م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ءذزئندئ. ءذشئنشئ تاراؤ. شئثعئس حاننئث اتا-تةگئ

«قازاق رؤحانياتئ» پورتالئ مذحتار ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» دةرةكتئ تاريحي حيكاياسئنئث «ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار» اتتئ تاراؤئنان ذزئندئلةر بةرة باستاعان ةدئ. جازؤشئنئث تايپالار مةن رؤلارعا قاتئستئ تولئمدئ شةجئرة تارقاتؤئ بارئسئندا شئثعئس حاننئث اتا-تةگئنة قاتئستئ تذستار دا ذشئراسئپ قالاتئندئقتان، ءبئز بذل تاقئرئپ ذعئمدئ بولا ءتذسؤئ ءذشئن، ءبئرئنشئ كئتاپتاعئ «شئثعئس حاننئث اتا-تةگئ» اتتئ ءذشئنشئ تاراؤئن دا وقئرمان نازارئنا قوسا ذسئنعاندئ ءجون كورئپ وتئرمئز.
None
None

م.ماعاؤين بذل تاراؤدا «الةمدة اتا-باباسئن بورئدةن تاراتاتئن بئردةن-ءبئر حالئق - تذركئ تةكتئ قاؤئم بولسا، سايئپقئران شئثعئس حاننئث ءتذپ اتاسئ دا بورتة-شةنة، ياكي كوك-ءبورئ. ونئث اتا-بابالارئنئث بارلئعئنئث ةسئمئ - ةجةلگئ تذركي نةگئزئندة، دةمةك شئثعئس حان دا تذركئ جذرتئنا بوتةن ةمةس» دةگةن ءؤاجدئ ويدئ ورتاعا تارتادئ.

شئثعئس حاننئث اتا-تةگئ

ةجةلگئ اثئز، ءداستذرلئ شةجئرةنئث ايتؤئنشا، اؤةل باستا - ادام-اتا مةن حاؤا-انا. ادام-اتا جةر بةتئنة كئسئ وعلئنئث وركةنئن سةؤئپ، ءوزئنئث قئرئق مئث ذرپاعئن كورئپ، دذنيةدة مئث جئل جاساپ، باقيعا كوشةدئ. سودان سوث تاعئ نةشةمة اؤلةت، نةشة مئث جئل ءوتسئن. نذق پاتشانئث زامانئ تؤادئ. ةكئ ءجذز ةلؤ جئلعئ بةيبئت عذمئردان سوث، پايعامبارلئق قونئپتئ. از، كةم ةمةس، تؤرا جةتئ جئل بويئ، جةر بةتئن جايلاعان، ءوز دارگةيئندةگئ حالئقتئ ئزگئلئككة ذندةيدئ. ءبئراق ازعان، توزعان، بئلئققا باتقان جذرت ةشبئر يكةمگة كةلمةيدئ، وثالؤ ورنئنا وثدئ قاسيةت اتاؤلئدان ايرئلئپ، كذن وزعان سايئن قذلدئراي تذسةدئ. اقئرئ... توپان سؤئ. كذنالئ قاؤئم تذگةلئمةن عارئق بولدئ. جةر بةتئندةگئ تئرشئلئك جاثعئرئپ، قايتادان باستالؤئ كةرةك ةكةن. ءيا، جئبئرلاعان قذرت، قئبئرلاعان قذمئرسقادان - دذثكيگةن پئل مةن كاؤكيگةن كاركيدةنگة دةيئن. سودان سوث، اللا تاعالا نازارئنان تاستاماعان ادام اؤلةتئ - جاثا، ادال ءارئ اقيقات عذمئردئث باستاؤئ نذقتئث ءذش ذلئ: سام، حام، يافةس. كوپكة بةلگئلئ، سامنان - عاراب، پارسئ جذرتئ، حامنان - زاثگئ تةكتئ ءناسئل تارايدئ. ال يافةس... كةلتةدةن قايئرساق، سةگئز ذلئ بولئپتئ، ةث ذلكةنئ ءارئ مذراگةر پاتشا - تذرئك ةكةن. ةدئل-داريانئث بويئنا كةلئپ قونئستانادئ. ذرپاعئ ءوسئپ-وركةندةيدئ، ةدئلدئ ةندةپ، التايدان اسئپ توگئلئپ، بذتكئل ذشان دالاعا جايئلادئ. تذرئكتئث بةسئنشئ ذرپاعئ - الئنشا. الئنشا حاننئث ةگئز تؤعان ةكئ ذلئ بولدئ: ءبئرئ - تاتار، ءبئرئ - موعول. موعولدان - كةيئندة موثعول اتانعان جذرت تارايدئ، ال تاتاردان بذكئل تذرئك ناسئلدةس تايپالار باستاؤ الئپتئ.

ءالقيسسا، تاعئ نةشةمة ءجذز، بالكئم، نةشة مئث جئلدان سوث، تذرئك-تاتار اؤلةتئ الدةبئر كذشئ باسئم ءارئ تذتقيئلدان تيگةن جاؤمةن اراداعئ اياؤسئز سوعئستا تذگةلدةي قئرعئن تاؤئپتئ. تةك بولاشاق ءومئر جئپتئگئ عانا ذزئلمةگةن. وسئ ارادا ةسكئلئكتئ شةجئرة بايئبئ ءبئر، بايانداؤئ ءارقيلئ ةكئ ءاپسانا ذسئنادئ. ءبئرئنشئ ءاپسانا - تذتاس تذرئك قاؤئمئنان جالعئز جاس بالا عانا ءتئرئ قالئپتئ... ةكئنشئ ءاپسانا - بذكئل ذلئستان ةكئ-اق جئگئت امان قذتئلئپتئ...

