م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ذزئندئلةر. ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار - تايجؤئت، قاتاعان جانة قارئنداس قاؤئم

(جالعاسئ) تايجؤئت
None
None

تايجؤئت - قيان جذراعاتئ، وعان جالعاس بورتة-شةنة ناسئلئنةن تارالادئ، ياعني ذلكةن قيات تايپاسئنئث ءبئر بذتاعئ، شةجئرة بويئنشا، شئثعئس حاننئث التئنشئ اتاسئ قايدؤ-حاننئث ورتانشئ ذلئ شاراقا-لينگذمنئث تذقئمئ.

قايدؤ-حاننئث تذسئندا شذرجةن پاتشالئعئمةن اراداعئ كذردةلئ قاتئناستئث اقئرئ بةيبئت بئتئمگة ذلاسقان ءتارئزدئ. شاراقانئث قوسئمشا، ايقئنداؤئش ةسئمئ لينگذم - قئتايشا لاؤازئم، دذرئسئ «لين-گذن»، ذلذع ءامئر ماعناسئندا. ءسئرا، اكةسئ قايدؤدان سوث جذرت ذستاعان. شاراقانئث ذلكةن ذلئ - سذر-قذتذقئ-شةنة. ةكئنشئ ذل - سةنگذم-بئلگة، بذل «سةنگذم» دة قئتايشا لاؤازئم، «سةن-گذن»، اسكةرباسئ ماعناسئندا، ال بئلگة - تازا تذرئكتئك اتاؤ، بئلگئر، دانا دةمةك؛ ةسئمنئث قذرامئنداعئ ةكئ ءسوز دة مارتةبة ةكةنئن كورةمئز، ءبئراق شاراقا-لينگذمنئث ورتانشئ ذلئ شةجئرةگة وسئ ةسئمئمةن ةنگةن. سذر-قذتذقئ-شةنة مةن سةنگذم-بئلگة جانة تاؤداي جانة اتئ ساقتالماعان تاعئ بئرنةشة ذلدئث اؤلةتئ جانة ولارعا كةيئننةن قوسالعان جاناس، بودان قانشاما جذرت - سانئ مول، قؤاتئ زور تايجؤئت رؤئن قذراعان.

شاراقا-لينگذم اعاسئ بايسذثقار ولگةننةن كةيئن جةثگةلةي العان ءذشئنشئ ايةلدةن تؤعان ةكئ بالانئث اتتارئ - گةندؤ-شةنة جانة ولةكشئن-شةنة، ياعني، ارلان-ءبورئ مةن ولةكشئن-ءبورئ، مذنئث سوثعئسئ - قئز ةكةنئ كذمان تؤعئزبايدئ، ءبئراق بذل قئزدئث ذرپاعئ دا وسئ اؤلةتكة قوسئلئپ، ةكئ شةنة، قوس ءبورئنئث تذقئمئ شونةس اتانادئ، اكة تارابئنان العاندا تايجؤئتقا جاتاتئن، ءبئراق اؤةل باستان-اق دةربةستئك تانئتقان شونةس رؤئ كةيئنگئ، ءوزارا سوعئس، بيلئككة تالاس كةزئندة تةكتةس تايجؤئتتئ ةمةس، ارعئ اتالارئ ورتاق، بةرگئ انالارئ ءبئر بورجئگةن-قيات شئثعئس حان جاعئندا بولعان. ارينة، ماسةلةنئث ءتذبئ تؤئستئقتا ةمةس، ماقسات-مذددة بئرلئگئندة جاتقان.

سذر-قذتذقئ-شةنةنئث ذلئ قامباعاي شوبةرة اعاسئ، بورجئگةن قابذل-حاننئث وسيةتئ بويئنشا، بذكئل قيات رؤئنئث حانئ بولعانئن ايتتئق. قامباعايدئث ون ذلئ بار ةكةن. تاثبادا قالعانئ - ادال-حان مةن قاداعان-تايشئ جانة تةمئر-جذرةك. وسئ زامانداعئ قيات-مةركئت، قيات-تاتار سوعئستارئندا قول باستاعان قاداعان-تايشئ كةشةگئ قابذل-حاننئث باحادذر ذلدارئمةن ذنةمئ بئرلئكتة بولادئ. كةيئنگئ تةمؤجئن-شئثعئس زامانئنداعئ قئرعئن شايقاستارعا جول اشقان الاؤئزدئق پةن قانتوگئس ذرئستار وسئ شامادا ةتةك الئپتئ. راشيد-اد-دين «تذگةل تاريحتا» سونداعئ كةيبئر سوعئستار تؤرالئ ناقتئ دةرةكتةر قالدئرعان.

