكتةردة ذشئراسپايدئ. ايتتئق، تةك ذلئ دالادا قالعان شاعئن ءبئر توبئ عانا ءراشيد-ءاد-دين تاؤاريحئنا ءئلئنئپتئ.
قالئث دؤلات ارادا ءجذز ةلؤ جئل وتكةندة شاعاتاي ذلئسئنان دةربةستةنگةن موعذلستان مةملةكةتئندةگئ باستئ رؤلاردئث ءبئرئ بولعانئن كورةمئز. موعذلستان ئدئراعاننان سوثعئ جةردة كوپشئلئك قاؤئمئ قازاق ورداسئنئث قذرامئنا ةنگةن. قازاقتاعئ دؤلات - سانئ مول، ئرگةسئ بةرئك جذرت. 18- عاسئردا جاساعان اتاقتئ ءذيسئن تولة بي، ابئلاي زامانئنداعئ قازاقتئث باس باتئرلارئنئث ءبئرئ ءمذيئزدئ وتةگةن، كةنةسارئ حانمةن اقئرئنا دةيئن بئرگة بولعان بايزاق باتئر، 19- عاسئردا جاساعان مايكوت اقئن، XIX-XX عاسئرلار شةگئندة جاساعان اقئن، جئرشئ قازانعاپ بايبول ذلئ، گةرمان-سوأةت سوعئسئندا اتاققا شئققان باؤئرجان مومئش ذلئ وسئ، ةجةلگئ دؤلات ناسئلئنةن.
سونئمةن، ءبئز ارئداعئ قيات اؤلةتئنئث بةرگئ، الان-قذبانئث نذرلئ قذرساعئنان جارالعان نيرؤن تايپاسئنا تيةسئلئ بارلئق اتا - بورجئگئتتةن باستاپ، تايجؤئتتان ءوتئپ، قاتاعان، سالجئعذتتان ماثعئت، ءجذرياتقا دةيئنگئ ارالئقتاعئ، ءتذبئ ءبئر سانالاتئن رؤلاردئ تذگةل اداقتاپ، ءارقايسئسئ تؤرالئ شاعئن اقپار بةردئك. ةندئگئ كةزةكتةگئ اثگئمة - نيرؤنمةن قاناتتاس دارلةكئن تؤراسئندا.
ذراثقاي ءهام دارلةكئن توبئ
شةجئرة بويئنشا، باياعئ ةرگةنة-قوثنان شئققان نذكذز بةن قيان اؤلةتئنئث نيرؤن تابئنان سئرتقارئ بارلئق رؤئ دارلةكئن اتالادئ. تذستةپ ساناساق: ذراثقاي، قوثئرات، ءذراؤئت، قاؤشئن، سذلدذس، ئلدذركئن، باياؤئت، كةثگئت. بذلاردئث ئشئندة قوثئرات تؤرالئ ءسوزدئ ءوز الدئنا ايتئپ وتتئك. ذراثقايدان باستايئق.
ذراثقاي رؤئنئث ءتذپ تاريحئ VI عاسئر، تةلة تايپا بئرلةستئگئنةن باستاؤ الادئ. ةجةلدةن-اق ذلئ دالاداعئ ةلةؤلئ وقيعالاردئث بةل ورتاسئندا بولعان قاؤئم. اتئ وشپةگةن، قالئبئنان جازباعان. «تذگةل تاريحتئث» ايتؤئ بويئنشا، ذراثقاي ةرگةنة-قوثنان شئعار جول - تةمئر تاؤدئ ةرئتؤ كةزئندة جةتپئس وشاق جاعئپ، جةتپئس كورئك باسقان مئقتئلاردئث قاتارئندا بولئپتئ، ياعني ءوز تذرعئسئنداعئ اتاقتئ، ئرگةلئ رؤلاردئث ءبئرئ. سانئ تولئمدئ، جاؤئنگةر قاؤئم. اؤةل باستان-اق شئثعئس حان جاعئندا بولعان، كوپ كذش قوسقان، جانة شةشؤشئ قئزمةت اتقارعان تايپالار قاتارئندا. ذراثقايدان الةمدئك سوعئستار تاريحئنداعئ ةث ذلئ قولباسئ اتانؤعا ءتيئس ءسذبئتاي-باحادذر شئققان. شئثعئس حاننئث ةث سةنئمدئ امئرلةرئنئث ءبئرئ جةلمة وسئ ذراثقايدان. جةلمةنئث ذلدارئ ةسؤ-بذقا-تايشئ مةن ةسؤن-تؤا-تارقئ شئثعئس حان اسكةرئندة مئثباسئ بولعان.