... ءتئرئ قالعان بالا - توعئز جاسار ةكةن، جاؤ اسكةرئ باسئن كةسپةي، ةكئ اياق، ةكئ قولئن قاتارئنان شاؤئپ، قوعالئ كول جاعاسئنا تاستاپ كةتةدئ. بالانئ كورگةن قذرتقا، ياعني قانشئق ءبورئ جالاپ، جاراسئن جازادئ، ةت اكةپ بةرئپ، اشتئقتان قذتقارادئ. كوپ ذزاماي، باياعئ بالانئث ءتئرئ قالعانئن ةستئگةن جاؤ پاتشاسئ ةندئ ءبئرجولا ولتئرؤگة ارنايئ جاساق جئبةرئپتئ. بذل اسكةر ئزدةگةن كئسئسئن وثاي تابادئ، قاسئنداعئ قاسقئردئ دا كورةدئ. ةندئ بالا دةپ اياماي، كةسكئلةپ ءولتئرئپتئ، ءبورئنئ دة ولتئرمةك ةكةن، ول قاشئپ، قذتئلئپ كةتةدئ. قذرتقا ءبورئ سول قاشقاننان قاشئپ، التاي تاؤئنا جةتةدئ. وسئ تاؤداعئ قذزار شئثداردئث اراسئنداعئ، جان جةتپةس، اؤماعئ الدةنةشة ءجذز شاقئرئم، وتئ مول، سؤئ مول جازاث اثعارعا كةلئپ تذراقتايدئ؛ قذرتقا ماناعئ بالادان جذكتئ كةتكةن ةكةن، ةندئ بةيبئت يةندة، كةث، تةرةث ذثگئردة قاتارئنان ون ذل تاؤئپتئ. بذل ون ذل وسةدئ، جةتةدئ، تذگةل باتئر بولادئ. ءار تاراپتان قالئثدئق اكةلئپ، ءذيلئ، كذيلئ بولئپ، ءوسئپ، ونة باستايدئ. وننئث ئشئندةگئ ابدان تؤعان بئرةؤئنئث اتئ - شةنة ةكةن، ياعني ءبورئ. بذل شةنة حان بولئپ، وردا تئگئپ، التئن ايشئق ءبورئ باستئ تؤ كوتةرةدئ. بذكئل ءبورئ اؤلةتئ وركةندةپ، تايپالئ ةلگة اينالادئ. بئرنةشة ذرپاق وتكةن سوث، بذكئل ذلئسئمةن، تاس قياداعئ ذثگئرلئ اثعاردان كةث دذنيةگة قايتا شئعئپتئ...

... قئرعئن تاپقان بذكئل ذلئستان الدةقالاي امان قالعان ةكئ جئگئت ايةلدةرئن ةرتئپ، جاؤدان قاشقان بةتئ سةثگئر تاؤلارعا جةتةدئ. تاس قيا، بيئك شئث، قالئث ورماندئ تاؤ ئشئنة قوثئر اث سالعان جالعئزاياق سوقپاقپةن ارةث-پارةث ءوتئپ، وتئ مول، سؤئ مول كةث اثعارعا شئعادئ. بذل جةردئث اتئ - ةرگةنة-قوث ةكةن، ماعناسئ - ةرنةؤدةگئ، ياعني قذز استئنداعئ جازاث. ال ةكئ جئگئتتئث ةسئمدةرئ - نذكذز جانة قيان ةكةن. نذكذز بةن قيان وسئ ةرگةنة-قوثدا ةركئن تئرشئلئك كةشةدئ، ذرپاقتارئ ءوسئپ، ونةدئ، بئرنةشة اتادان سوث تايپالئ ةلگة اينالادئ، ةندئ بايتاق اثعارعا سئيماي، سئرتتاعئ كةث دذنيةگة جول ئزدةيدئ. بذل كةزدة باياعئ قذز - قياداعئ سوقئر سوقپاق وشكةن، بئتةلئپ العان، توثئرةك تةگئس جابئق. اقئرئ، امال تابئلعانداي كورئنةدئ. جان-جاقتان قورشاعان تاؤدئث جذقالتاث ءبئر تذسئ تذتاستاي تةمئر ةكةن، سول تةمئر تاؤدئ ةرئتئپ، اعئزئپ، جول اشؤعا شةشئنةدئ. جةتپئس قارا سويئپ، بئتةؤ سئدئرئلعان جةتپئس تةرئدةن جةتپئس كورئك جاسايدئ. مولئنان اعاش قذلاتئپ، كومئر جينايدئ. سودان سوث ةتةگئنة كومئر مةن اعاشتئ كوبئنةن ءذيئپ، جةتپئس كورئكپةن قاتارئنان ذرلةپ، الاپات قئزؤمةن تةمئردئ بالقئتئپ، ةرئتة باستايدئ. اقئرئ، قانشاما مةحناتتان سوث تةمئر تاؤدئ تةسئپ، سئرتقئ دذنيةگة جول اشئپتئ...

حوش. ةكئ اثئزدئث ءتذيئنئ - بئرةؤ-اق. قئرعانعا ذشئراعان، تارشئلئقتا قالعان ءبورئ اؤلةتئ، ياعني تذرئك قاؤئمئنئث جاثا، ةرلئك، ةلدئك عذمئرئ باستالئپتئ. كةث دذنيةگة شئققان قايراتتئ، قؤاتتئ جذرت ةندئ جارتئ الةمگة بيلئك جذرگئزؤگة ءتيئس!

ءالقيسسا، باستاپقئ اثئزداعئ، اسقار التايدئث تةرةث قويناؤئنان شئققان قاؤئمنئث باستئ كئسئسئ - شةنة ةدئ عوي. قئتاي دةرةكتةرئ اشينا دةپ جازادئ؛ ا-شةنة، ياعني ئزگئ، يگئ، ءمارت شةنة - اسئل ءبورئ. ةكئنشئ اثئزداعئ، ةرگةنة-قوثنان تةمئر تاؤدئ تةسئپ وتكةن جذرتتئث ئشئندةگئ وزگةشة ءبئر تذلعا - بورتة-شةنة، ياعني، بورتة-قاسقئر، كوكشؤلان-ءبورئ. ةكةؤئ - ءبئر-اق كئسئ، بذكئل تذرئك ناسئلئنئث ةجةلگئ توتةم-پئرئ - ءبورئنئث ءوزئ بولماسا دا، سول اتپةن ايگئلئ، كةيئنگئ زاماندا اثئزعا كوشكةن، ءسوز جوق، تاريحي تذلعا. قايتكةندة دة، ذرانعا، تؤعا اينالعان، ءداستذرلئ، قالئپتئ تانئمنئث ناقتئ تذرعئسئ. سونئمةن، اؤةلدةگئ اناسئ دةثئز، كةيئندةگئ اتاسئ دةثئز، اثئز بةن شةجئرة بويئنشا جانة رؤحاني ذعئمدا بذكئل تذرئك ءناسئلئ كوك-بورئدةن تارايدئ. بذل كوك - ءتذس قانا ةمةس، اسپان، ياعني جاراتؤشئ قذدئرةت. كوك-ءبورئ - اسپان القاعان بابا.