قاداعان-تايشئ مةن مةركئت بةگئ تذدذر-بئلگة-وتشئگةن اندا بولعان ةكةن. ءسئرا، تاتارعا قارسئ قاباتتاسا اتتانئس ءذشئن، قاداعان-تايشئ تذدذر-بئلگةگة ةلشئ جئبةرئپتئ: «بيئك تاؤعا بئرگة شئعايئق، بايتاق دالادا بئرگة قارئشتايئق، ئنتئماقپةن ذعئسئپ، بارلئق ئستة ذجئمداس بولايئق!» - دةيدئ. ةسةبئ، ؤاقئتشا اسكةري وداق قانا ةمةس، ذزاعئنان جالعاسقان تؤئستئق قاتئناس. ةلشئلةر قيات بةكتةرئنئث وسئنداي سالةمئن جةتكئزگةن كورئس كةزئندة تذدذر ةشقانداي جاؤاپ قاتپاي، قانجارئن قئنابئنان سؤئرئپ، قايراققا بئلةي باستادئ دةيدئ. سوندا ةلشئلةر: «و، اندا، بئزگة ناقتئ جاؤاپ ورنئنا قانجارئثدئ قايراعانئث نة؟» - دةپ سذراپتئ. سوندا تذدذر: «قايراعانئم - وسئ قانجارمةن قاداعان اندانئث قالعان جالعئز كوزئن ويئپ الماقپئن!» - دةيدئ. قاداعان-تايشئ بذرناداعئ تئنئمسئز سوعئستار كةزئندة ءبئر كوزئنةن ايرئلعان سوقئر ةكةن. ياعني كورسوقئر قئلام عانا ةمةس، تاقا قذرتام. ةلشئلةر وسئ سوزبةن كةيئن قايتادئ. سوندا قاداعان-تايشئ ايتئپتئ دةيدئ: «مئناؤ جوسئقسئز ءسوز جويقئن ذرئسقا جول اشئپ وتئر. ءبئز تئنئشتئق تئلةپ ةدئك، مةركئتكة سوعئس كةرةك ةكةن!» - دةپ تذرئپ، ءوزئنئث كةرقذلا اتئنئث كةكئلئن شورت كةسئپ، ؤئستاي لاقتئرئپتئ. وث قاناتتاعئ جاساقتئ باستاؤعا اتالاس اعاسئ قذتذلا-باحادذردئ، سول قاناتتاعئ جاساقتئ باسقارؤ ءذشئن ءوزئنئث قذداسئ ارئق-شةنةنئ شاقئرتتئ دةيدئ. ورتالئق قولعا قادان-باحادذردئ بةكئتةدئ.

ءذش كذن ئشئندة بار اسكةرئن جيناقتاپ، تؤرا اتتانئپ، تذتقيئلدان باسئپ، تذدذر-بئلگة-وتشئگةننئث جذرتئن ويرانداپ، ءوزئن قولعا ءتذسئرئپتئ. قالئث مةركئت، تذدذردئث ذلئ، توعئز جةردةن جارالانعان توقتاي باستاعان وث قانات بوسقئن تاؤئپتئ. سوندا قاداعان-تايشئ تذدذردئ الدئنا كةلتئرئپ تذرئپ ايتتئ دةيدئ: «سةن كةشة مةنئث ءبئر كوزئمدئ سوزبةن ويئپ الئپ ةدئث، ةندئ مةن سةنئث ةكئ كوزئثدئ قولمةن ويئپ الامئن!» ءسويتئپ، ءوز قولئمةن تذدذردئث ةكئ كوزئن قاتارئنان ويئپ الئپ، سودان سوث قئرقا شاؤئپ ولتئرگةن ةكةن.

ارادا ءذش جئل وتكةندة، جاراسئ جامالئپ، قايتا ذيئسقان مةركئتپةن اراداعئ سوعئس ذلكةن مايدانعا ذلاسادئ. قاداعان-تايشئ قياتتئث باستئ كئسئلةرئن تذگةل جيناپ: «اكةم قامباعاي-حان مةنئ اسكةرباسئ سايلاعانئن بئلةسئثدةر، ءبارئثنئث تئزگئنئث مةندة. مةن قالاي ايتسام، سولاي بولادئ. مةركئتتةردئ ةل شةگئنة جةتكئزبةؤ كةرةك. ءذي-جاي، قاتئن-بالاعا قارايلاماس ءذشئن الدئن الئپ، جاؤ جةرئندة سوعئسامئز!» - دةيدئ. اؤةلگئدةي، اسكةردئث وث قاناتئن قذتذلا-باحادذرعا، سول قاناتئن ارئق-شةنةگة تاپسئرئپ، ورتالئققا قادان-باحادذردئ بةكئتئپ، وزئنة باس قولباسئلئق مئندةت الادئ. ذدةرة اتتانئپ، بذل جولئ دا توقتاي باستاعان مةركئتتةردئ قيراتا جةثئپتئ.