ءراشيد-ءاد-دين ذراثقايدئث اعايئنداس تايپالار ئشئندة كةيبئر ادةت-عذرئپ وزگةشةلئكتةرئ بولعانئن ايتادئ. ماسةلةن، بذكئل قيات قاؤئمئ، كوشپةلئ كوپ جذرت كذن كذركئرةپ، نايزاعاي ويناعاندا قاتتئ قورقئپ، ذيدة تئعئلئپ وتئرادئ ةكةن، ال ذراثقايلار سئرتقا شئعئپ، كوككة، بذلتقا قاراپ ايقايلاپ، سةس كورسةتةدئ، سولاي قاهارلانسا، جاي تذسپةيدئ، كذننئث كذركئرئ توقتالادئ دةپ بئلةتئن كورئنةدئ. سونداي-اق، باسقا جذرت سياقتئ، قذرباندئق رةتئندة جةرگة اق توكپةيدئ، اق توگئلسة، مالعا پالة كةلةدئ دةپ ةسةپتةگةن. بذل تايپادا زئكئر ويناپ، جئن شاقئراتئن جانة سول جئندارمةن سويلةسئپ، ءارقيلئ كةپ شئعاراتئن باقسئلار بار، اسئرةسة ذراثقايدئث شةت جذرتئ بارعذجئن-توقئمدا باقسئ كوپ دةيدئ. قالئث ذراثقايدئث بولشةك ءبئر توبئ - ورمان ذراثقايئ اتالادئ ةكةن. بذلاردئث تذرمئس-تئرشئلئگئ وزگةشةرةك. كيئز ءذي، كوتةرمة شاتئر جوق، اث تةرئسئ، قابئق، بذتاقتارمةن جابئلعان اعاش كذركةلةردة تذرادئ. كيئمدةرئ دة اث ةلتئرئسئنةن. سيئر، قوي-ةشكئ دةگةندئ بئلمةيدئ. مال باعؤدئ ةث ذلكةن قورلئق سانايتئنئ سونشا، شةشةلةرئ قئزدارئنا رةنجئگةندة سةنئ قوي باعاتئن جذرتقا ذزاتام دةپ قورقئتادئ ةكةن. سارلئق ذستاپ، بذعئ ذيرةتكةنئمةن، نةگئزگئ كاسئبئ اثشئلئق بولعان. قئستا قار قالئث تذسكةندة اياقتارئنا شاثعئ دةپ اتالاتئن ذزئن تاقتايشا بايلاپ، سئرعاناپ ءجذرئپ اث اؤلايدئ ةكةن. ءبئراق بذل - كادئمگئ ذراثقايدان مذلدة باسقا قاؤئم دةيدئ ءراشيد-ءاد-دين. سالتئ بولةك، اتاؤئ ورتاق بذل ةكئ رؤ - ةرتةرةكتة بولئنگةن ءبئر تايپا ةكةنئ كذمانسئز.
بذگئندة ذراثقاي ةسئمدئ ءذش جذرت بةلگئلئ.