اثئز، شةجئرة عانا ةمةس، دةرةكتئ سانالاتئن تاؤاريحتا الةمدئ تئتئرةتكةن سايئپقئران شئثعئس حاننئث ءتذپ اتاسئ - وسئ كوك-ءبورئ. بورتة-شةنة. ايتتئق، قئسپاقتاعئ تار قونئستان كةث دذنيةگة شئققان جاثا ذلئستئث كورنةكتئ كئسئلةرئنئث ءبئرئ ةكةن. ءبئرشاما قاؤئمدئ بيلةگةن كوسةم. ماناعئ ةكئ ارئستئث ءبئرئ - قيان اؤلةتئنةن. ونان وزةنئنئث باسئ، بذرقان-قالدذن تاؤئندا ئرگة تةؤئپتئ. سول جةردة ءوسئپ-ونةدئ. قذرمةتئ ارتادئ، بيلئگئ كذشةيةدئ. بئرنةشة قاتئنئ، قانشاما بالاسئ بار ةكةن. ال اؤةلگئ، قئزداي العان قوساعئ، باس بايبئشةسئنئث اتئ - قذبا-مارال. بورتة-شةنة مةن قذبا-مارال - ةسئم عانا ةمةس، توتةم، كية. كةيئنگئ ءبئر زاماندا، جارتئ الةمدئ جاؤلاپ وتئرعان قذدئرةتتئ شئثعئس حان، ادةپكئ قاماجاؤ-اثشئلئق كةزئندة قورشاؤدا قالعان ءبورئ مةن مارال اتاؤلئنئ تذگةل بوساتئپ قويا بةرئپتئ دةگةن دةرةك ساقتالعان. وسئ بذعئ-انا مةن كوك-بورئدةن تؤعان ذلكةن ذل باتاشئ بيئك مارتةبةگة جةتةدئ، حان اتانادئ. باتاشئ-حاننئث ورنئن باسقان بالاسئ تاماشئ-حاننئث بةس ذلئ بولئپتئ، ذلكةنئ ءارئ مذراگةرئ - قورئشار-مةرگةن. قورئشار-مةرگةننئث ذلئ - قذجام-بوراعذل. ونئث ورنئن باسقان ذلئ - ةكة-نيدذن. ةكة-نيدذننةن - سئم-ساؤشئ، ودان - قالئ-قارشئ. قالئ-قارشئنئث ذلئ - بورجئگةتاي-مةرگةن، ونئث ذلئ - تورعولجئن-بايان. بذل كةزدة بورتة-شةنة اؤلةتئ كةثئنةن جايئلئپ، بذرقان-قالدذننان تارالئپ اعاتئن ءذش سؤ - ونان، كةلذرةن، تولئ وزةندةرئنئث بويئن مةكةندةپ جذرگةن ةكةن. سول تورعولجئن-باياننئث اقساؤئر، ازبان كذلئك ةكئ اتئ، دذبا-سوقئر جانة دوبذن-بايان ةسئمدئ ةكئ ذلئ بولئپتئ. دذبا-سوقئردئث ماثدايئندا ءذش كوش جةردةن كورةتئن قاراقتئ جالعئز كوزئ عانا بار. ةكئ جذيرئككة مئنگةن اعايئندئ ةكةؤئ كذندةردئث كذنئندة بذرقان-قالدذن تاؤئنئث باسئنا شئقتئ. دذبا-سوقئر توثئرةككة تةسة قاراسا، تذثگةلئك قورئعئنا قاراي ءبئر بولةك جذرت كوشئپ كةلة جاتقانئن كوردئ. كوردئ دة ايتتئ: «كوشكةن جذرتتئث ئشئندة، قاراعاي اربا ذستئندة، قالباعاي شاتئر استئندا ءبئر ئزگئ ءارئ بةكزات قئز وتئر، باسئ بوس بولسا، ساعان ايتتئرايئق»، - دةيدئ دة ءئنئسئ دوبذن-باياندئ كورئپ كةلؤگة جئبةرةدئ. بارسا، بذل - قورالاس رؤئ، قورئ-تذمةت ايماعئنا سئيئسا الماي، ةندئ جةرئ جايلئ، اثئ مول دةپ ةستئپ، بذرقان-قالدذنعا قاراي بةتتةپ كةلة جاتقان قورئلارتاي-مةرگةننئث كوشئ ةكةن. يباداتتئ ارؤ قئزئنئث اتئ - الان-قذبا، باسئ بوس كورئندئ. دوبذن-بايان سول ارادا قذدا ءتذسئپ، كوپ ذزاماي وسئ الان-قذباعا ذيلةنئپتئ. الان-قذبا ةكئ ذل تابادئ، بةلگذنوتاي، بوگذنوتاي دةگةن. كوپ ذزاماي دذبا-سوقئر قايتئس بولادئ. ارتئندا قالعان ةرةسةك ءتورت ذل اعالارئن سئيلاماي، بولئنة كوشئپ كةتئپتئ.

بئردة دوبذن-بايان اث اؤلاپ، توعذشاق دةگةن قئرقاعا شئعادئ. الدةبئر ذراثقاي اتئپ العان قذنان بذعئسئن سويئپ، توستئگئن وتقا قاقتاپ جاتئر ةكةن. «نوكةردةن شئرالعئ؟!»- دةيدئ دوبذن-بايان. اثشئ «الا عوي» دةپ، بذعئنئث تةرئسئ مةن كةؤدة تذسئن وزئنة قالدئرئپ، قالعانئن دوبذن-بايانعا بةرةدئ. دوبذن-بايان بذعئنئ بوكتةرئپ الئپ، قايتئپ كةلة جاتقاندا بالا جةتةكتةگةن ءبئر جارلئعا جولئعادئ. «سةن كئمسئث؟» - دةپ سذرايدئ. «مةن باياؤئت ماعالئق دةگةن بولام. اشتئقتان ارةث كةلةم. اناؤ اثنئث ةتئنةن تاتئرساث، ساعان مئنا بالامدئ بةرةر ةدئم»، - دةيدئ. دوبذن-بايان ماقذل كورئپ، قذنان بذعئنئث ءبئر سانئن بذزئپ بةرةدئ دة، بالانئ الئپ، ذيئنة اكةلئپ، جالشئ قئلئپ قويادئ. سودان، ءبئر ؤاقئتتا جاسئ كةلمةگةن دوبذن-بايان دا ولةدئ. الان-قذبا جةسئر قالئپتئ.