بذل كةزدة تاتارمةن ارادا ءبورئ-ءبئتئم، ياعني ارنايئ كةلئسئم شارتسئز بةيبئتشئلئك ورناعان سياقتئ. ناتيجةسئندة، ءتذبئ ءبئر، اعايئنداس تايپالار الئس-بةرئس، قذدا-اندا، ارالاس جاعدايدا تذرئپ جاتقانئ كورئنةدئ. ايتكةنمةن، كوپ ذزاماي، ةجةلگئ جاؤلئق قايتا تذتانئپتئ. وعان قامباعاي حاننئث قايعئلئ تاعدئرئ سةبةپ بولادئ.

قامباعاي ءوزئنئث تةمئر-جذرةك دةگةن ذلئنا بذيئر-نورداعئ شاعان-تاتار قايراقذت بةكتئث قئزئن ايتتئرئپ قويعان ةكةن. ةندئ تيةسئلئ جاساؤ-جابدئعئمةن كةلئنئن الؤعا اتتانادئ. قوسشئ رةتئندة بئرگة جذرگةن قابذل-حان ذلئ تاؤدان-وتشئگةن مةن شئنتاي-قيان دةيتئن نويان ساپار ذستئندة بئردة استئنداعئ اتئ جئعئلعان، بئردة وشاقتاعئ قازانئ جارئلعان توتةنشة جاعدايدئ جامان ئرئمعا بالاپ، كةرئ قايتؤعا كةثةس بةرسة دة، قامباعاي وندا تذرعان نة بار دةپ، قذلاق اسپاپتئ. اقئرئ، قئز ذزاتپاق داستارقان باسئندا قذدالارئ قورعانسئز حاندئ ازعانا نوكةرئمةن بئرگة تذتقئنعا الادئ دا، بايلاپ-ماتاپ، شذرجةننئث التئن-حانئنا وتكئزةدئ. باسقا ءبئر اؤئلدا توي تويلاپ وتئرعان شئنتاي-قيان مةن تاؤدان-وتشئگةن امان-ةسةن قاشئپ قذتئلادئ جانة كذتپةگةن جاعدايدئث حابارئن ةلگة جةتكئزةدئ.

قامباعاي حان ءوزئن ولتئرؤگة اپارا جاتقاندا بذلاعاشئ دةگةن ءبئر نوكةرئ ارقئلئ شذرشئت امئرئنة سوثعئ سالةمئن ايتئپتئ: «سةن مةنئ ةرلئگئث اسئپ، قان مايداندا قولعا تذسئرگةن جوقسئث. كولدةنةث بئرةؤلةر قاپئدا تذتئپ، الدئثا كةلتئردئ. ةندئ ءبئر ذلئستئث حانئن قورلئقپةن، ازاپتاپ ولتئرمةكسئث. رايئثنان قايت. ةگةر مةن ولة قالسام، ارتئمدا باتئر ئنئلةرئم مةن بالالارئم بار، وشپةس جاؤلئققا ذشئرايسئث. مةنئث قانئم وتةؤسئز كةتةدئ دةپ ويلاما!» - دةپتئ. سوندا التئن-حان كةكةتة كذلئپ: «وسئ سالةمدئ ماعان جولداعان كئسئ الگئ ايتقان باتئرلارئنا ءوز بارئپ حابارلاسئن»، - دةيدئ. سودان سوث قاتال ذكئمدئ بةكئتئپ، قامباعاي حاندئ «اعاش-ةسةككة» شةگةلةپ ولتئرگةن ةكةن.

قامباعاي ارادا جذرگةن نوكةرئنة سوثعئ امانات ءسوزئن ايتئپ ذلگةرئپتئ. شوبةرة اعاسئ قابذل-حاننئث كوزئ ءتئرئ بالالارئ قذتذلا-باحادذر مةن تاؤدان-وتشئگةننئث، بارتاننئث ورنئن باسقان ةسؤگةي-باحادذردئث جانة ءوزئنئث ذلئ قاداعان-تايشئنئث ةسئمدةرئن ارنايئ اتاپ، تذرئپ: «مةنئث قانئم سذراؤسئز كةتپةسئن! بةس ساؤساقتئث تئرناعئ كوبةسئنةن سوگئلگةنشة، ون ساؤساقتئث بؤئنئ تارامئسئنان ذزئلگةنشة سوعئسئپ، جاؤدان كةگئمدئ الئثدار!» - دةگةن ةكةن.

التئن-حان قيات قاؤئمئن ءبئرجولا ايدئندئرئپ، قورقئتئپ قويؤ ءذشئن قارالئ حابارشئ رةتئندة، تذتقئننان بوساتئلعان بذلاعاشئ نوكةردئث ءوزئن جئبةرئپتئ. ءبئراق ذركئتؤ ورنئنا ذجئمداستئرعان ةكةن. قابذل مةن قامباعاي اؤلةتئ جذمئلا باس قوسئپ، كةلئسئپ، كةثةسئپ، قامباعايدئث بةل بالاسئ قاداعان-تايشئنئ ةمةس، قابذلدئث باحادذر ذلئ قذتذلانئ حان سايلايدئ. ياعني، اؤةلدة اعادان ئنئگة وتكةن بيلئك قايتا اينالئپ سول اعانئث بالاسئنا ورالادئ. ةجةلگئ تذرئك ءداستذرئ.