ءبئرئ - ذراثقاي-ساقا، ورئسشا تانئم بويئنشا ياكؤت، سوأةت يمپةرياسئ قذلاعاننان سوثعئ جةردة ساقا اتاؤئن بةكئتئپ الدئ. سول ةسكئ زامانداردان باستاپ، بايكولدئث (بايقالدئث) سئرتئمةن، لونا (لةنا) وزةنئن بويلاي وتئرا تةرئستئككة قاراي تئنئمسئز جئلجئعان ذراثقاي-ساقا اقئرئ ذلئ داريانئث جانة ونئث ذلكةن ءبئر سالاسئ أيلذيدئث ذزئنا بويئنا ورنئعادئ، ءبئراق كةيئنگئ تاريحي داؤئردة بذكئل تذرئك قاؤئمئنان وقشاؤ قالعانئمةن، ءوزئنئث تةگئن ذمئتپاعان. ورئس وكتةمدئگئ زامانئندا حريستيان دئنئنة ةنئپ، ةجةلگئ سويلارئن وزگةرتسة دة، بايئرعئ سالت-ءداستذرئن، انا ءتئلئن ساقتاعان، قازئر رةسةي قذرامئنداعئ اأتونوميالئق رةسپؤبليكا.
ةكئنشئسئ - ذراثقاي-تئبا، ورئسشا تؤأا، ول دا رةسةي قذرامئنداعئ اأتونوميالئق رةسپؤبليكانئث بايئرعئ جذرتئ، وزدةرئن رةسمي تذردة تئبا اتايدئ. ةجةلگئ اتا قونئسئ - كةم (ةنيسةي) وزةنئ جانة ونئث باستاپقئ تارماقتارئ بويئندا وتئر، ءداستذر-سالتئن، ءتئلئن ساقتاعان؛ ورئس بيلئگئندةگئ ءسئبئر شةگئندة قالعان، ازئپ-توزئپ، ازايعان، قذرئپ بئتؤگة جاقئنداعان التايلئق، سئبئرلئك باسقا اعايئنداردان مذلدة وزگةشة، قاراسئنئ ءبئرشاما، ورنئقتئ، تولئمدئ تذرئك حالئقتارئنئث قاتارئندا سانالادئ. (باياعئ ءراشيد-ءاد-دين دارالاپ كورسةتكةن ورمان ذراثقايئ (وين-ذراثقاي) بذگئندة وسئ تئبا حالقئنئث قذرامئندا.)
ذراثقاي ةسئمئنة جالعاس ءذشئنشئ قاؤئم - قازاق التايئنئث ارعئ بةتئ، ةندئگئ موثعول ذلئسئنئث باتئس ايماعئنداعئ اتئ بار دا، زاتئ جوققا جاقئن، سانئ شةكتةؤلئ، قالماق ذراثقاي رؤئ؛ بذرئنعئ ورئس وقئمئستئلارئ بذل ءتاجئ-ذراثقاي - اؤةلگئ توبئنان بولئنگةن، نةگئزئ تذرئك تةكتئ، كةيئننةن عانا، جاثا ورتادا موثعولدانعان جذرت دةپ تانئعان. كةيئنئمئز، ارينة، شئثعئس حان زامانئ، ذلئ قاعاننئث نةمةرة-شوبةرةلةرئنةن سوث، تذپكئ حاندئق - ةكة ذلئستئث استاناسئ دا، تئرلئك-تئنئسئ دا قئتاي قويناؤئ، بةيجئثگة اؤئسقان سةبةپتئ ةل ةكئگة جارئلئپ، اؤةلدة ارئق-بذقا مةن قذبئلاي، وعان جالعاس، قذبئلاي مةن قايدؤ اراسئنداعئ قئرئق جئلدئق قئرعئن كةزةثئندة، بذرئن الدئ قوزعالعان ةجةلگئ جذرتئ ةندئ ءتذپ كوتةرئلة، باتئستاعئ ذلئ مةملةكةتتةر شةگئنة قونئس اؤدارئپ، بايئرعئ تاتار دالاسئ ةجةلگئ تذرئكتئك كةيپئنةن ايئرئلعان زامان، ياعني XV-XVI عاسئرلار.