ارادا از با، كوپ پة، ؤاقئت وتكةندة تاثعاجايئپ ءئس بولادئ. بئردة ءتذن ئشئندة، الان-قذبا ذيئقتاپ جاتقاندا شاثئراقتئث جابئعئنان اپپاق شاپاق شئعادئ دا، ونئث نذرئ تذپا-تؤرا ايةلدئث قذرساعئنا تذسةدئ. ةس پةن ءتذستئث اراسئندا ءبارئن انئق اثداعان الان-قذبا تاثئرقاؤ مةن ذرةي ارالاس قالئپتا ارةث ويانادئ، ءبئراق بولعان جاعدايدئ ةشكئمگة ايتپايدئ. كوپ ذزاماي، جةسئر ايةل ءوزئنئث جذكتئ بولئپ قالعانئن بئلةدئ. ايئ، كذنئ جةتئپ تؤعان بالانئث اتئن بذعئ-قاتاعئ قويئپتئ. ءبئراق عاجايئپ وسئمةن توقتامايدئ. قذرساعئنا تاعئ دا نذر توگئلئپ، تاعئ ءبئر ذل تابادئ. ونئث اتئن بذقاتئ-سالجئ قويئپتئ. ءسئرا، ءذشئنشئ مارتةدة، عاجايئپ ساؤلة - ةلةستئ كئسئ بةينةسئندة كورئنئپتئ. نذرعا شومعان جيرةن شاشتئ اقسارئ ادام قاسئنا كةلئپ جاتئپ، قذرساعئن سيپاپ نذرئن سئثئرةدئ دة، تاثعا جاقئن سابالاق سارئ توبةت كةيپئندة ةسئكتةن شئعئپ كةتةدئ. بذل جولعئ تؤعان بالانئث اتئ - بودانشار ةكةن. ءناسئلئ نذردان جارالعان دةپ اسپةتتةلگةن سايئپقئران شئثعئس حاننئث ونئنشئ باباسئ. (قازاق اثئزدارئ شئثعئس حاننئث تذپا-تؤرا ءوزئن نذردان جاراتادئ.) ءسويتئپ، دوبذن-باياننئث شاثئراعئندا، الان-قذبادان تؤعان بةس ذل قاتارئنان ءوسئپ جاتادئ.

اقئرئ، ناقتئ اكةسئ بار، ةرةسةك ةكئ ذل بولةكتةنة باستايدئ. ءوزارا كذثكئل سوزدة: «مئنا سوثعئ ءذش ذل قايدان كةلدئ؟ اكةمئز ولگةن، تاقاؤ جةردة ونئث اعا-ءئنئسئ نةمةسة باسقاداي جاقئن تؤئسئ جوق. تةك جالشئ باياؤئت ماعالئق قانا بار. ءسئرا، مئنا ذلدار سودان تؤعان شئعار...» - دةپ توپشئلايدئ.

بذل جاعدايدئ اثداعان الان-قذبا بئردة كوكتةمةدة ذيتئلگةن قويدئث سارئ-الا سذرئن مولئنان اسئپ، بةسةؤئنئث الدئنا تارتادئ. سودان سوث، قاتار وتئرعان كةزدةرئندة ءارقايسئنا ءبئر-ءبئر ماساق شئبئق بةرئپ، كانة، سئندئرئثدار دةپتئ. ذلكةنئ دة، كئشئسئ دة وپ-وثاي سئندئرادئ. سودان سوث بةس شئبئقتئ بئرئكتئرة بايلاپ، ةندئ وسئ بئتةؤ بةس ماساقتئ سئندئرئثدار دةيدئ. ةشقايسئسئ سئندئرا المايدئ.

سوندا الان-قذبا ايتتئ دةيدئ: «سةندةر، ةكئ ذلكةنئم، بةلگذنوتاي، بوگذنوتاي، كوثئلدةرئثدة كئرنة بار. مئنا ءذش ذل قايدان كةلدئ دةگةن كذمان ورئندئ. ةندئ ايتايئن...» سودان سوث عاجايئپ جاعدايدئث سئرئن اشادئ. جانة ايتئپتئ: «بذل ذشةؤئ - ءتاثئرئنئث القاؤئمةن نذردان جاراتئلعان. قايمانا قاراشئ جذرتتان وزگةشة تؤمئسئ بار. ةرتةث بذلاردئث اؤلةتئ ةل يةسئ، حانداردئث حانئ بولادئ!» - دةيدئ. تاعئ دا ايتئپتئ: «سةندةر، بةس وعذل، بةسةؤئث دة مةنئث قذرساعئمنان شئقتئثدار. ةگةر ءارقايسئث وزئثشة بةت-بةتئثمةن جذرسةثدةر، جاثاعئ جالعئز شئبئقتاي وپ-وثاي سئناسئثدار. بةسةؤئث بئرئكسةث، بةرئك كذش تاباسئثدار!» - دةگةن ذلگئ تارتادئ.

كذندةردئث كذنئندة الان-قذبا دذنيةدةن وتةدئ. شةشةلةرئ ولگةن سوث اعايئندئ بةسةؤئ ةنشئ بولئسةدئ. بولئسكةندة ذلكةن تورتةؤئ ءبارئن وزدةرئ الادئ دا، كةنجةسئ بودانشارعا ةشتةثة بةرمةيدئ. ارتئق ءسوزئ جوق، مومئن ئنئلةرئن تؤما ةسئمئنة قوسا مئثقي - بودانشار-مئثقاق اتاندئرعان اعالارئ ونئ ادام قاتارئنا ساناماپتئ.