ةندئ قذتذلا-حان باستاپ، بذكئل قيات بولئپ، شذرشئتكة قارسئ ءتذپ كوتةرئلة اتتانئپتئ. قارسئ شئققان جاساقتئ توزدئرا قؤئپ، شذرجةن پاتشالئعئنئث ءبئرتالاي جةرئن ويرانداپ، مول ولجامةن قايتادئ. ءيا، بذل جورئقتئث جاي-جاپسارئ تؤرالئ وتكةن تارامدا، قابذل-حان ذلدارئنا قاتئستئ سوزئمئزدة ايتتئق.

وسئ جورئقتئث قارساثئندا قاداعان-تايشئ دذنيةدةن كوشكةن ةدئ. كةكتئ جةثئستةن سوث كوپ ذزاماي قذتذلا-حان دا ولةدئ. بذدان سوثعئ جةردة قيات بئرلئگئ ئدئراعانئن كورةمئز. قابذل-حاننئث نةمةرةسئ ةسؤگةي-باحادذرعا تولئمدئ بيلئك جةتپةيدئ. قامباعاي حان ذرپاعئ تذگةل ءئرئ، ءارقايسئسئ وزئنشة بولئپ، ةشكئم ةشكئمگة جول بةرمةيدئ. سانئ ءبئرشاما، بودانئ كوپ تايجؤئت رؤئ بةرةكة-بئرلئكتةن ايرئلادئ. شئثعئس حان اتقا مئنةر قارساثدا قامباعاي حاننئث نةمةرةسئ، ادال-حان ذلئ تارعذتاي-قئرئلتذقتئث مارتةبةسئ كوتةرئلةدئ، ءبئراق ونئث ءوزئ بذكئل تايجؤئتقا ةمةس، ذلكةن رؤدئث ءبئر بولئگئنة عانا وكئم جذرگئزگةن ةكةن. ةل بيلةگةن تؤئستاس باؤئرلاردئث مةنمةن الاؤئزدئعئ اقئر تذبئندة قؤاتتئ تايجؤئت رؤئنئث ازئپ-تازؤئنا سةبةپ بولدئ دةپ تذيئندةيدئ راشيد-اد-دين ءوزئنئث بذل تاراپتاعئ ءسوزئن.

قاتاعان جانة قارئنداس قاؤئم

شئثعئسحان شةجئرةسئ بويئنشا، ونئنشئ اتا بودانشاردئث ةمشةكتةس اعالارئ - الان-قذبادان تؤعان بذعئ-قاتاعئ مةن بذقاتئ-سالجئ بار ةدئ عوي. بذعئ-قاتاعئدان قاتاعان رؤئ، بذقاتئ-سالجئدان سالجئعذت رؤئ باستاؤ الادئ دةگةنبئز. البةتتة، تاريحتئث ذزاق شةرؤئندة بيلئككة، بايلئققا جاقئن كةيبئر تذلعالاردئث اؤلةتئ ءوسئپ-ءونئپ، ؤاقئت وزا كةلة، تئكةلةي ذرپاقتارعا جونةكةي تاعئ قانشاما جذرت قوسئلئپ، رؤلئ ةلگة اينالؤئ - ادةپكئ قذبئلئس. ماسةلةن، راشيد-اد-ديننئث ناقتئ دةرةكتةرئنة قاراعاندا، شئثعئس حان جانة وعان جالعاس زاماندا، اينالاسئ ةكئ-ءذش اتا وتةر-وتپةستة، ةسؤگةيدةن تاراعان كةيبئر ذلداردئث ةركةك كئندئكتئ تذقئمئنئث ءوزئ جةتئ ءجذز، سةگئز ءجذز شاثئراققا جةتكةنئن كورةمئز. ياعني، رؤدئث ءتذپ اتاسئ سانالاتئن تذلعانئ مذلدة تةرئسكة شئعارؤعا بولمايدئ. سونئمةن قاتار، كيئز تؤئرلئقتئ كوشپةلئ جذرتتا ذلئستئث ذجئمئ، ةلدئث تذتاستئعئ ءذشئن قاتارلاس، قاناتتاس اعايئنداردئث باسئن قوساقتاپ، ءبئر اتاعا تةلي سالؤ، ءتئپتئ، مذلدة الئس، ايتةؤئر ءناسئل، تةگئ جاقئن رؤدئ ةمشةكتةس دةپ، قئزدان تؤعان دةپ ورتاق ذجئم قذرامئنا ةنگئزؤ - ذيرةنشئكتئ جاعداي بولعان. وسئ ورايدا، اتالمئش سالجئعذت رؤئنئث ءتذپ توركئنئ وعئز ءناسئلدئ سةلجذكتةن بوتةن ةمةس دةر ةدئك. IX-X عاسئرلاردا سئر بويئنا ئرگة تةپكةن، ودان ءارئ كئشئ ازياعا قاراي ويئسقان سةلجذكتئث ةرتةدةن ءبولئنئپ، اتا مةكةندة قالعان ءبئر بذتاعئ بذقاتئ-سالجئ اتانؤئ، كةيئنگئ ذرپاعئ قيات قذرامئنا تئركةلؤئ عاجاپ ةمةس. ال قاتاعان رؤئنئث اتاؤئ سةلةثگئنئث تومةنگئ اعئسئندا وث جاعالئقتان كةلئپ قذياتئن ؤدا وزةنئنئث حاتاعا تارماعئنا قاتئستئ دةپ شامالانادئ. ياعني، اؤةلدة سول ايماقتا تذرعان.