ةجةلگئ تذرئك قاؤئمئنئث كذشتئ، قؤاتتئ جانة سانئ مول باسئم كوپشئلئگئ شالقار دالانئث شئعئس بولئگئن تاستاپ شئققاننان سوث، بذل تاراپتاعئ موثعول رةثدئلةردئث ذلةس سالماعئ ةسةلةپ ارتقان ةدئ جانة بوساپ قالعان، وتئ مول، سؤئ مول، بايتاق قونئستا، ؤاقئت وزا كةلة، بةرئك ورنئعئپ قانا قويماي، قارقئنمةن ءوسئپ-ونؤئنة جاعداي تؤدئ. ناتيجةسئندة، اتالئ، ايدئندئ تذرئك تايپالارئنئث ءوزئنئث تئم ارئ - قئتاي ئشئندة، مةملةكةت قذرؤشئ قاؤئم جانة ونئ ساقتاپ تذرؤشئ قارؤلئ كذش رةتئندة قونئستانئپ وتئرعان جةكةلةگةن توپتارئ مةن بولشةكتةرئ، ءارتذرلئ سةبةپپةن بابا جذرتئنان شئقپاي قالعان ءارقيلئ اتا بالاسئ بئرتة-بئرتة تذگةلئمةن تذرئكتئك تةگئن ذمئتادئ، ءداستذر-سالتئنان دا، انا تئلئنةن دة ايرئلادئ. بذل - جالعئز ءتاجئ-ذراثقاي عانا ةمةس، بذگئندة ئشكئ موثعوليادا ايماق اتاؤئ رةتئندة عانا قالعان نايمان، ئلكئدة جانة كةيئندة تورعاؤئتقا سئثئسكةن كةرةي جانة كةيبئرئنئث اتئ عانا بار، كوبئنئث ةلةسئ دة جوق تاعئ ءبئرقانشا رؤ، تايپالار. كةرةك دةسةثئز، ءبئزدئث تاراپتاعئ تؤئستاس وزبةك، ءازئربايجان، باشقذرت، تاتار حالئقتارئنئث ئشئنة كئرئككةن ةجةلگئ رؤلاردئث ءوزئنئث ءجون-جوباسئ تةك تاريحي دةرةك رةتئندة عانا اتالادئ. ارعئ بابا - ةجةلگئ تذرئك رؤ-تايپالارئنئث داثقتئ ةسئمئمةن قوسا، وزئندئك قذرئلئم، بار بولمئسئن كذنئ بذگئنگة دةيئن ساقتاپ قالعان - قازاق قانا.
حوش. كذرةنئمئزگة قايتئپ ورالايئق.
ءراشيد-ءاد-دين شةجئرةسئ بويئنشا دارلةكئن تابئنداعئ ءذراؤئت، ودان تارايتئن قونقوتان، ارؤلات تؤرالئ ازعانا دةرةكتئ وتكةن تارامدا ايتئپ كةتتئك. «قاستةرلئ شةجئرة» بذل رؤلاردئ تذمبينة اؤلةتئنة جاتقئزادئ، ءبئز «تذگةل تاريحتئ» ماقذل كورگةنئمئزبةن، ءسوز ورايئنا قاراي، ئلگةرئ سالئپپئز.
باياؤئت رؤئ سةلةثگئ، ونئث ءبئر سالاسئ جاداي (دجيدا) وزةندةرئنئث اثعارئندا قونئستانعان ةكةن. كوپشئلئك قاؤئمئ اؤةل باستان-اق شئثعئس حان جاعئنان تابئلادئ. بولاشاق قاعان العاش اتقا ءمئنئپ، تايجؤئت وداعئنا قارسئ جاساق جيناعاندا، ون ءذش كذرةن اسكةردئث ءبئر كذرةنئ، ياعني ءبئر مئثدئعئ وسئ باياؤئتتار بولعان. سوندئقتان دا كةيئنگئ كةزةثدة ذلكةن قذرمةتكة جةتةدئ. التئن وردا زامانئندا ءداشتئ-قئپشاقتاعئ بةلگئلئ تايپالاردئث قاتارئندا سانالعان.