بودانشار اعالارئم مةنئ تؤئس دةپ تانئماي، شةتكة قاقتئ، ةندئ بذلارمةن جاناسؤدئث قيسئنئ جوق دةپ ءبئلئپ، شودئر ارقا، شولتاث قذيرئق شابدار قذلا اتئنا ءمئنئپ، باسئ اؤعان جاققا ءجون تابادئ. ونان وزةنئن قذلداي ءتذسئپ، بالجذن-ارال دةگةن جةرگة كةلئپ، ذستئنة ءشوپ جاپقان بالاعان تئگئپ جاتادئ. كةيدة قاسقئردان قورعالاپ، جئقپئلعا تئعئلعان قوثئر اثدئ اتئپ الادئ، كةيدة سول قاسقئردان قالعان جةمتئكتئ جالعاجاؤ ةتةدئ، ايتةؤئر امالداپ، تئرشئلئگئن جالعاستئرادئ. سودان بئردة كوك قارشئعانئث قارا قذردئ الئپ جةگةنئن كورةدئ دة، شودئر ارقا، شولتاث قذيرئق شابدار قذلا اتئنئث قئلئنان تذزاق ةسئپ، قارشئعانئ ذستايدئ، اسئراپ، باپتاپ، قولعا ذيرةتة باستايدئ. بذل ةكئ ورتادا كذن سؤئتئپ، قار جاؤادئ، بودانشار بذرئنعئ ماشئعئمةن ءايتئپ-ءبذيتئپ تاماق اسئرايدئ، قولداعئ قارشئعاسئمةن بئرگة قئستان امان ءوتئپتئ. كوكتةم تؤعاندا قاپتاپ قاز-ذيرةك كةلةدئ. بودانشار قارشئعاسئن قايئرئپ، قذسقا سالادئ. تذبئر سايئن ءتوسئن جايئپ، بذتاق سايئن بذتئن ءئلئپ، توثئرةگئ قان ساسئعانشا سايات قئلادئ.

ءبئر كذنئ قوثئر تاؤدئث ئعئ، قارا ورماننئث سئرتئنان ءبئر بولةك ةل تذثگةلئك قورئعئنا كوشئپ كةلةدئ. بودانشار قارشئعاسئ ورلةي ذشقاندا، سولارعا بارئپ، سؤسئن ءئشئپ جذرةدئ. ول جذرت قذسئنا قئزئقسا دا، بودانشاردئث ءجون-جوسئعئن قازبالامايدئ. بودانشار دا سةندةر كئم بولاسئثدار دةپ سذرامايدئ. كذندةردئث كذنئندة ماناعئ بذعئ-قاتاعئ اعاسئ بودانشاردئ ئزدةپ شئعادئ. بئلگةن جونئمةن ونان وزةنئن قذلداي ءتذسئپ، تذثگةلئك قورئعئنا جةتةدئ، الگئ جذرتتان سونداي دا سونداي كوبةگةن، سونداي اتقا مئنگةن، كورمةدئثدةر مة دةپ سذرايدئ. ولار ءدال وسئنداي اتئ بار، ءوزئ دة سةن سذراعانعا ذقساس، قارشئعالئ ساياتشئ كوردئك، كذن سايئن بئزگة كةلئپ، قئمئز ءئشئپ كةتةدئ؛ تذندة قايدا قوناتئنئن بئلمةيمئز، ايتةؤئر تةرئسكةي-باتئستان جةل تذرسا، قارشئعاسئ العان قاز-ذيرةكتئث مامئعئ قارداي بوراپ، بئزگة جةتئپ جاتادئ، سئرا، تذراعئ تاقاؤ ءتارئزدئ، ةندئ مئنة، ءوزئنئث كةلةتئن شاعئ دا بولئپ قالدئ، كذتة تذر، دةيدئ. ايتقانئنداي، سول ساتئندة تذثگةلئك-قورئق باسئنان ءبئر جئگئت كةلة جاتادئ. قاراسا، بودانشاردئث ناق ءوزئ ةكةن. بذعئ-قاتاعئ ءئنئسئن تانئعان سوث كورئسئپ، ءبئتئسئپ، قاسئنا الئپ، ونان وزةنئن ورلةپ، جةلة شوقئتئپ ءجذرئپ كةتةدئ. سوندا بودانشار بذعئ-قاتاعئعا ئلةسئپ كةلة جاتئپ ايتئپتئ: «اعا، اعا، كةؤدةدة باس بولسا، كيئمدة جاعا بولسا جاقسئ عوي!» دةيدئ. بذعئ-قاتاعئ ءسوز ءمانئسئن ذقپايدئ. بودانشار قايتالاپ ايتادئ، اعاسئ ءبارئبئر تذسئنبةيدئ جانة قايئرئپ جاؤاپ تا قاتپايدئ. اقئرئ، بودانشار جذرة كةلة جاثاعئ ءسوزئن تاعئ دا قايتالاعاندا اعاسئ: «مانادان بةرئ نة سويلةپ كةلةسئث؟» دةپتئ. سوندا بودانشار ايتئپتئ: «جاثاعئ تذثگةلئك قورئعئنداعئ جذرت يةسئز ةكةن، ذلكةنئ مةن كئشئسئ، جاقسئسئ مةن جامانئ، باسئ مةن سيراعئ ايئرعئسئز، ءبئرئثعاي، بةرةكةسئز، بةيقام توبئر. بودان قئلئپ الايئق!» - دةيدئ. «جا، الساق الايئق، - دةيدئ اعاسئ. - ءبئراق اؤةلئ ذيگة بارئپ، اعا-ءئنئ بولئپ اقئلداسئپ، كذش قوسئپ، سودان سوث جاؤلايئق»، - دةيدئ. وسئلاي كةلئسةدئ. سودان ذيگة كةلئپ، ماقذلداسئپ، تئزة قوسئپ اتتانادئ، جاثاعئ جذرتتئ باعئندئرئپ الادئ، ءبئرئن مالشئ، ءبئرئن جالشئ قئلئپ، تذگةلدةي قئزمةتئنة جةتةدئ. ءسويتئپ، ءبارئن ءبئر قذرساقتان جاراتقان الان-قذبا انانئث وسيةتئ ورنئنا كةلئپتئ؛ بئرلئكتة بولئپ، بيلئككة جةتكةن بةس ذلدان تاراعان اؤلةت بةس رؤلئ ةل بولادئ: بةلگذنوتايدان - بةلگذنئت رؤئ، بوگذنوتايدان - بوگذنئت رؤئ، بذعئ-قاتاعئدان - قاتاعان رؤئ، بذقاتئ-سالجئدان - سالجئعذت رؤئ تارايدئ، ال بودانشاردان - بورجئگةن (بورجئگئت)، ياعني ءبورئ اؤلةتئ باستاؤ الادئ.