ءداستذرلئ شةجئرة بويئنشا ءبئر اتا، ءبئر انادان تارايتئن، تؤئستاس سالجئعذت پةن قاتاعان رؤلارئنئث جذبئ جازئلماعان. قونئس-مةكةنئ تاتارمةن جاپسارلاس، قذلئن كولئنئث ارعئ جاعئ، ارعذن وزةنئنئث بويئندا بولعان. تةرئستئك قئتاي پاتشالئعئمةن شةكارالئق ايماق. قالعان قياتتان شالعاي، ذنةمئ تاتارمةن ءبئر توپتا. ةجةلدةن-اق شذرشئتپةن جاعالاس. سول زامانداعئ سانئ ءبئرشاما، اتاقتئ، بةدةلدئ رؤلاردئث ةسةبئندة بولعان. العاش اسكةر جيئپ، تؤ كوتةرگةن تايتالاس زاماندا شئثعئس حان سالجئعذت پةن قاتاعانعا ارنايئ ةلشئ جئبةرةدئ. «جاقئن اعايئن تذرئپتئ، الئس جذرتتئث ءوزئ بئزگة قوسئلئپ جاتئر، قانئمئز ورتاق، اعالئ-ءئنئلئ تؤئسپئز، ةندئ تئزة قوسئپ، دوستاسايئق!» - دةيدئ. قاتاعان مةن سالجئعذت نوياندارئ كةلئسئمگة كونبةگةنئ ءوز الدئنا، قازانداعئ قؤئرداقتئ شومئشپةن بةتئنة شاشئپ، ةلشئنئ قورلاپ، قانشاما قاتتئ سوزبةن كةيئن قايتارادئ. جانة كوپ ذزاماي، شئثعئسحانعا قارسئ قاؤئم قاتارئنان تابئلادئ. ناتيجةسئندة، اعايئن اراسئنداعئ جاؤلئق ئمئراسئز سئپات الئپتئ.

باستاپقئدا تايجؤئتپةن، كةيئندة جذرياتپةن ءبئر وداقتا شايقاسقان ةكئ رؤ دا اؤئر جاعدايعا ذشئرايدئ. ايرئقشا قئرعئن تاپقان سالجئعذت بولادئ. اؤةلگئ قات-قابات جةثئلئستةن سوث امالسئز باعئنئشقا كةلةدئ دة، كوپ ذزاماي قايتا كوتةرئلئپ، شئثعئس حانمةن جانكةشتئ سوعئس اشقان نايماندارعا بارئپ قوسئلادئ. ويسئراي جةثئلئپ، تاعئ دا قئرئلادئ. ءبئراق مذلدة قذرئپ كةتپةگةن. سانئ ازايئپ، قارئمئ قايتقان سالجئعذتتئث قالعان بولئگئ ةرتةلئ-كةش جاثا ذلئستئث قذرامئنا قوسئلادئ، قاتارلاستار ئشئندة كةمشئن سانالعانئمةن، ةجةلگئ جورا بويئنشا، تؤئس ةسةبئنةن شئعارئلمايدئ، ونئث ءبئر بةلگئسئ - قياتپةن قذدالاسپايتئن راسئم كذشئندة قالعان ةكةن. بذدان سوثعئ داؤئرلةردة، تاثبالئ تاريحتا نوعاي ورداسئ جانة ءسئبئر حاندئعئنداعئ رؤلار قاتارئندا اتالادئ، ال نوعايلئ مةن ءسئبئر - التئن وردانئث بولشةك مذراگةرئ ةكةنئ بةلگئلئ، ياعني سالجئعذت - جوشئ ذلئسئنئث قذرامئندا بولدئ دةگةن ءسوز. مذنئث تاعئ ءبئر ايعاعئ - كةيئنگئ باشقذرت حالقئنئث ئشئندةگئ، ءوزئنئث ءتذپ اتاؤئن ساقتاعان شاعئن رؤ. تاعئ ءبئر دةرةك - ةجةلگئ سالجئعذت (سالدجاك) بذگئنگئ تؤئستاس تئبا حالقئنئث قذرامئندا دا ءجذر ةكةن.