تةمؤجئن العاش كذرةس جولئنا تذسكةن تايتالاس كةزةثدة ونئث ةرةكشة قاسيةتئن كوپكة ايگئلةپ، بولاشاعئن بولجاعان، ءسويتئپ، جذرتتئ ذيئرگةن، كةيئندة شئثعئس حاننئث وكئل اكةسئ بولئپ تانئلعان باياؤئت سورقان دةگةن اقساقالدئث ةسئم-ءجونئ ماعلذم. شئثعئس حان اسكةرئندةگئ مئثباسئلار قاتارئندا وثعذر-نويان اتالادئ.
كةثگئت تؤرالئ ماعلذمات جوققا تان. بار دةرةك - جوشئ حاننئث ةنشئسئنة بةرئلگةن اسكةر ئشئندة بولؤئ. بذدان سوثعئ جةردة جوشئنئث ذلكةن ذلئ وردانئث عذزئرئنداعئ جذرت قاتارئندا. مئثباسئ ءامئرئنئث اتئ قوتان ةكةن. بةرئدة نوعاي ورداسئنئث قذرامئندا جذرگةنئن كورةمئز.
سذلدذس - سول زاماندا، تاتار دالاسئنداعئ كورنةكتئ رؤلاردئث ءبئرئ ةكةن. ءتذپ قونئسئ - سةلةثگئنئث باستاؤئ. تايجؤئتتارعا تاؤةلدئ بولعان. اؤةلگئ سوعئستار كةزئندة تايجؤئت شةبئنةن كةتة المايدئ، ءبئراق تذبئندة شئثعئس حانعا قوسئلعان. بذدان سوث قذرمةتكة كئرئپ، بةلگئلئ باحادذر، نوياندار شئعارعان. اقئرئ ءتورت ذلئسقا تذگةل تارايدئ. شاعاتاي داؤئرئنةن سوثعئ اقساق تةمئر جاساعئندا ةث نةگئزگئ جاؤئنگةر كذشتةردئث ءبئرئ بولعان. كةزئندة تايجؤئت تذتقئنئنان قاشقان تةمؤجئن بالانئ اجالدان قذتقارعان سورقان-شيرا جانة ونئث كةيئننةن جةتئلگةن ذلئ جئلاؤقان-باحادذر وسئ سذلدذس رؤئنان.
سذلدذستئث ءبئر تارماعئ، دةربةستةنگةن ئلدذركئن رؤئ اؤةلگئ سوعئستار كةزئنةن باستاپ شئثعئس حان توثئرةگئنة ذيئسقان ةكةن. باستئ كئسئلةرئ سةنئمگة كئرئپ، ةلشئلئككة جذرگةن.
قاؤشئن رؤئ دا ئشكئ سوعئستار كةزئندة شئثعئس حان جاعئندا بولعان، اسكةر باستاعان نوياندارئنئث اتئ تاريحتان بةلگئلئ. كةيئندة كوپشئلئگئ شاعاتاي ذلئسئنا ةنگةن جانة نةگئزگئ جاساقتار قاتارئندا سانالعان. التئن وردادان سوثعئ نوعاي ورداسئ، قازاق ورداسئنا قاتئستئ دةرةكتةردةن قاؤشئن اتئن ذشئراتا المادئق. شئثعئس حاننئث زامانئندا قاؤشئننان بوراعذل-نويان شئققان. جانة دة جوشئنئث قاراؤئنا بةرئلگةن، كةيئندة باتؤ حان اسكةرئنئث وث قاناتئن باسقارعان قاؤشئن-بايقئ ةسئمئ بةلگئلئ.