وسئ بودانشاردئث بايبئشةدةن تؤعان بةل بالاسئ - بذقا. بذقانئث ذلئ - دذتذم-مانةن. دذتذم-مانةننئث ذلئ - قايدؤ-حان. بذل دذتذم-مانةن - شئثعئس حاننئث جةتئنشئ اتاسئ (ءراشيد-اد-ديننئث «جيناقتئ تاريحئ» بويئنشا). ةكئنشئ ءبئر دةرةك كوزئ - ةپوستئق-اثئزدئق شةجئرةنئث ايتؤئنشا، بودانشاردئث بايبئشةدةن تؤعان ذلئنئث اتئ - قابئشئ-باحادذر، جاثاعئ بذقانئث ورنئندا، ونئث ذلئ - مانةن-تذدئن، ةسئمدة ايئرئم جوق، مانةن-تؤدئننئث ءبئر ذلئ - قاشئ-كذلئك؛ قايدؤ-حان وسئ قاشئ-كذلئكتةن تؤادئ. ورتادا تذرعان بذقا مةن قابئشئ ةكةؤئن ءبئر كئسئگة ساناساق، ةسئمنئث قيسئنئ دا سولاي - قابئشئ-بذقا-باحادذر، ونئث ذلئ دذتذم-مانةن، بذدان سوث - قايدؤ حان مةن ارالئقتا، ءسئرا، تاؤاريحتئث دةرةك كوزدةرئندة الدةقالاي ءتذسئپ قالعان قاشئ-كذلئك تذر. ياعني، بودانشار - قابئشئ-بذقا - دذتذم-مانةن - قاشئ-كذلئك - قايدؤ. بذل جةلئ بويئنشا، دذتذم-مانةن - شئثعئس حاننئث سةگئزئنشئ اتاسئ بولئپ شئعادئ.

بذل دذتذم-مانةننئث توعئز ذلئ بار ةكةن. ءوزئ ولگةندة جذرتئنا سول توعئز ذلدئث اناسئ مذنذلذن-تورعئن ية بولئپ قالادئ. توعئز ذل ءوسئپ، ءارقايسئسئ ءار رؤدان ايةل الئپ، وركةندةپ جاتادئ. اقئرئ كذندةردئث كذنئندة شذرشئتتةن ئعئسقان جالايئرمةن قاقتئعئستا شةشةسئ باستاعان سةگئز ذل تذگةل ولةدئ، جذرتئ تالاؤعا تذسةدئ، تةك جولاؤشئلاپ جذرگةن كةنجةسئ ناشئن مةن جالعئز نةمةرة - قئمئز استاؤدئث استئنا جاسئرعان كئشكةنتاي قايدؤ عانا ءتئرئ قالئپتئ. كةيئن حان اتانعان بذل قايدؤ - شئثعئس حاننئث التئنشئ اتاسئ. اپاتتان سوث اعاسئ ناشئننئث باستاؤئمةن ذيرةنشئكتئ جذرتئنان قونئس اؤدارئپ، ةل شةتئندةگئ بارعذجئن-توقئم دةگةن جةرگة قونئستانادئ، سوندا ةرجةتئپ، كذش تاؤئپ، اتاققا شئعادئ. باتئر بولادئ، باي بولادئ، اقئرئ قانشاما جذرتتئ بيلةگةن حان بولادئ. قاتئنئ كوپ ةكةن، بايبئشةدةن تؤعان ذل - ذشةؤ. ذلكةنئ - بايسذثقار-دوقشئن - قئران، تذيعئن بايسذثقار، شئثعئس حاننئث بةسئنشئ باباسئ؛ ورتانشئسئ - شاراقا-لينگذم، انئقتاما ماعناسئ - قئتاي تئلئندة ذلذع ءامئر، شذرشئتتةر بةرگةن اتاق، بذل شاراقا - تايجؤئت رؤئنئث ءتذپ اتاسئ بولادئ؛ كةنجة ذل - شاؤجئن-قذقذر، ودان ورونار، قونقوتان، ارؤلات، سذنيت، قاپتذرقاس جانة كةنةگةس اتالاتئن التئ رؤ تارايدئ.

بايسذثقاردئث ذلئ - تذمبينة-شةشةن. تذمبينة-شةشةننئث توعئز ذلئ بولدئ، اؤةلگئ بةسةؤئ - بايبئشةدةن، كةيئنگئ تورتةؤئ - توقالدان؛ ؤاقئت وتة كةلة ءارقايسئسئنئث اؤلةتئ رؤلئ ةلگة اينالدئ. توعئز ذلدئث التئنشئسئ - شئثعئس حاننئث باباسئ قابذل حان ةكةن. قابذل حاننئث بايبئشةسئ - قوثئرات قذبا-كذلئكتئ، جةتئ ذلئ بولئپتئ، سونئث ءذشئنشئسئ - بارتان-باحادذر. بارتان-باحادذردئث بايبئشةسئ سذنيگذل - بارعذت رؤئنان. ءتورت ذل تابادئ: مذثگةتؤ-قيان، نةكذن-تايشئ، ةسؤگةي-باحادذر، دارئتاي-وتشئگةن. ءذشئنشئ ذل ةسؤگةي - سايئپقئران شئثعئس حاننئث تؤعان اكةسئ بولادئ.

سونئمةن، جيناقتالئپ كةلگةندة، ةجةلگئ شةجئرة جانة جازبا تاؤاريحتا تاثباعا تذسكةن ناقتئ دةرةكتةر بويئنشا شئثعئس حاننئث تئكةلةي اتا-تةگئ بئلاي تاراتئلسا كةرةك: بورتة-شةنة - باتاشئ-حان - تاماشئ-حان - قورئشار-مةرگةن - قوجام-بوراعذل - ةكة-نيدذن - سئم-ساؤشئ - قالئ-قارشئ - بورجئگةتاي-مةرگةن - تورعولجئن-بايان - دوبذن-بايان - بودانشار - قابئشئ-بذقا - دذتذم-مانةن - قاشئ-كذلئك - قايدؤ-حان - بايسذثقار-دوقشئن - تذمبينة-شةشةن - قابذل-حان - بارتان-باحادذر - ةسؤگةي-باحادذر، ءبارئنئث ءتذيئنئ - شئثعئس حان.