ةگئزدةس قاتاعان قاؤئمئنئث تاعدئرئ باسقاشا قالئپتاسادئ. الدةنةشة مايداندا ويسئراي جةثئلگةنئمةن، كةيئنگئ، نايمان سوعئسئنان تارتئنئپ قالعان، ةث باستئسئ - ذلكةن ءبئر بولئگئ الةيئم-تالةيئمدة كةرةي توعرئل (وث) حانعا قوسئلئپ، ودان شئثعئس حانعا وتكةن قاتاعان كوپ ذزاماي قايتا وثالادئ. جوشئ ذلئسئ مةن شاعاتاي ذلئسئ، وعان جالعاس حاندئقتار قذرامئنداعئ بةلدئ رؤلاردئث ءبئرئ بولادئ. اسئرةسة قازاق ورداسئندا ايرئقشا كذشكة جةتةدئ. XVII عاسئردئث باسئندا وثتذستئك وثئردة تؤ كوتةرئپ، تاشكةنت، سايرامعا بةكئنگةن تذرسئن حان ةث الدئمةن وسئ، سانئ كوپ، جاؤئنگةر قاتاعان رؤئنا ارقا سذيةپتئ. قاتاعان تذرسئن حان اتانعان. اقئرئ، تذرسئن حان ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم حاننان كذيرةپ جةثئلگةندة، قاتاعان رؤئ جاپپاي قئرعئنعا ذشئرايدئ، قالعان ازعاناسئ باسقا رؤلاردئث اراسئنا تاراتئلادئ؛ ءبئرقانشاسئ بوسقئن تاؤئپ، بذقار حاندئعئنئث شةگئنة قاشادئ. بذدان ءبئراز بذرئن قاتاعاننئث ذلكةن ءبئر بولئگئ شئعئس تذركستانعا قونئس اؤدارعان ةدئ، ولار ةسئم حاننئث وسئ ولكةدةگئ سوعئستارئندا توزعئنعا ذشئراعان بولاتئن، ال بذقار حاندئعئندا پانا تاپقان قاتاعان كةيئندة وزبةك حالقئنئث قذرامئنا قوسئلادئ. بذل تاراپتاعئ قاتاعاننئث باسئم كوپشئلئگئ سولتذستئك اؤعانستاندا ورنئعئپ، XIX عاسئردئث ورتا شةنئنة تامان قذندئز ايماعئندا ذلكةن بيلئككة جةتئپ، بذكئل ؤالايات، تاقاؤ توثئرةككة ءامئرئن جذرگئزةدئ. ال قاتاعاننئث قازاق اراسئنداعئ، ءوزئنئث تؤما ةسئمئن ساقتاعان شاعئن ءبئر توبئ قوثئرات تايپاسئ، جةتئمدةر رؤئنئث قذرامئنا ةنئپتئ.

قازاق شةجئرةسئندة باياعئ قاتاعاننئث ءبئر تارماعئ شانئشقئلئ ةسئمئمةن ساقتالعان دةگةن ذعئم بار. شئن مانئسئندة، ايتتئق، شانئشقئلئ - ةجةلگئ قيات تايپاسئنئث قذرامئندا بولعان شانشئعذت رؤئنئث جالعاسئ. سانئ از، نةمةسة ءارقيلئ سةبةپپةن ازايعان اتالاردئث باسقا، ذلكةنئرةك رؤ قذرامئنا ةنؤئ - قالئپتئ جاعداي. بالكئم، قاتاعان دةربةستئگئ كةزئندة شانئشقئلئ وسئ تايپاعا كئرئككةن شئعار. ةلدئث ةسئندة قالعانئ - سودان. الاش شةجئرةسئ شانئشقئلئ، قاتاعان، قاثلئ ذشةؤئن ءبئر اتا - قوعامنان تاراتادئ. تاريحي دةرةكتةرگة قاراساق، قاثلئ - مذلدة باسقا تاراپ - قئپشاق دالاسئندا قالئپتاسقان تايپا. ءيا، ايتپاقشئ، قاثلئنئث قذرامئنداعئ ءبئر اتا - شانئشقئلئ ةسئمئندة، ال كادئمگئ شانئشقئلئنئث ءوزئنئث ءبئر تارماعئ - قيات ةكةن. مئنة، وسئنداي جاعدايلاردئث بارلئعئ دا رؤلئق، تايپالئق بئرلةستئك تةك اتالئق-جذية، انالئق-جذية عانا ةمةس، ساياسي، الةؤمةتتئك نةگئزدة جانة قذرالاتئنئن ايقئنداسا كةرةك.