بورتة-شةنةدةن تارتقاندا شئثعئس حان جيئرما ةكئنشئ ذرپاق بولادئ ةكةن... ءيا، ايتپاقشئ، ورتا جولدان وتة بةرگةندة ازعانا كئلتيپان بار. كوزئ قاراقتئ بئلگئرلةر نازار اؤدارعان. ولار بذل - پاتري-جذية مةن ماتري-جذيةنئث استاسؤئ، ياعني اتا-تةك پةن انا-تةكتئث بئرلئك كورئنئسئ، نةمةسة تةپة-تةث الماسؤئ دةپ بئلةدئ. ال ءبئزدئث جذرت ءذشئن ءبارئ ايدان-انئق بولعان؛ نذردان جارالدئ! بذگئنگئ تئلگة كوشئرسةك، يسؤس حريستوستئث اناسئ ماريامدئ ةركةك قذدايدئث ءوزئ تئكةلةي ذرئقتاندارسا، سايئپقئران شئثعئس حان تذپا-تؤرا ماثگئ ءتاثئرئنئث شاپاعئ - نذردان جارالعان!.. عاجايئپ ءبئر تذلعالاردئث عايئپتان جاراتئلؤئ - ةجةلگئ اثئزداردا ءجيئ ذشئراساتئن جاعداي. بذل تاراپتا، كةرةك دةسةثئز، ناقتئ تاريحي تذلعالارعا قاتئستئ، ةسكئلئكتئ جازبالاردا تاثباعا تذسكةن قانشاما قيلئ حيكايا بار. ءسانبي قاعاناتئن كوتةرگةن تانشيحؤايدئث اناسئ قاپةلئمدة اؤزئنا ءتذسئپ كةتكةن مذز-بذرشاقتان قذرساقتانادئ؛ قيدان يمپةرياسئن نةگئزدةگةن ةلذي امباعان جارئق كذن ساؤلةسئنةن جارالادئ؛ ءمانجذر اؤلةتئ نؤرحاسي-اباحاي حانداردئث ارعئ انالارئ ورمانداعئ ةرةكشة بذلدئرگةندئ جةپ جذكتئ بولادئ؛ ةجةلگئ قئتايدئ بئرئكتئرئپ، كذش-قذدئرةتكة جةتكئزگةن شين شي-حؤانديدئث ميفتئك باباسئ الدةبئر بةيكذنا بويجةتكةن اثداؤسئزدا جةپ قالعان قارلئعاش جذمئرتقاسئنان تؤادئ... - تولئپ جاتئر. جاثا اؤلةت قانا ةمةس، جاثا ذلئستئث دا ئرگةسئن بةكئتكةن عالامات شئثعئس حاننئث تؤمئسئ دا تابيعاتتان تئس، وسئنداي عاجايئپ بولؤعا ءتيئس ةدئ. بذل جورا قذدئرةتتئ قاعاننئث كوزئ تئرئسئندة قالئپقا تذسكةن سياقتئ. تاثداؤ - ةستةن كةتكةن ةسكئ زاماندا جاساعان ونئنشئ بابا - بودانشارعا تذسةدئ. اؤةلدة تةك بودانشار عانا. اتا-انادان سوث ةنشئ ءبولئسؤ كةزئندة ذلكةن ءتورت اعاسئ بودانشارعا ذلةس بةرمةيدئ عوي. ذرئعئ بوتةن، ياعني جات رؤ ساناپ، شةتكة قاعادئ. ال تةتةلةس ةكئ اعاسئ اؤةلگئ ةكئ اعاعا بوتةن ةمةس ةكةن. ياعني، ءبارئ ءبئر رؤ، تورتةؤئ دة دوبذن-بايان اؤلةتئ. ياكينف كةلتئرگةن، دوسسون كؤالاندئرعان قئتاي دةرةكتةرئندة، XVII عاسئرداعئ موثعول ةسكةرتكئشئ «شارا تؤدجي» - «سارئ شةجئرةدة» نذردان جارالؤشئ - جالعئز بودانشار عانا بولئپ شئعادئ. ياعني تةك كةيئنئرةك، ذلئستئث ذيئسؤ كةزةثئندة اعايئن اراسئنداعئ بئرلئك ءذشئن بذعئ-قاتاعئ (قاتاعان رؤئ) مةن بذقاتئ-سالجئ (سالجيؤت رؤئ) دا بودانشار اؤلةتئ سياقتئ نذردان جارالعان ةسةپتةلئپ، نيرؤن بئرلةستئگئن قذرايدئ. ارينة، بذل كةزدة بئز دة عاجايئپ اؤلةتپئز دةپ، ةشكئم دة شئثعئس حانمةن بيلئككة تالاسا المايتئن ةدئ. سونئمةن قاتار، ؤاقئت وزا كةلة، ءتاثئرئنئث نذرئنان جارالؤ مارتةبةسئ شئثعئس حاننئث جةكة باسئ، تةك وزئنة عانا تيةسئلئ بولئپ شئققانئن كورةمئز. بذكئل قئتايدئ بيلةگةن يؤان اؤلةتئنئث ةث سوثعئ حؤاندي-بوعدئحانئ توعان-تةمئردئث (1332-1368) قذلاعان پاتشالئعئن جوقتاعان تاريحي جئرئندا شئثعئس حان - «حان-ءتاثئرئنئث ذلئ» دةپ، ناقتئ اتالادئ. بذل رةتتة سول زامانعئ ارميان تاريحشئسئ كيراكوس گاندزاكةسي (1201-1272) دةرةكتئ كؤالئك قالدئرعان. «تاتارلاردئث ذعئمئنشا، ولاردئث پاتشاسئ قذدايدئث وزئمةن تةپة-تةث كورئنةدئ: دالةل رةتئندة شئثعئس حان ةر ادامنئث ذرقئنان ةمةس، نذر-ساؤلةدةن جاراتئلعان دةپ ايتادئ»، - دةيدئ كيراكوس. بذدان سوث بةلگئلئ حيكايا باياندالادئ. ازدئ-كوپتئ ايئرئمئ دا بار. نذر بولئپ تذسكةن عاجايئپ تذلعا: «ذل تاباسئث جانة ول بذكئل الةمنئث ءامئرشئسئ بولادئ!» - دةپتئ. ايةل العاشقئ كذنئ قذرساقتانسا دا، نذر-بةينة كةيئن دة الدةنةشة رةت كةلگةن ةكةن. الدةكئمدةر كذدئكتةنئپ، سئرتتان باقئلاي باستايدئ. اقئرئ كورئپتئ. تذندة كيئز ءذيدئث جوعارعئ تةسئگئنة (ياعني شاثئراققا) كذن نذرئنا ذقساس جارئق تذسةدئ دة، ئشكة قذيئلادئ. ءبئرازدان سوث اؤةلگئ نذرلئ جارئق قالپئندا قايتادان سئرتقا شئعئپ كةتئپتئ. قازاق اراسئندا ساقتالعان، سوأةت وكئمةتئنةن بذرئندا جازباعا، تاثباعا ئلئنگةن ةجةلگئ اثئزدا دا داپ وسئلاي. اؤةلگئ اكةدةن تؤعان ءتورت ذل تؤمئسئ كذماندئ ئنئلةرئ شئثعئسقا قئسئم كورسةتة باستايدئ. اتاسئ بولةك شئثعئس شةتكة كةتةدئ، جان باعئپ، سايات قذرئپ جذرةدئ، بذل كةزدة ارتتاعئ ةلدئث تئنئشئ بذزئلادئ، تةكتئ اؤلةتتةن حان سايلاؤ كةرةك بولادئ. حالئقتئث قالاؤئمةن، ارنايئ وكئلدةر شئثعئستئ تاؤئپ اكةلةدئ. سول كةزدة شئثعئستئث اناسئ وكپة، ارئزدئق بولماس ءذشئن، بئرگة تؤعان بةس ذلدئث قايسئسئ تذندئكتئث ساثئلاؤئنان تذسكةن ساؤلةگة ساداعئن ئلدئرسة، حان بولؤعا لايئق شئن تةكتئ - سول دةپتئ. اؤةلگئ ءتورت ذلدئث ارةكةتئ، ارينة، ءساتسئز اياقتالادئ. اقئرئ كةنجة ذل جابئقتان تذسكةن جئپتئك ساؤلةگة ساداعئن اسئپ قويئپتئ. ءسويتئپ، شئثعئستئث ءتاثئرئنئث نذرئنان جارالعانئ ناقتئ دالةلدةنگةن كورئنةدئ. «ساداعئن ساعئمعا ئلدئرگةن شئثعئس حان» قازاق اراسئندا وسئلاي دارئپتةلةدئ.