وسئ رةتتة، راشيد-اد-ديننئث «تذگةل تاريحئ» جانة «قاستةرلئ شةجئرةدة» نيرؤن بئرلةستئگئنة تئركةلگةن قيات نةگئزدئ رؤلاردئث كةيبئرئنة توقتالا كةتةيئك، اتاپ ايتقاندا: بارئن جانة ارؤلات، كةنةگةس قاتارئ...

شةجئرة بويئنشا، بارئن رؤئنئث ءتذپ اتاسئ - بودانشاردئث قذمادان تؤعان بةل بالاسئ باعرئداي. بارئن قيات اؤلةتئندة ةكئنشئ قاتار سانالسا دا، قذرمةتتةن قالماعان. بايكولدئث تذستئك-باتئسئ، اثقارا وزةنئنئث سول جاق قاباعئندا قونئستانعان ةكةن. ذلئستئ ذيئستئرؤ كةزةثئندة، باستاپقئدا كةيبئر تاپتارئ قايشئ كةلگةنئمةن، كوپ ذزاماي تذگةلدةي شئثعئس حان جاعئنا وتةدئ. بذدان سوثعئ جورئقتار كةزئندة قول باستاعان نوياندار كوپ شئققان. شئثعئس حان بارئن رؤئن بودانشار تذقئمئنئث بورجئگةننةن سوثعئ اتالئ اؤلةتئ ساناپ، كوز كورگةن قذرمةتتئ اقساقالدارئن ءتوردئث توبةسئنة وتئرعئزادئ ةكةن. التئن وردادان سوثعئ قازان جانة قئرئم حاندئقتارئندا بارئن بةكتةرئ وردانئث ءتورت تئرةگئنئث ءبئرئ سانالئپ، قاشاندا بيلئك باسئنان تابئلعان.

بارئن تابئنان شئثعئس حاننئث تؤئ استئندا بولعان، قول باستاعان بارئنتاي-قورشئ-نويان، مذثقال-تذرقان-نويان، اعايئندئ ناياقا-نويان مةن الاق-نويان ةسئمدةرئ بةلگئلئ.

راشيد-اد-ديننئث ايتؤئنشا، بارئنمةن جاقئن تؤئس رؤلاردئث ءبئرئ - دذربةن. شئثعئس حاننئث باستاپقئ كةزةثئندة تايجؤئت جاعئندا بولعان، كوپ قارسئلئق جاساعان. اقئرئ جةثئلئپ، كةشؤ الئپ، ذلكةن ذلئس قذرامئنا قوسئلعان. كةيئننةن داشتئ-قئپشاققا، تاتار اتئنئث تذياعئ جةتكةن باسقا ايماقتارعا دا كةثئنةن تارالئپتئ. تاريحي دةرةكتةردة التئن وردا مةن شاعاتاي مةملةكةتئ ئدئراعاننان سوثعئ حاندئقتار قذرامئنداعئ رؤلار قاتارئندا اتالادئ. داشتئ-قئپشاقتاعئ دذربةن قاؤئمئنئث باسئم كوپشئلئگئ XV عاسئردئث سوثئندا شايباني حانمةن بئرگة ورتا ازياعا اؤادئ دا، كةيئندة دذرمةن اتئمةن وزبةك حالقئنئث قذرامئنا قوسئلادئ.

كةزئندة اتاقتئ راشيد-اد-دينگة شئثعئس حان تاريحئ جانة بذكئل ةكة ذلئس شةجئرةسئنة قاتئستئ مول ماعلذمات بةرگةن ذلذع ءامئر بولات-اكا وسئ دذربةن رؤئنان.

ةجةلگئ شةجئرة قيات-نيرؤن تابئنئث باسئم كوپشئلئگئن بودانشاردئث شوپشةگئ قايدؤ-حاننان تاراتادئ. ذلكةن ذل بايسذثقاردان باستاؤ الاتئن شئثعئس حاننئث تئكةلةي اؤلةتئ تؤرالئ ايتتئق. ةكئنشئ ذل شاراقا-لينگذمنةن تايجؤئت رؤئ ءوسئپ-ونةدئ دةدئك. كةنجة ذل شاؤجئن-قذقذر - ءئرئلئ-ؤئقتئ سةگئز رؤدئث اتاسئ سانالادئ. بذلار: «تذگةل تاريح» بويئنشا - قارتاقان، سيجؤئت، «قاستةرلئ شةجئرة» بويئنشا - قونقوتان، ارؤلات، ورونار، سذنيت، قابتذرقاس جانة كةنةگةس.

سيجؤئت تؤرالئ ناقتئ دةرةك - بذل رؤدئث مذثگةدؤ-نويان باستاعان ذلكةن ءبئر بولئگئ اؤةلدة جوشئ حانعا ةنشئگة بةرئلةدئ، ودان سوث باتؤ حان اسكةرئنئث قذرامئندا بولادئ، التئن وردا شةگئندة تذراقتايدئ جانة كةيبئر وكئلدةرئ بيئك ءمانساپقا جةتئپتئ.

راشيد-اد-دين ءوز تاريحئندا قونقوتان مةن ارؤلات ةكةؤئن نيرؤن-قيات اؤلةتئنةن تئسقارئ، ءذراؤئت رؤئنئث ةكئ تارماعئنا جاتقئزادئ. قايتكةندة دة قونقوتان - قياتپةن قوثسئ قونعان، قارئنداس اتا ةكةنئ كورئنةدئ. ال ارؤلات - شئثعئس حان ءداؤئرئ جانة ودان سوثعئ زاماندا قولباسئ نويان، بةلگئلئ بةكتةر شئققان ئرگةلئ رؤ بولعان. ءذراؤئتتئث ءذشئنشئ تارماعئ ذلكةن اتا ةسئمئمةن، ءذراؤئت-كةلةثگئت اتالادئ. سذنيت رؤئ دا وسئ ارؤلات قاتارلاس، ذلكةن تذلعالار شئققان بايئرعئ اتالاردئث ءبئرئ. قابتذرقاس پةن كةنةگةس ءدال وسئ تاثبادا «تذگةل تاريحتا» اتالمايدئ، ءبئراق جازئلؤئ ذيلةس، «قابتارؤن»، «كةلةنگيت» دةگةن اتاؤلار بار، ناقتئلاپ وقئساق، قابتذر، كةلةثگئ بولار ةدئ؛ مذنئث ءبئرئ - سذنيتتةن بولئنگةن اتا، ةكئنشئسئ - ءذراؤئتتئث كئشئ تارماعئ. كةيئنگئ دةرةكتةردة ماناعئ قارتاقان، وسئ قابتذرقاس اتالا قويمايدئ، ال كةنةگةس - داشتئ-قئپشاقتاعئ بةلگئلئ رؤلار ساناتئندا جذرةدئ. كةيئندة وزبةك، نوعاي حالئقتارئنئث قذرامئنا ةنگةن. قازاقتا نايمان سارجومارت ئشئندةگئ شاعئن اتا.

ال وسئ قاتارداعئ سيجؤئت، ارؤلات (ارلات)، سذنيت، ءذراؤئت رؤلارئ جوشئ ذلئسئندا دا، شاعاتاي ذلئسئندا دا بةرئك ئرگة تةپكةنئن كورةمئز. ذلذع ذلئستار ئدئراعاننان سوثعئ كةزةثدة كيئز تؤئرلئقتئ كوشپةندئ جذرت قذرامئندا قالا بةرةدئ، ؤاقئت وزا كةلة كةيئنگئ قازاق، وزبةك، قئرئم-تاتار، نوعاي حالئقتاردئث قذرامئنا ءسئثئسئپ كةتكةن.

اتالمئش رؤلاردان شئثعئس حان زامانئندا ايرئقشا بةلگئلئ تذلعالار: قونقوتان كوكةشئ باقسئ، ارؤلات باؤئرشئ-نويان، ءذراؤئت باداي مةن قاشلئق، سيجؤئت مذثگةدؤ-نويان، كةنةگةس قذنان-نويان، سذنيت قادان-كةبتةؤئل جانة بذدان كةيئنگئ كةزةثدةگئ تاريحتان دا تانئمال سذنيت شورماعان-نويان بولدئ.

راشيد-اد-دين وسئ قاتارداعئ، تذمبينة تذقئمئنان تئس، ءبئراق نيرؤن اؤلةتئنة جاتاتئن تاعئ ةكئ رؤعا ورئن بةرگةن. بذلار - سؤقان جانة كذنعيات، سوثعئ اتاؤدئث توركئنئ قيات سوزئنةن تؤئنداعانداي. بذل ةكئ رؤ شئندئعئندا دا قيات تايپاسئنئث شاعئن اتالارئ ةكةن، بورجئگةن تذقئمئنا تئم جاقئن بولسا كةرةك، شئثعئس حان تايجؤئتپةن اشئق كذرةسكة بةكئنئپ، اسكةر جيناي باستاعاندا جذرتتئث الدئمةن جةتئپ، اقئرئنا دةيئن سةرتتةن تايمايدئ، باستاپ كةلگةن كذنعيات داكي-باحادذر ةكةن. بذل ةكئ اتانئث دةرةگئن كةيئنگئ تاؤاريح، شةجئرةلةردةن ذشئراتا المادئق. ءبئراق جويئلعان جوق، تؤئستاس كوپتئث ئشئندة كةتتئ دةگةن ءسوز.

(جالعاسئ بار)

سوڭعى جاڭالىقتار