ةگةر اثئزداعئ شئثعئس حان جازبا تاريحتا ناقتئ دةرةكتئ اكةسئ ةسؤگةيدةن ةمةس، عاجايئپ نذردان جارالسا، ونئث ناقتئ ونئنشئ اتاسئ بودانشاردئث تؤمئسئ دا شةجئرةدةگئ دوبذن-باياننان الئس دةپ ايتؤ قيئن. ارئداعئ ورئس-ورمان، بةرئدةگئ سارت-ساؤان ذزدئككةندةي، تذقئم جالعاستئعئ بولماعان كذننئث وزئندة ءناسئل جالعاستئعئن ةشكئم تةرئسكة شئعارا المايدئ. اتا قؤعان بؤئن سانئ دا سول سياقتئ.

بورتة-شةنةدةن تارتقاندا، شئثعئس حان جيئرما ةكئنشئ ذرپاق بولادئ دةدئك. قالئپتاسقان ةسةپ بويئنشا، ءجذز جئلدا ءذش-ءتورت اتا اؤئسادئ. ورتالاپ العاندا، بورتة-شةنة اؤلةتئنئث شئثعئس حانعا دةيئنگئ عذمئرئ VI عاسئردئث باسئنا بارئپ تئرةلةدئ ةكةن. تذرئك قاعاندئعئنئث باستاؤ كةزةثئ. ال ءبورئ اؤلةتئ... اتا-باباسئن بورئدةن تاراتاتئن بئردةن-ءبئر حالئق - تذرئك تةكتئ قاؤئم. جانة جاراتؤشئ قذدئرةت - ءتاثئرئ دةپ اؤةل تانئعان دا تذرئك جذرتئ. بذل حالئق تذرئك تئلئندة سويلةگةنئ ءمالئم، بذگئنگئ تذرعئدان ايتقاندا، كونة تذرئك تئلئندة. ءتاثئرئنئث نذرئنان جارالعان، كوك-ءبورئ تذقئمداس، سايئپقئران شئثعئس حاننئث اتا-بابالارئنئث بارلئعئنئث ةسئمئ - ةجةلگئ تذركي نةگئزئندة. ال ءوزئ... تؤمئسئ، بولمئسئ، شئققان ورتاسئ، ماقسات-مذددةسئ مةن ارپالئس كذرةسئ، ذيئستئرعان ذلئسئ مةن ونةگة، وسيةتئ، جانة ساناپ تاؤئسپاس تاعئ قانشاما كةپ - مذمكئن-قادارئنشا، وسئ عذمئربايان-تاؤاريحتا باياندالماق. ماثگئ كوك ءتاثئرئ دةنئمئزگة قؤات قوسئپ، سانامئزداعئ سةبةز ساؤلةنئ سامالاعا ذلاستئرسا، تةك ءوزئمئز تؤعان قازاق قانا ةمةس، قانئمئز ورتاق بذكئل تذرئك قاؤئمئنئث، قالا بةردئ، تامئرئمئز ءبئر، كيئز تؤئرلئقتئ كوشپةلئ جذرتتئث عاسئرلار بويئ بذرمالانعان كونة تاريحئنئث تذتاس ءبئر كةزةثئ - ذلان-عايئر، داثقتئ زامانئنئث شئنايئ شةجئرةسئ ءبئرجولا تاثبالانئپ، ءبئزدئث دة ومئرلئك بار مذراتئمئز ورنئنا كةلةر ةدئ!..

سوڭعى جاڭالىقتار